Aleksandra Niewiara WYOBRAŻENIA O NARODACH W PAMIĘTNIKACH I DZIENNIKACH Z XVI - XIX WIEKU wyd. Katowice 2000 r. , stron 234 Bardzo niski nakład tylko 300 + 50 egz. !!! W książce zaprezentowano opisy ponad sześćdziesięciu narodów, grup etnicznych, z którymi Polacy mieli kontakty w okresie 400 lat. Zawiera bogaty materiał wyekscerpowany z ponad pięćdziesięciu pisanych po polsku pamiętników szlacheckich. Jest to pozycja interesująca zarówno dla badaczy polskiej kultury - historyków, kulturoznawców, językoznawców, jak i dla nienaukowego odbiorcy zaciekawionego sposobem postrzegania obcych przez dawnych Polaków. Książka pomyślana jest jako leksykon. Każdej narodowości poświęcone jest jedno hasło. Przedstawia się w nim opisy narodów w kilku aspektach: fizycznym, psychicznym, ekonomicznym, społecznym, politycznym, religijnym, kulturowym. Każde hasło zawiera też informacje na temat historii samej nazwy narodowości i jej wariantów, a także kulturowy komentarz autorki dotyczący zmian w postrzeganiu danej narodowości. Leksykon poprzedzony jest wstępem, w którym autorka przedstawia ogólne mechanizmy towarzyszące tworzeniu się stereotypów. Wskazuje na zależności między wytworzonym obrazem "innego" a tzw. punktami widzenia, charakterystycznymi dla odpowiedniej epoki czy też kliszami (wroga, brata) nakładanymi na poszczególne wizerunki. Zaprezentowano wizerunki ponad sześćdziesięciu narodów i grup etnicznych, z którymi Polacy stykali się w przeszłości. Na temat jednych autorzy pamiętników mówią dużo i często, o innych wspominają sporadycznie. W związku z tym prezentacja materiału bywa czasami nierównomierna. W wypadku narodowości, o których mówi się często, przytoczono takie opisy które charakteryzują się najwyższą frekwencją, ale cytaty zamieszczone przy niektórych wizerunkach to po prostu jedyne, co udało się znaleźć w pamiętnikach. Umieszczenie w książce uwag o wszystkich pozwoli czytelnikowi porównać stopień udziału wyrażeń o różnych narodach w świadomości Polaka. Klarowne przedstawienie obrazu narodowości, o których wspominają autorzy analizowanych tekstów, nie jest łatwe ze względu na różnorodność typów percepcji zależną od epoki, wielość narodów, o których się mówi, dużą liczbę opisów, a wreszcie długi przecież okres - 400 lat. Przyjęto zasadę, że każdemu narodowi odpowiada hasło quasi-leksykonu, mające następującą trójdzielną budowę: A. Nazwa. Przedstawione są tu nazwy narodowości, które wystąpiły w analizowanym materiale. Tutaj podaje się informacje dotyczące wariantów nazwy, synonimów, derywatów, form apelatywnych przymiotników, zakresu i uzusu nazwy, określeń metaforycznych. B. Cechy. Prezentuje się cechy przypisywane danej grupie etnicznej w różnych okresach (umownie podzielonych na wieki) w obrębie wyszczególnionych aspektów oraz poświadczające je cytaty. Przytaczane są takie fragmenty, w których wyraźnie charakteryzuje się dany naród, czasem nawet bez wartościowania, wskazujące na typowe dla epoki konteksty użycia danej nazwy, co pozwala na ustalenie związków asocjacyjnych wywoływanych nazwą. Wspomagające komentarze pozwalają czytelnikowi śledzić rozwój charakterystyk w obrębie poszczególnych