Opis książki:
Systemy zabezpieczenia emerytalnego ewoluują obecnie w kierunku rozwiązań ubezpieczeniowych o zdefiniowanej składce charakteryzujących się ściślejszym powiązaniem wysokości świadczeń z wysokością wpłaconych do systemu składek, z wykorzystaniem finansowania kapitałowego. Dlatego też wyróżnia je stosowanie efektywniejszych mechanizmów alokacji dochodów w cyklu życia, głównie poprzez wykorzystanie instytucji wspólnego inwestowania na cele emerytalne i ubezpieczeniowych form wypłaty świadczeń emerytalnych. Jednocześnie następuje ograniczanie dotychczasowego zaangażowania i stopnia odpowiedzialności państwa w zakresie zabezpieczenia emerytalnego. W konsekwencji oferowana stopa zastąpienia z systemów publicznych ulega znacznemu obniżeniu. Coraz większe znaczenie mają zatem indywidualna przezorność i dobrowolne oszczędności emerytalne, które powinny być wspierane odpowiednimi zachętami, ponieważ obowiązkowe rozwiązania emerytalne nie gwarantują już wcześniejszego standardu życia na emeryturze. W systemy emerytalne wbudowywane są jednak nadal mechanizmy chroniące przed obniżeniem wysokości świadczeń poniżej ustalonego poziomu oraz rozwiązania gwarantujące minimalną wartość emerytur.
Po pierwszej fali reform w kierunku rozwiązań kapitałowych o zdefiniowanej składce, dostrzegane są ułomności takich systemów. Redystrybucyjna polityka państwa zyskuje ponownie coraz liczniejsze grono zwolenników, poszukujących metod jak najlepszego zabezpieczenia emerytalnego zapewniającego - przy ograniczonych możliwościach finansowania - rozwiązania przeciwdziałające ubóstwu.
Systemy emerytalne są tworzone w celu zapewnienia ich uczestnikom odpowiednich środków utrzymania na okres starości. Realizacja społecznych celów zabezpieczenia emerytalnego wiąże się z redystrybucją dochodów, której zakres może być jednak istotnie zróżnicowany.
W ostatnich trzydziestu latach zaobserwować można stały wzrost zainteresowania tematyką zabezpieczenia emerytalnego. Pojawiło się dużo publikacji analizujących przeprowadzane reformy emerytalne, opisujących konstrukcje i mechanizmy stosowane w nowo tworzonych systemach. Rzadko jednak podejmują one w dostatecznym zakresie problem redystrybucji emerytalnej i jej zmian w czasie.
Redystrybucja polega na transferowaniu funduszy lub majątku (ang. wealth) pomiędzy różnymi grupami obywateli i jest uważana za jedną z najważniejszych funkcji nowoczesnego państwa. Państwo, organizując publiczny system emerytalny, zakłada pewien zakres transferów dochodów pomiędzy jego uczestnikami. Często jednak brak jest późniejszej weryfikacji, czy zastosowane mechanizmy przyniosły oczekiwane efekty redystrybucyjne.
Pierwotnym celem dokonywanej w systemach emerytalnych redystrybucji dochodów było gwarantowanie minimalnych świadczeń osobom z najniższych grup dochodowych, stąd cel redystrybucji odnosił się do transferu środków pieniężnych od lepiej do gorzej sytuowanych. Na skutek kolejnych modyfikacji systemów emerytalnych przeprowadzonych w XX wieku, mechanizmy redystrybucyjne stawały się dla niektórych emerytów coraz hojniejsze, a w przypadku nadawania specjalnych przywilejów emerytalnych nie zawsze transferowały środki do osób najbiedniejszych. Regulacje rozluźniające związek pomiędzy kwotą wpłaconych wcześniej składek a wysokością emerytury oraz możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę bez uszczerbku dla wysokości świadczenia, powodowały wzrost transferów pieniężnych do grup uprzywilejowanych, obciążając - w sytuacji pogarszających się relacji demograficznych - coraz poważniej budżety państw. Z uwagi na procesy starzenia się ludności i zagrożenie niewywiązaniem się systemów repartycyjnych o zdefiniowanym świadczeniu (ang. Defined Benefit, DB) ze zobowiązań wobec kolejnych pokoleń uczestników systemu, niezbędne było przeprowadzenie reform, które zasadniczo zmieniły formułę świadczeń z systemów bazowych, wpływając jednocześnie na kierunki i narzędzia redystrybucji dochodów. Wprowadzana w wielu krajach formuła emerytalna o zdefiniowanej składce (ang. Defined Contribution, DC) istotnie ogranicza możliwości stosowania dotychczasowych narzędzi redystrybucji, powodując też na ogół znaczne obniżenie stóp zastąpienia z systemu publicznego. Ze względu na obniżenie realnych świadczeń emerytalnych, szczególnej wagi nabrało gwarantowanie minimalnej wysokości emerytur i poszukiwanie nowych narzędzi redystrybucyjnych w celu dokonania transferu dochodów na rzecz grup najgorzej sytuowanych materialnie.
