|
Przedmiotem tego opracowania jest działalność wydawców warszawskich w okresie zaborów. Wybór Warszawy spośród kilku ważnych ośrodków polskiego ruchu wydawniczego tego okresu podyktowany został faktem, że mimo utraty przez Polskę niepodległości i rozbioru ziem polskich pomiędzy państwa zaborcze Warszawa nie straciła w świadomości Polaków swego stołecznego charakteru i pozostała nadal centrum życia narodowego. Zasięgiem chronologicznym objęty został okres od trzeciego rozbioru Polski (1795) do odzyskania przez nią własnej państwowości (1918). Szczególne warunki polityczne, w jakich znajdował się naród polski w tym czasie miały zasadniczy wpływ na kształtowanie się produkcji książki.
Zamierzeniem autorki było przedstawienie różnorakich zagadnień składających się na pojęcie ruchu wydawniczego oraz próba charakterystyki środowiska wydawców. Stąd wyraźnie zarysowuje się w pracy podział na dwie części tematyczne, chociaż formalnie nie zostały one wyodrębnione.
Ruch wydawniczy można rozpatrywać w wielu aspektach. Najczęściej rozumiemy przez to pojęcie całokształt działalności gospodarczo-kulturalnej, która ma na celu produkcję i dystrybucję książek. W węższym nieco znaczeniu możemy mówić o układzie organizacyjnym przedsiębiorstw wydawniczych, o systemie nadzorczym i koordynującym działalność wydawniczą, o sposobie wydawania książek czy o produkcji wydawniczej. Wynika stąd potrzeba bliższego objaśnienia zakresu treściowego tematu podjętego w niniejszym opracowaniu.
Zgodnie z przyjętymi założeniami przedmiotem przeprowadzonych badań była działalność wydawców zajmujących się wydawaniem książek, z pominięciem wydawców prasy i czasopism. Wydawanie książek podejmowali, poza firmami wydawniczymi, także autorzy, różne stowarzyszenia, instytucje społeczne i państwowe, redakcje czasopism itd. Badaniami objęci zostali jednak tylko wydawcy zawodowi, gdyż przede wszystkim ich działalność decydowała o rynku wydawniczym. Przy analizie zgromadzonego materiału źródłowego skoncentrowano się głównie na ukazaniu struktury wydawnictw, form organizacyjnych w zakresie wydawnictwa książek i na ogólnej charakterystyce produkcji wydawniczej. Dążeniem autorki było przedstawienie tych zagadnień w kontekście innych zjawisk społeczno-kulturalnych oraz w zależności od uwarunkowań ekonomicznych. Kwestia społecznej roli instytucji wydawniczych i miejsca książki w kulturze podejmowana jest w opracowaniach księgoznawczych dość często, natomiast problematyka ekonomiczna bywa z reguły pomijana w przekonaniu, że stanowi odrębny lub uboczny dla księgoznawstwa przedmiot zainteresowań. W XIX wieku pewne zjawiska w dziejach książki miały istotne znaczenie dla przebiegu procesów bibliologicznych, a nie można ich opisać i wyjaśnić bez zbadania wpływu czynników ekonomicznych na produkcję i rozpowszechnianie książek.
Analiza środowiska wydawców miała na celu określenie składu narodowościowego i rodowodu społecznego tej grupy zawodowej oraz ukazanie jej miejsca w ówczesnej strukturze społecznej. W literaturze bibliologicznej nie podejmowano dotąd próby analizy socjologicznej poszczególnych grup pracowników książki, która uwzględniałaby takie zagadnienia, jak pochodzenie narodowe, społeczne, kształtowanie się zawodu, kwalifikacje, organizacja życia zawodowego itp. Specyfika zawodu wydawniczego sprawiała, że wydawcy stanowili kategorię społeczną „graniczną" i być może dlatego pomijani byli także przez historyków w dotychczasowych badaniach nad społeczeństwem polskim XIX wieku. Rola, jaką wydawcy odgrywali w tworzeniu i zachowaniu kultury narodowej wydaje się uzasadniać podjęcie tej problematyki.