aspektów. C. Komentarze. Mieszczą się tu dodatkowe uwagi objaśniające interpretację cytatów, zawartych w punkcie B, przez osadzenie niektórych faktów w rzeczywistości społeczno-politycznej i kulturowej podanie informacji tłumaczących np. eksponowanie jednego z aspektów, ograniczenie liczby komentarzy w danej epoce itp. Zaprezentowane w książce przeszłe wyobrażenia o narodach są często zaskakująco bogate i dobrze udokumentowane. Nie należy jednak sądzić, że wyczerpują one repertuar opinii na temat innych narodów obecny w świadomości dawnych Polaków, a nawet wyróżnionej grupy polskiej szlachty. Polski szlachcic czerpał przecież swoje wiadomości o cechach innych narodów nie tylko z dzienników i pamiętników. One są jedynie świadectwem jego potocznej świadomości, odzwierciedlającej zaakceptowanie lub zmodyfikowanie sądów zastanych. Pisząc zatem swoje teksty, nie tworzył świadomie od początku stereotypów narodowych. On się do nich ustosunkowywał. Poddając się lekturze książki Wyobrażenia o narodach..., należy zatem pamiętać, że materiał w niej prezentowany odzwierciedla jedynie pewną część sądów składających się na kulturę polską, bo typowych dla szlachty, dla pewnego typu tekstów, a także dla ograniczonego - choć długiego - czasu. Autorka uznała za najważniejszy walor swojej pracy zgromadzenie w całość wielorakich opisów narodów ; wszystkich, o których pamiętnikarze pisali. Cytowany w dużym wyborze materiał z pamiętników, zachowuje oryginalną fleksję i otrografię starszych druków. W książce tej autorzy dawnych tekstów mówią własnym głosem, językiem swoim i swojej epoki. Autorka stara się prowadzić swój wywód w taki sposób, by nie zagłuszyć brzmienia ich słów. Z treści książki [fragmenty] : „ KOZAK A. XVI-XIX w.: Kozak. Nazwa nie jest jednoznacznie nazwą narodowości. Faktycznie odnosi się do grupy społecznej - żołnierzy, przedstawicieli wolnego stanu. W powszechnej świadomości Kozacy jako lud - choć przecież początkowo niejednolity etnicznie - odbierani są jednak zawsze jako mieszkańcy Ukrainy i wydają się (również w tradycji ukraińskiej) elitą ludu ukraińskiego, grupą, która miała znaczny udział w tworzeniu historii narodu ukraińskiego. W polskich tekstach pamiętnikarskich widzimy w XVII w. pewne sygnały, które wskazywałyby na początek postrzegania odrębności ludu ukraińskiego, np. przez użycie nazwy Ukrainiec, choć wydaje się, że ma ona dla polskiego szlachcica charakter nazwy regionalnej; Pisałem do jm. pana podkanclerzego W. Ks. Litewskiego przez kozaka jm. Ukraińca. Chrap.1319; Chmielnicki hetman kozaków zapomjskich, rebelizował (...). przybierając coraz ludzi, swobodnych Ukraińców, banitów, zbiegów. Vorb. 153; (...) wiadomość, że ukraińcy trzodę pod Oczakowem wziąć mieli. Trzy Pias. 56; Kozacy ukrainni deklarowali się cale przy Królu JM zostawać. Chrap. II 119. Od XVI do XVIII w. obserwujemy określenia nasi Kozacy, moskiewscy Kozacy, to jest służący bądź w polskim, bądź w moskiewskim wojsku. Wiek XVII przynosi wyraźniejsze rozróżnienia. Mówi się o: Kozakach zaporoskich, Kozakach zaporoskich naszych, kozakach dońskich (duńskich), zwanych Dońcy, Duńcy, kozakach wolnych (Kozaków wolnych dwa pułki. Żółk. Pocz. 