Warszawa 1975
450 str., okładka twarda wys. 24 cm
stan dobry



SPIS TREŚCI


Wstęp..................... 5

Rozdział I
Problemy obronności, doktryny wojennej i wojska Rzeczypospolitej w okre­sie Sejmu Czteroletniego...............13
"Wpływ sytuacji politycznej na decyzje dotyczące obronności kraju w okre­sie, początkowej działalności Sejmu Czteroletniego (X 1788 — III 1790) . 15 Zmiany w sytuacji polityczno-wojskowej w okresie utrwalania sojuszu polsko-pruskiego i przygotowania Konstytucji 3 Maja (IV 1790 —V 1791) 31 Kształtowanie sią decyzji państwowych i wojskowych w okresie narasta­nia niebezpieczeństwa wojny z Rosją (V 1791 — V 1792).....52
Zmiany w organizacji, stanie etatowym i faktycznym wojska w okresie
Sejmu Czteroletniego (X 1788 — V 1792)..........66
Doświadczenia oraz wzory organizacyjne wiasne i obce.....89

Rozdział II
Uzupełnianie wojska w latach 1788—1792..........101
Zmiany zasad werbunku w świetle uchwał sejmowych i zarządzeń Ko­misji Wojskowej Obojga Narodów........., 103
Praktyczne wyniki werbunku i rekrutacji wojskowej w okresie Sejmu
Czteroletniego.................115
Odmienność zasad uzupełniania kawalerii narodowej i pułków jazdy oraz
ich praktyczne skutki...............129
Skład socjalny rekrutów w poszczególnych rodzajach wojsk Rzeczypospo­litej ....................135

Rozdział III
Kierownictwo wojskowe i system dowodzenia w okresie Sejmu Czterolet­niego .....................147
Zmiany zasad kierownictwa wojskowego dokonane przez Sejm Cztero­letni ....................149
Uprawnienia Komisji Wojskowej Obojga Narodów oraz jej rola w syste­mie dowodzenia.................159
Inspekcja jako czynnik kontroli i usprawnienia dowodzenia .... 171 Inne problemy doskonalenia i ujednolicania systemu dowodzenia . . . 180
Rozdział IV
Problemy kadrowe................181
Zasady polityki kadrowej w świetle uchwal sejmowych, zarządzeń Ko­misji Wojskowej ON i króla.............193
Problemy uzupełniania kadry oficerskiej, awansów i dymisji .... 209
Charakterystyka osobowości i fachowości kadry oficerskiej .... 240
Uwagi o kadrze podoficerskiej.......... 252

Rozdział V
Stan wyszkolenia wojska............... 271
Charakter regulaminów i zarządzeń stanowiących podstawę wyszkolenia
wojska w latach 1788—1792............. 273
Stan wyszkolenia taktycznego w świetle materiałów inspekcji i ocen
kadry.................... 288
Stan wyszkolenia piechoty............. 289
Stan wyszkolenia jazdy . ,............ 297
Stan wyszkolenia artylerii............. 300
Stan wyszkolenia inżynierii wojskowej......... 302
Przebieg i ocena manewrów wojskowych latem 1791 r. oraz szkolenia
w warunkach obozowych.............. 304
Obóz i manewry pod Gołębiem............ 305
Obóz i manewry pod Bracławiem.......... 308
Obóz i manewry pod Mińskiem........... 312

Rozdział VI
Stan moralno-polityczny wojska Rzeczypospolitej w okresie Sejmu Cztero­letniego.................... 323
Charakter stanu moralno-politycznego wojska w XVIII wieku ... 325
Elementy pracy polityczno-wychowawczej w wojsku Rzeczypospolitej . 327
Przepisy kształtujące stan moralno-polityczny wojska..... 327
Rola przysięgi w wychowaniu patriotycznym i politycznym żołnierzy . 334
Inne elementy pracy polityczno-wychowawczej w wojsku .... 339
Charakterystyka dyscypliny w wojsku Rzeczypospolitej..... 349

Rozdział VII
Zaopatrzenie i uzbrojenie wojska Rzeczypospolitej w latach 1788—1792 . 363
Charakter finansowania, zaopatrzenia i uzbrojenia wojska w świetle pro­pozycji i decyzji sejmowych . ...... 365
Rola utworzonych komisji porządkowych cywilno-wojskowych w systemie
zaopatrzenia wojska................373
Rola Komisariatu Wojskowego w systemie zaopatrzenia i uzbrojenia
wojska ...................377
Stan i trudności zaopatrzenia wojska...........381
Sprawy finansowe................381
Sprawy zaopatrzenia materiałowego oraz zakwaterowania wojska . 391
Medyczne zabezpieczenie wojska...........406
Uzbrojenie wojska................411

Zakończenie ..................423
Bibliografia ................. 428
Wykaz ważniejszych skrótów.............439
Indeks nazwisk.................449
Spis ilustracji................. 449