Wyczerpujące przedstawienie tak zakreślonego tematu okazało się bardzo trudne, a miejscami po prostu niemożliwe, ze względu na stan zachowanych źródeł. Baza źródłowa dla badań nad książką
w wieku XIX jest bardzo obszerna, ale dla niniejszego tematu nie ma materiałów najważniejszych — archiwów firm wydawniczych. Inne dokumenty są niesłychanie rozproszone, a z racji swej ułamkowości nie zawsze mogą stanowić podstawę dla ogólniejszego wnioskowania. Zebranie i wykorzystanie źródeł drukowanych także nastręcza wiele trudności, gdyż nie mamy retrospektywnej bibliografii bibliologicznej za wiek XIX. Bibliografia Warszawy tylko częściowo wypełnia tę dotkliwą lukę, ponieważ uwzględnia zawartość czasopism dopiero od 1864 roku. Nie rozporządzamy również bibliografią druków wydanych w Warszawie, co uniemożliwia dokładne określenie rozmiarów i przeprowadzenie analizy struktury warszawskiej produkcji wydawniczej.
Mimo tych trudności w toku pracy nad tematem udało się zgromadzić sporo wartościowych materiałów źródłowych, co pozwoliło na względnie pełną realizację planu badawczego. W zakresie źródeł rękopiśmiennych została przeprowadzona kwerenda w wybranych zespołach archiwalnych, jak akta stanu cywilnego, akta notarialne i hipoteczne, znajdujących się głównie w Archiwum Państwowym m. st. Warszawy. Szczególnie przydatne okazały się takie dokumenty, jak inwentarze pozostałości, umowy kupna—sprzedaży, umowy o spółkach, intercyzy przedślubne. Spośród źródeł drukowanych przejrzano wiele roczników XIX-wiecznych czasopism i kalendarzy w poszukiwaniu życiorysów, wspomnień pośmiertnych, ogłoszeń księgarskich itp., wykorzystano liczne wydawnictwa o charakterze informacyjnym, jak przewodniki po Warszawie, przewodniki po cmentarzach warszawskich, książki informacyjno-adresowe i informatory gospodarcze, dokonano przeglądu XIX-wiecznych encyklopedii, pamiętników i wspomnień oraz XIX-wiecznej literatury księgoznawczej. Podstawą dla wielu ustaleń faktograficznych był Polski słownik biograficzny oraz Słownik pracowników książki polskie]. Z Bibliografii polskiej Karola Estreichera i „Przewodnika Bibliograficznego" Władysława Wisłockiego wyekscerpowano druki warszawskie wydane w określonych latach, przyjmując zasadę odstępów dziesięcioletnich między wybranymi latami. Cenną pomocą w dotarciu do wielu informacji źródłowych były kartoteki prowadzone w Zakładzie Dokumentacji Księgoznawczej w Bibliotece Narodowej, a zwłaszcza kartoteki archiwum Słownika pracowników książki polskiej znajdujące się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Łodzi. Szczegółowy wykaz wykorzystanych źródeł i opracowań zawiera załączona do pracy bibliografia.
Badania bibliologiczne w odniesieniu do wieku XIX nie są dotąd należycie rozwinięte i zorganizowane. Toteż dorobek naukowy wyrażający się opracowaniami dziejów książki tego okresu nie jest bogaty. Odnotowujemy sporo opracowań monograficznych, przyczynkowych, brak jest natomiast prac obejmujących dłuższe okresy i szerszy zasięg zjawisk bibliologicznych. Istniejące piśmiennictwo księgoznawcze związane z tematem zostało w pełni w niniejszej pracy uwzględnione. Poza publikacjami wykorzystano także prace magisterskie z zakresu historii książki warszawskiej, przygotowane niegdyś pod kierunkiem Ksawerego Świerkowskiego w prowadzonym przez niego seminarium na Uniwersytecie Warszawskim. Zaczerpnięto z nich przede wszystkim niektóre informacje o charakterze biograficznym, uzyskane nieraz przez studentów drogą żmudnych poszukiwań. W miarę potrzeby brane były pod uwagę również opracowania historyczne traktujące o wieku XIX.
Przedstawiona poniżej praca ma charakter głównie analityczny. Stan badań nad produkcją i rozpowszechnianiem książki w Polsce w XIX wieku nie pozwala jeszcze na ujęcie syntetyczne i głębszą interpretację procesów bibliologicznych.
Czuję się w miłym obowiązku podziękować bibliotekarzom i archiwistom za pomoc i życzliwość, z jaką spotykałam się z ich strony w okresie zbierania materiałów. Szczególne słowa podziękowania jestem winna Panu Janowi Bogali, kierownikowi biblioteki w Państwowym Archiwum m. st. Warszawy. Z Jego erudycji i cennych wskazówek niejednokrotnie korzystałam.
Wstęp
|