127). W XVIII w. jedna trzecia opisów przypada na kozaków w służbie polskiej (por. Radziwiłł ofiaruje [w 1792] dwieście głów milicji, sześćdziesiąt dział, strzelców pieszych trzysta i kozaków pięciuset. JUN II 29). Pozostała część to opisy kozaków moskiewskich, w których widać, że pomału ustala się obraz kozaka jako żołnierza carskiego (por. Kozaków całej Rossyi, to jest: uralskich, dońskich, czukajowskich, zabohskich, czarnomorskich AM 171). W XIX w. mamy już do czynienia z jednoznacznie określonym zakres nazwy - kozak to 'żołnierz w wojsku moskiewskim'. Jego dalsza specyfikacja odnosi się do nazwy pułku, w którym służy, ta z kolei wynika z miejsca założenia pułku, stąd mamy: Zaporożców, Dońców, kozaków małorosyjskich. Przymiotniki: kozacki, hajdamacki. Derywaty: XVII - kozactwo (potężne kozactwo broniło się. Dwa Tusz. 51); Kozaczyzna (szlachtę, tę, co z Ukrainy była uszła przed Kozaczyzną. Dwa Tusz. 26) W XVII w. stosuje sią dla nazwania wojsk kozackich określenia, które choć nie są synonimami, mają jednak zakres jednoznacznie rozpoznawany przez odbiorcę. Najczęstsze to: hultajstwo, hultaje; (swowolne) łotrostwo (kozackie), czerń, (niecnotliwa hałastra), swawolnicy, swowoleństwo ukrainne, hołota kozacka. Z kolei w XVIII i XIX w. spotykamy częściej wyrażenia: hajdamacy [zbóje], rozboje hajdamackie. Metaforyka: (...) jeśli kiedy kilka czołnów wpadli, trudno było ustrzec dzikich kaczek, aby na brzeg zleciawszy, tajemnie się na wodę nie spuścieły. Wiel. Leg. 171; Kozacy w trzcinach swoich zaporoskich jako liszki w jamach ucichną, jeśli ogarowie krymscy nie ruszą ich. Wiel. Leg. 93. B. Aspekt psychiczny: Głównie w XVI i XVII w., ale i w początkach XVIII w. Kozak widziany jest jako niezwykle okrutny, skłonny do morderstw, rabunku, łupiestwa, zdrady. Walczy z chciwości, obce mu są zasady cnotliwej, rycerskiej wojny. Duże wzburzenie wywołuje w Polakach w XVII w. kozacki stosunek do praw starszeństwa w wojsku przejawiający się w zabójstwach ich własnych dowódców. XVI — (...) tenże obyczaj kozacy zachowali w plądrowaniu, który i w morderstwie. A nie dziw: albowiem jaka wstrzymałość, jaka miara w tych ludziech być mogła, którzy dla rozchełznanei [rozpasanej] wolej swojej, dla chciwości, dla rozpusty w kozactwo się udali, a u których łup lepszy niż cnota, a rozpusta smaczniejsza niż wstyd i przystojność jest zawżdy. Dzieje 64. [o kawalerach maltańskich] Zabawa tych Kawalerów teraz ustawiczne ekskursye czynić (...) na lądy afryckie, łupiąc, biorąc, paląc (...) okręty i galery tureckie; właśni [prawdziwi] Kozacy zaporoscy, jedno, że wżdy cnotliwszy. bo swoich nie łupią, jedno odszczepieńce [od wiary]. Anon. 26. [o wyprawach galer florenckich przeciwko Turkom] Ten kurs [wyprawa] jest właśnie, jako gdy tu u nas Kozacy w pole idą: powiedzie się - dobrze; jeśli też poginą albo klęskę odniosą - przepadło. Sierot. 191. (...) Kozaków trochę naszych, co kradli. Piot. 20. XVII — (...) hultajstwo się do niego kupiło na swawolą. Sam. Mask. 93. Kozak (...) Ten nigdy nie siadł jeść, póki wprzód Lacha nie zabił. Dwa Tusz. 33. (...) Bohdana Chmielnickiego, herszta wszystkich zdrad i buntów. Vorb. 169 (...) kozackich zbrodni. Z. Ossol. 