Niniejsza praca jest rozprawą doktorską napisaną i obronioną w 2010 r. w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Jej celem jest sklasyfikowanie i ustalenie tendencji zmian redystrybucji dochodowej występującej w systemach emerytalnych oraz dokonanie pomiaru i oceny redystrybucji dochodowej występującej w części bazowej polskiego systemu ubezpieczenia emerytalnego. Centralną tezą jest stwierdzenie, iż reformowanie systemów emerytalnych w kierunku rozwiązań o zdefiniowanej składce i finansowania kapitałowego powoduje znaczne ograniczenie redystrybucji dochodów występującej w zabezpieczeniu społecznym na okres starości. Jednakże, ze względów społecznych, jest ona nadal stosowana, choć przy wykorzystaniu innych narzędzi redystrybucyjnych. Przykładem takiego podejścia do redystrybucji jest zmiana systemu zabezpieczenia emerytalnego w Polsce.
W pracy wykorzystane zostały analizy porównawcze, metody statystyczne oraz modele aktuarialne, możliwe do zastosowania w studiach i badaniach emerytalnych. Podstawowymi źródłami informacji są publikacje tematyczne i dokumenty instytucji emerytalnych, akty prawne oraz dane statystyczne (demograficzne i finansowe).
Publikacja składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym zdefiniowane zostało ryzyko starości, cel i zakres systemu zabezpieczenia społecznego oraz metody zarządzania ryzykiem starości. Ze względu na szerokie wykorzystywanie metody ubezpieczenia w systemach emerytalnych, przedstawiono główne przesłanki decydujące o wyborze tej metody przy tworzeniu systemów zabezpieczenia emerytalnego oraz cechy charakterystyczne ubezpieczeniowych systemów emerytalnych. Rozdział kończy sformułowanie definicji ubezpieczeniowego systemu emerytalnego.
W rozdziale drugim przedstawiono główne cechy systemów emerytalnych i koncepcje prezentacji wielofilarowego zabezpieczenia emerytalnego, do których odwoływało się wiele krajów, dokonując przebudowy tych systemów. Omawiając poszczególne rozwiązania, zwrócono uwagę na te elementy ich funkcjonowania, które sprzyjają stosowaniu redystrybucji lub wręcz ją powodują. Wskazano też zakres dotychczasowych zmian oraz dalsze kierunki w reformowaniu systemów emerytalnych.
Trzeci rozdział zawiera charakterystykę redystrybucji dochodów, ze szczególnym uwzględnieniem odmian redystrybucji występujących w poszczególnych rodzajach i typach systemów emerytalnych. Wychodząc od różnych koncepcji pojęcia sprawiedliwości, poszukiwano odpowiedzi na pytanie, jaki podział dochodów jest społecznie najbardziej sprawiedliwy i powinien stanowić jeden z celów polityki społecznej państwa, zwłaszcza w polityce zabezpieczenia emerytalnego. Wskazano, że różne podejścia do pojęcia sprawiedliwości społecznej powodują odmienne działania redystrybucyjne. Redystrybucja dochodów występuje w ubezpieczeniowych systemach emerytalnych w sytuacji stosowania odstępstw od zasady pełnej ekwiwalentności składek i świadczeń. W dalszej części rozdziału scharakteryzowano rodzaje i kierunki redystrybucji dochodów w odniesieniu do podstawowych cech systemów zabezpieczenia emerytalnego. Rozdział zawiera też szczegółowe omówienie narzędzi redystrybucji emerytalnej wykorzystywanych w funkcjonujących rozwiązaniach.
Zasady pomiaru zakresu i kierunków redystrybucji emerytalnej są przedmiotem rozważań w rozdziale czwartym. Scharakteryzowano w nim podstawowe miary redystrybucji dostarczające informacji o poziomie i zróżnicowaniu świadczeń emerytalnych, ich adekwatności, ogólnym stopniu progresywności systemu oraz wartości przypływów emerytalnych z punktu widzenia jego uczestników. Wskazano podstawowe problemy występujące przy pomiarze redystrybucji w systemach emerytalnych, które wpływają na wybór konkretnych wskaźników i jakość otrzymanych na ich podstawie wyników.
