Po wizycie w warszawskim Pawiaku postanowiłem rozejrzeć się za zapiskami więźniów z pobytu w tym makabrycznym więzieniu. Strażnik/przewodnik amator polecił mi Leona Wanata, twierdząc, iż on opisał historię Pawiaka w sposób najciekawszy i wiarygodny. Co więcej, powiedział, iż jest to jedna z niewielu książek, jakie w życiu czytał i wraca do niej niekiedy - a więc pomyślałem: warto, sprawdzę. W muzeum oczywiście nie można nic kupić, a wielka szkoda, można jedynie popatrzeć na książki przez szybę, jako na eksponaty. No cóż… Na szczęście bez problemów znalazłem dwie pozycje Leona Wanata.

Leon Wanat był w Pawiaku więźniem funkcyjnym. Ładny charakter pisma i biegła znajomość języka niemieckiego zapewniły mu posadę pisarza kancelaryjnego – i jednocześnie pozwoliły na zachowanie życia.

Pisarze więzienni, jak i pozostali więźniowie funkcyjni, pełnili niezwykle istotną rolę w życiu pawiackim. Szmuglowali paczki, przenosili grypsy, kontaktowali izolowanych więźniów, łączyli świat więzienny ze światem zewnętrznym, informowali o najbardziej bezwzględnych wachmajstrach, dzięki czemu takie organizacje jak AK wydawały wyroki śmierci na zwyrodnialców i je wykonywały. Dlatego niezwykle istotne było, aby więźniami funkcyjnymi byli "swoi ludzie". Jak takie sztuki udawały się zniewolonym ludziom bez żadnych praw - musicie przeczytać sami, gdyż długo by opisywać.

Wanat z niezwykłą dokładnością opisuje wydarzenia pawiackie. Skład personalny, kto i kiedy pełnił jaką służbę, kiedy, z iloma ludźmi i gdzie wyruszył transport, kogo rozstrzelano, kiedy i kim był z zawodu. Tu jest wszystko. „Za murami Pawiaka” to dokument, opis zbrodni hitlerowskich i bezeceństw, jakich dopuszczali się faszyści.

Bardzo precyzyjnie przedstawione jest życie więźniów Pawiaka, ich zaradność, pomysłowość i braterstwo - choć nie brakło i szpicli oraz denuncjatorów naiwnie wierzących, że psie oddanie uratuje im życie. Opisy przesłuchań lub też tak zwanej "gimnastyki", podczas której ludzie zmuszani byli do nieludzkiego wysiłku, "zachęcani" uderzeniami bykowców, sprawiają, że zęby zaczynają mi zgrzytać, pięści się zaciskają, a powszechnie uważane za "nieładne" słowa cisną mi się na usta i wzmaga się jeszcze bardziej moja nienawiść do narodu niemieckiego. Odpadające od kości ciało więźniów opuszczających pokój przesłuchań, polecenie czołgania się po kopcach gorącego żużlu i Niemcy zanoszący się ze śmiechu, gdy ogień zajmuje ubranie, a bezradni ludzie gaszą je rękami, szczucie więźniów psami, a ci gdy się bronią dostają w łeb, po czym faszysta upomina, żeby zostawił psa, zupełnie jakby go drażnił…

Wielkie poświęcenie, przyjaźń, a niejednokrotnie i bezinteresowność, która rodzi się w imię walki ze wspólnym wrogiem, przedstawione zostały w rozdziale opisującym ucieczki więźniów, tak udane jak i nie. Nie zabrakło również i przybliżenia okoliczności ucieczki na wolność samego Wanata.

Wydaje mi się, że jest to lektura obowiązkowa, zwłaszcza dla nas, narodu dotkniętego zbrodniczą ręką Hitlera. Lektura ta ma niespełna sześćset stron, jednak faktycznie nie ma ich więcej niż 200, gdyż mnóstwo tam zdjęć, spisów poległych męczeńską śmiercią, wywiezionych do obozów et caetera.

„Za murami Pawiaka” nie szukajcie w księgarniach, a raczej w bibliotekach lub antykwariatach, gdyż jak do tej pory najnowsze wydanie pochodzi z roku 1969. Lecz kto wie, być może ktoś pokusi się o reedycję, zobaczymy. Oby.