88. Cuda robili Kozacy nikomu nie folgując, białogłowy ścinając, dzieci rozdzierając i cokolwiek najgorszego wyrządzając im. Pas. 579. (...) bo tam żadnego nie żywiono człowieka, chyba, że tak się trafiło, że kogo Tatarowie mogli zakryć Dwa Tusz. 81. (...) jako to u nich nie nowina hetmana zabić z lada okazyjki. Pas. 579. Tam przedtym Kozacy rady swoje miewali i hetmanów swoich zaporoskich zabijali, i starszyznę drugą przy nich lubo winnie, lubo niewinnie. Dwa Tusz. 36. (...) stanął z Kozakami pożądany pokój, daj Boże, aby tylko trwały był, bo go Kozacy nieradzi dotrzymywają jako i Moskwa Cretensens sunt [tu: kłamcami są]. Vorb. 205. XVIII — Ktokolwiek w niewolą [kozacką] się dostał in audita tirannide mordowali. MN a 83. (...) po drodze, gdzie zastali Żydów, szlachtę i Polaków, wszystkich w pień wycinali (...) rabując, paląc i zabijając. AM 141. XIX — (...) te szelmy Kozaki (...) gdzie widzieli tłuszczę bezbronną lub furgony tam atak przypuszczali, ale za lada stałym oporem uciekali jak przyszli. Jeszcze teraz mi odgłos ich batożków, jak nimi swe konie okładali, odbija się o uszy, i widzę ich, jak za lada wycieczką, za lada pozornym nawet atakiem uciekają jak tchórze. Mat 131. (...) jeden z Zaporożców schwytany na łotrostwie w okolicach Humania. Chrząszcz. 165. Dopiero w XVIII w. dochodzi do powolnego ustalania się nowego obrazu Kozaka. Zauważa się w większym stopniu jego bitność oraz fantazję (sporadycznie wspominało się o tym także w XVII w.). Ambiwalentny pozostaje stosunek do jego inteligencji - raz jest to ciemny chłop, raz - pełen ogłady oficer. XVII - Jaka to piękna inwencyia i kunszt kozacki [o dowcipnym sposobie schwytania "języka"]. Pas. 557. XVIII — Kozaków, takowe głowy kochających, które do buntów i draczy są sposobne. MN a 80. (...) a tego ludu bitnego. JUN I 73. W czasie [w przyszłości] obywatele tego rodu kozackiego bardzo się będą dystyngować w Rossyi, bo mają aplikacje, ochotę do nauk tudzież sposobności, zdatności a są niezepsutych obyczajów i więcej moralni jak innych prowincyi rosyjskich obywatele. Już teraz gdy się trafi w kompanii na balach lub w innych posiedzeniach znajdować z oficerami pułków kozackich, widać można młodzież starającą się, by ich wszyscy uznali grzecznymi, jakoż pełni są nauki i doskonale mówią językami, a na kwaterach gdy stoją ledwie wie obywatel, że ma ich u siebie. Tańcują ładnie trzeźwo się zachowują, grami ażardowemi się nie bawią, i wielu między nimi jest ładnych figur i twarzy. AM 173-174. [o Bibliotece Załuskich zrabowanej przez Moskali] Pakowanie powierzono Kozakom, ci, gdy księga nie mieściła się w skrzynie, ucinali ją przez połowę (...). Dotąd po 36 latach biblioteka ta leży nie spisana, nie uporządkowana (...) Przypomina to wielce Gotów i Wandalów JUN I 311. ... [ itd. autorka książki przytacza kolejne cytaty] ... Aspekt społeczny : W XV — XVIII w. Kozak mógł być dla Polaka nie tylko przeciwnikiem w walce, ale jego własnym żołnierzem lub sługą : XVII — W Samborze stało rot 4 (...) kozacka, dla posługi. Sam. Mask. 183. (...) tam załoga kozacka zawsze bywała od inkursyi Tatarów. Bog. Mask. 234. Sapiehy (...) który na odsiecz posłal kozackie i dragońskie chorągwie. Vorb. 284. List od pana Kmicica kozak umyślny oddał. Chrap. I 240 Pisałem do domu (...) przez kozaka skarbowego. Chrap. I 320. (...) kozak wolpieński oddał mi list. Chrap. I 428. XVIII — [przy polowaniu] obrano jaki ostęp i otoczono go naokoło szczwaczami i kozakami. KK I 251. Jego zajęcia zaś były związane z walką - początkowo pieszą, potem konną: XVI — (...) 