W rozdziale piątym przedstawiono polski system emerytalny, ze szczególnym uwzględnieniem jego aspektu ubezpieczeniowego i redystrybucyjnego. Omówiono podstawowe przesłanki zasadniczego zreformowania systemu, kładąc nacisk na zmianę formuły emerytalnej i wprowadzenie zróżnicowanych metod finansowania. Analizując cechy charakterystyczne obu systemów, wskazano narzędzia redystrybucji emerytalnej zastosowane w każdym z rozwiązań oraz ich wpływ na kierunki transferów dokonywanych między grupami ubezpieczonych. Charakterystyka systemu emerytalnego w Polsce dokonana została w oparciu o przepisy obowiązujące w 2010 r. Zmiany dokonane w roku 2011 zostały zasygnalizowane w formie przypisów i dodatkowych uwag.
Ostatni rozdział ma charakter empiryczny. Dokonano w nim pomiaru zakresu redystrybucji dochodowej w polskim bazowym systemie emerytalnym w świetle jego zmiany. Dla modelowych ubezpieczonych obliczono wysokość świadczeń emerytalnych przysługujących im ze starego i nowego systemu emerytalnego, które następnie stanowiły podstawę obliczenia wskaźników redystrybucji. Siłę i kierunki transferów pieniężnych dokonywanych w ramach polskiego systemu emerytalnego zbadano przy pomocy wskaźnika relatywnego zróżnicowania świadczeń emerytalnych, stóp zastąpienia oraz wewnętrznych stóp zwrotu i ich zróżnicowania. Wskazano grupy beneficjentów otrzymujących transfery wewnątrz systemu i dokonano oceny zmian w redystrybucji dochodów będących konsekwencją przeprowadzonej reformy emerytalnej.
W zakończeniu podsumowano najważniejsze kierunki reformowania ubezpieczeniowych systemów emerytalnych, które wpływają na zakres występującej w nich redystrybucji dochodów. Odnosząc się do zasad funkcjonowania polskiego bazowego systemu emerytalnego, zarówno przed reformą, jak i po niej, sformułowano kluczowe wnioski płynące ze zmiany metod finansowania i formuły emerytalnej. Podkreślono społeczne konsekwencje zastosowanych rozwiązań i zgłoszono postulaty dotyczące pożądanego zakresu redystrybucji w polskim ubezpieczeniowym systemie emerytalnym w przyszłości.
WPROWADZENIE
ROZDZIAŁ I. UBEZPIECZENIE W ZABEZPIECZENIU EMERYTALNYM
1. Ryzyko starości w systemie zabezpieczenia społecznego
1.1.1. Definicje ryzyka społecznego
1.1.2. Katalog ryzyk społecznych
1.1.3. Pojęcie i charakterystyka ryzyka starości
1.2. Zabezpieczenie emerytalne
1.2.1. Zabezpieczenie emerytalne jako przedmiot polityki społecznej
1.2.2. Definicja i cele systemu zabezpieczenia emerytalnego
2. Zarządzanie ryzykiem starości w systemie zabezpieczenia emerytalnego
2.1. Metody zabezpieczenia emerytalnego
2.2. Przesłanki wyboru metody ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem starości
3. Definicja ubezpieczeniowego systemu emerytalnego
ROZDZIAŁ II. CECHY SYSTEMÓW I TYPOLOGIA REFORM EMERYTALNYCH
1. Charakterystyki systemów zabezpieczenia emerytalnego
1.1. Systemy bazowe i dodatkowe
1.2. Zasady przystępowania do systemów
1.3. Metody finansowania systemów
1.4. Formuły obliczania świadczeń emerytalnych
1.5. Zarządzanie systemami
1.6. Tradycyjne i nowoczesne systemy emerytalne
2. Koncepcje prezentacji systemów emerytalnych
2.1. Klasyczna koncepcja wielofilarowego systemu emerytalnego
2.2. Podejście Międzynarodowej Organizacji Pracy
2.3. Typologia Banku Światowego
2.4. Terminologia Komisji Europejskiej