100 Kozaków, strzelców Astrachańców. Piot. 110. (...) Kozaki piesze. Piot. 83. XVII — (...) pod chorągwią kozacką, bo przedtym nie zwano pancernymi chorągwiami, tylko kozackimi. Dwa Tusz. 29. (...) kozaków dobrych polskich 2000 (...) do którego pieniężnego wojska kozacy zaporoscy podług ich zwyczaju przyłączyć się mają. Vorb. 134. XIX — (...) pułki nowozaciężnych Kozaków. Niez. 146. (...) sotnię Kozaków. Pop. 145. Do XVII w. wspomina się o czarnomorskich wyprawach pirackich na specjalnych łodziach, batach, czajkach: XVI — Kozacy moskiewscy zwykli przez nią [górę] łodzie i baty swoje przewłóczyć z Wolchi [Wołgi] na Tanais [Don] i chodzą temi łodziami aż po zamek Azak. Tar. 49. (...) moskiewskich kilkanaście set Kozaków, w małych łódkach wszędy za nimi szli, trwogi na nie [Turków] częste czyniąc.Tar. 50. ... [ dalej kolejne cytaty] ... Uderza przede wszystkim, szczególnie w XVII w., traktowanie Kozaków jako stojących niżej w drabinie społecznej. Również posłów kozackich w czasie wojny nazywa Polak pogardliwie chłopami. Obraz ten zmienia się nieco od XVIII w. Wspomina się fakt, że w Rosji Kozacy (...) są uznani za szlachtę, mają wsie i poddanych (...) zapewnione mają sobie prawa dawne, któremi się na Donie rządzili. AM 172. Zauważa się strukturę społeczeństwa kozackiego: (...) zaczęli rozróżniać kozaków od chłopów, poddawali ustanowionym komendantom, a nad drugimi postanowili po wsiach attamanów, którzyby ich pilnowali. AM 145. Podniesienie statusu Kozaka do roli niby-szlachcica widać w wymienianiu tej nazwy w szeregach przeciwstawiających ich chłopom: chłopi i Kozacy. XVII — Chmielniczenko Kozak (...) co się przy moskiewskim wojsku wiązał, chciał koniecznie, aby i jego komisarze zasiadali do traktowania. Na co nasi komisarze żądną miarą pozwolić nie chcieli, mówiąc, że to chłop króla pana naszego nie należy do tego i my z naszymi chłopami obok zasiadać nie chcemy. Bog. Mask. 252. ... [ itd. autorka książki przytacza kolejne cytaty] ... Aspekt polityczny: Kozak widziany jest jako obywatel państwa polskiego Wszelkie jego działania przeciwko koronie polskiej traktowane są jako zdrada, bunt, rebelia: XVII — (...) przyszła wiadomość, że Kozacy rebelizować myślą. (...) hetmanowi koronnemu nie chcą być morigeri [posłuszni], Vorb. 149. (...) potym jak wojna nastała kozacka, zawsze był przy kozackich buntach. Dwa Tusz. 58 (...) W okolicy Kislaka były miasta w buntach, w których rebelizanci Kozacy stali. Dwa Tusz. 38. (...) ta niezbędna swawola kozacka. (...) conniventią [pobłażaniem] ta niecnotliwa hałastra była się zmocniła i dotąd tak wiele broiła, pacta łamała z potężnym tyranem [Turkiem] nas wodziła, aż na ostatek na karki nasze nam ich [Turków| wsadziła. Z. Ossol. 80. ... [ dalej kolejne cytaty] ... Jednak pod koniec XVIII w. Polak patrzy już na Kozaków z perspektywy własnej niewoli. Postrzega w nich naród tak samo jak jego własny ujarzmiony przez silniejszą potęgą moskiewską: XVIII — (...) nieraz przy mogiłach poległych przed wiekiem rycerzy słyszeć się dawały wojenne pieśni Kozaków, pieśni o bitwach ich z Polakami (...) Kozacy powtarzali je w pieśniach swoich, nieświadomi i my, i oni, iż w kilkanaście lat później, długo walczące z sobą ludy pójdą pod jedno jarzmo, że później jeszcze dzieje ich znikną w tłumie dziejów tylu narodów i że może gdzieniegdzie tylko wspomną je w tych stepach płaczliwe pienia prawnuków. JUN I 132. Aspekt religijny : W Kozakach widzi się wyznawców religii greckiej, która w ich wypadku staje się synonimem wschodniej wiary, kojarzonej z Turcją albo z Rosją. ... [ itd.] ... Aspekt kulturowy: Do XVII w. myśli się o Kozaku jako żyjącym wśród dnieprowych trzcin. Ich czajki, które zręcznie pławią na dnieprowych porohach, są częstym elementem opisów. Od XVIII w. dochodzą do głosu obserwacje o innym charakterze. Po pierwsze - Kozak staje się konnym Kozakiem. Jest to związane z jego służbą w wojsku polskim i rosyjskim - wtedy najczęściej w pułkach konnych. Po drugie - częste są uwagi związane z tańcem (kozak), pieśniami ludowymi, wreszcie z wyglądem - strojem i przede wszystkim kozackimi brodami. Podoba się Polakom przywiązanie do tradycji w tym względzie, wynikające z nieskażonego cywilizacją, bliskiego naturze życia. ... [ itd.] ... C. Największa ilość komentarzy przypada na wiek XVII, co jest zrozumiale ze wzglądu na bunty kozackie w tym czasie, głównie powstanie Chmielnickiego. Fakt, że pozytywne uwagi o Kozaku dotyczące jego fantazji, wesołości pojawiają się pod koniec XVIII w., wydaje się nie bez znaczenia. W tym bowiem czasie zaczyna Polak zauważać Kozaka już nie jako jego własnego chłopa, ale jako przedstawiciela ustrukturyzowanej społeczności powstającej na Ukrainie, której Kozak stanowi elitę — " szlachtę ", choć w innym niż w Polsce porządku ... " [ itd. ...] TREŚĆ : Część pierwsza WPROWADZENIE Stereotyp etniczny Dobór źródeł Metoda kompletowania materiału Zjawiska towarzyszące tworzeniu się wyobrażeń o narodach Konstrukcje językowe Punkty widzenia Klisze wyobrażeniowe Aspekty Uwagi dodatkowe Część druga WYOBRAŻENIA O NARODACH Abisyńczyk Albańczyk Algierczyk Amerykanin Anglik Arab Austriak Bask Beduin Belg Białorusin Bośniak Bułgar Chińczyk Cygan Czarnogórzec Czech Czerkies Duńczyk Egipcjanin Fin(landczyk) Francuz Grek Gruzin Hiszpan Holender Indianin Irlandczyk Japończyk Kałmuk Kirgiz Kozak Kroat Kurd Lapończyk Litwin Morawiec Morlach Moskal Multanin Murzyn Niemiec Norweg Ormianin Pers Portugalczyk Prusak Rusin Sas Serb Słowak // Słowianin Szkot Szwajcar Szwed Tatar Turek Wenet Węgier Włoch Wołoch Żyd Źródła i literatura Źródła podstawowe Źródła uzupełniające Literatura Summary Resume (streszcz. w jęz. ros.)
KAŻDY OFEROWANY EGZEMPLARZ JEST SPRAWDZANY W CELU WYKLUCZENIA EWENTUALNYCH DEFEKTÓW DRUKARSKICH !
Uwaga : egzemplarz z niewielkimi śladami magazynowymi na okładce !
ZAPRASZAM DO PRZEJRZENIA PEŁNEJ OFERTY KSIĘGARNI E-KODEKS !!!
W przypadku dodatkowych pytań proszę przesłać wiadomość.
|