2.5. Propozycja Europejskiego Stowarzyszenia Zabezpieczenia Emerytalnego
2.6. Inne koncepcje wielofilarowego systemu emerytalnego
3. Reformowanie systemów emerytalnych - tendencje światowe
3.1. Podstawowe przesłanki reformowania systemów emerytalnych
3.2. Typologie reform emerytalnych
3.3. Główne kierunki zmian systemów emerytalnych
ROZDZIAŁ III. ZNACZENIE I FORMY REDYSTRYBUCJI W SYSTEMACH EMERYTALNYCH
1. Wprowadzenie do redystrybucji dochodów
1.1. Polityka społeczna a sprawiedliwy podział dochodów
1.2. Koncepcje sprawiedliwości społecznej
1.3. Pojęcie redystrybucji
1.4. Motywy redystrybucji - tezy podstawowe
2. Redystrybucja emerytalna jako szczególny rodzaj redystrybucji dochodów
2.1. Cele i funkcje redystrybucji emerytalnej
2.2. Definicja redystrybucji emerytalnej
2.3. Rodzaje redystrybucji emerytalnej
2.4. Narzędzia redystrybucji emerytalnej
2.4.1. Stopa składki emerytalnej
2.4.2. Wysokość opłat
2.4.3. Zróżnicowanie wieku emerytalnego
2.4.4. Tablice przeciętnego dalszego trwania życia
2.4.5. Parametryzacja świadczeń
2.4.6. Emerytura minimalna
2.4.7. Waloryzacja świadczeń
2.5. Redystrybucja a ekwiwalentność systemu emerytalnego
3. Redystrybucja emerytalna w świetle reformowania systemów emerytalnych - tendencje zmian
ROZDZIAŁ IV. MIARY REDYSTRYBUCJI EMERYTALNEJ
1. Miary zróżnicowania wysokości i adekwatności świadczeń emerytalnych
1.1. Wskaźnik zróżnicowania wysokości emerytur
1.2. Stopy zastąpienia
2. Miary ogólnego stopnia redystrybucji
2.1. Wskaźnik efektywnej progresywności
2.2. Indeksy progresywności
3. Miary bazujące na wartości przepływów emerytalnych
3.1. Wartość bieżąca przepływów emerytalnych netto
3.2. Stopa oskładkowania netto
3.3. Współczynnik wartości bieżącej
3.4. Zróżnicowanie wewnętrznych stóp zwrotu
4. Problemy pomiaru redystrybucji w systemach emerytalnych
ROZDZIAŁ V. REDYSTRYBUCYJNOŚĆ POLSKIEGO SYSTEMU UBEZPIECZENIA EMERYTALNEGO
1. Stary system emerytalny
1.1. Podstawowe zasady funkcjonowania systemu
1.2. Finansowanie
1.3. Wypłata świadczeń
2. Nowy system emerytalny
2.1. Przesłanki zmiany systemu emerytalnego
2.2. Zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu systemu
2.3. Podstawowe zasady funkcjonowania nowego systemu
2.4. Finansowanie
2.5. Wypłata świadczeń
2.5.1. Formuła emerytury repartycyjnej
2.5.2. Formuła emerytury kapitałowej
3. Redystrybucyjność starego systemu emerytalnego
3.1. Parametryzacja formuły emerytalnej
3.2. Zróżnicowanie wieku emerytalnego
3.3. Emerytura minimalna
3.4. Waloryzacja świadczeń
4. Elementy redystrybucyjne w nowym bazowym systemie emerytalnym
4.1. Koszty transformacji systemu
4.2. Kapitał początkowy
4.3. Kredytowanie składek
4.4. Indeksacja uprawnień
4.5. Dziedziczenie środków
4.6. Stopa zwrotu OFE
4.7. Tablice przeciętnego dalszego trwania życia
4.8. Wielość form wypłaty świadczeń emerytalnych
4.9. Emerytura minimalna
4.10. Waloryzacja emerytury
ROZDZIAŁ VI. WPŁYW REDYSTRYBUCJI NA ZRÓŻNICOWANIE EMERYTUR BAZOWYCH - PRZYKŁAD POLSKIEGO SYSTEMU UBEZPIECZENIA EMERYTALNEGO
1. Metoda badawcza
2. Źródła danych
3. Wyniki empiryczne
3.1. Wysokość świadczeń emerytalnych
3.2. Wskaźnik relatywnego zróżnicowania wysokości świadczeń
3.3. Stopy zastąpienia
3.4. Wewnętrzne stopy zwrotu
4. Ocena redystrybucji w nowym bazowym systemie emerytalnym
ZAKOŃCZENIE
BIBLIOGRAFIA
SPIS RYSUNKÓW
SPIS TABEL
|