WSTĘP

Historyczne problemy wojska i obronności kraju od dawna interesowały społeczeństwo polskie. Związane były bowiem zawsze z bezpieczeństwem i niepodległością państwa.
Poznanie doświadczeń przeszłości w tym zakresie staje się silą mobilizującą do realizacji trudnych zadań bieżących, ułatwia ich doskonalenie, przestrzega przed popełnianiem błędów lub lekkomyślnością, dostarcza tak bardzo potrzebnej mądrości życiowej nagromadzonej przez poprzednie pokolenia.
Takie właśnie założenia ogólne legły u podstaw podjęcia pracy badawczej nad problematyką wojska i obronności Rzeczypospolitej w okresie Sejmu Czteroletniego, obejmującym początek intensywnego przezwyciężania słabości militarnej państwa i jednoczesnego kształtowania się wojska narodowego, wojska nowego typu, mającego służyć głównie interesom obronności kraju.
Problemom doktrynalnym, organizacyjnym, uzupełniania, wyszkolenia, stanu moralno-politycznego i gotowości bojowej wojska Rzeczypospolitej w okresie jego najintensywniejszej rozbudowy nie poświęcono dotychczas żadnej odrębnej monografii. Fragmentaryczna charakterystyka powyższych zagadnień występuje jedynie w pracach Konstantego Górskiego dotyczących historii piechoty, jazdy i artylerii koronnej, Tadeusza Korzona w Wewnętrznych dziejach Polski za Stanisława Augusta i w III tomie Dziejów wojen i wojskowości w Polsce oraz Jana Giergielewicza w Zarysie historii korpusu inżynierów w epoce Stanisława Augusta. Uzupełnia ją kilka artykułów przyczynkarskich Bronisława Pawłowskiego (Początki służby ks. Józefa Poniatowskiego w wojsku polskim; Służba wojskowa Tadeusza Kościuszki w latach 1790—2791; Manewry pod Gołębiem w r. 1791), Wacława Tokarza (Listy kwalifikacyjne oficerskie czasów dawnych; Sejm Wielki i Wojsko), Emanuela Rostworowskiego (Sprawa zaplecza przemysłowego dla armii na Sejmie Czteroletnim; Sprawa milicji mieszczańskich w ostatnim roku Sejmu Czteroletniego; Z dziejów genezy Targowicy — sprawa kawałerii narodowej w dobie Sejmu Czteroletniego), Leonarda Ratajczyka (Problemy doktryny wojennej w Konstytucji 3 Maja; Przyczynek do sprawy werbunku i poboru rekrutów na ziemiach polskich w XVIII wieku; Rola wojska w kształtowaniu polskiej świadomości narodowej w okresie walk wyzwoleńczych XVIII i XIX wieku; Kierownictwo wojskowe i doktryna wojenna RP przed Sejmem Czteroletnim) i innych. Syntetyczna 12-stronicowa charakterystyka całego Wojska Rzeczypospolitej w okresie Sejmu Czteroletniego opar-
ta na wynikach dotychczasowych pobieżnych badań i uogólnień znajduje się w Zarysie dziejów wojskowości polskiej.
W wymienionych przyczynkach i fragmentach większych monografii me opracowano jednak gruntowniej, na podstawie istniejącej bazy źródłowej, żadnego z główniejszych problemów składających się na obraz wojska Rzeczypospolitej. Założeniem niniejszej rozprawy jest więc próba wypełnienia tej luki w polskiej historiografii wojskowej. Służyć ona powinna jednocześnie wydobywaniu postępowych tradycji budownictwa wojskowego okresu pokojowego, który pozornie może wydawać się mniej interesujący i wartościowy niż wojskowość okresu wojny, lecz faktycznie bywa nie mniej ważny, zawierający bogate doświadczenia niezbędne przy umacnianiu obronności kraju i doskonaleniu sił zbrojnych.
Pragnieniem autora jest, ażeby niniejsza monografia dostarczała między innvmi współczesnym organizatorom wojska oraz kadrze oficerskiej argumentów do porównań, refleksji i rozważań prowadzących do dalszego doskonalenia systemu obronnego, a zwłaszcza sil zbrojnych stojących na straży pokojowego rozwoju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Wiele materiałów źródłowych traktujących o wojsku i obronności Rzeczypospolitej w okresie Sejmu Czteroletniego zaginęło lub zostało częściowo zniszczonych w warunkach niewoli narodowej, a szczególnie na skutek powstań narodowych i wojen światowych. Mimo to pozostałe materiały w dalszym ciągu stanowią obfitą bazę źródłową dla badacza tego okresu.
Autor wykorzystał w niniejszej pracy przede wszystkim źródła drukowane zgromadzone głównie w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Narodowej, w Centralnej Bibliotece Wojskowej, w Muzeum Wojska Polskiego, w Bibliotece im. Ossolińskich we Wrocławiu, w Bibliotece Jagiellońskiej i w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, w Wojewódzkim Archiwum Państwowym i w Bibliotece im. Raczyńskich w Poznaniu i innych. Obejmują one współczesne druki ulotne, regulaminy wojskowe, przepisy, podręczniki, opracowania, korespondencją, pamiętniki i czasopisma.
Najobszerniejszą grupę do tematu stanowiły różnego rodzaju druki ulotne, wydawane na potrzeby obrad sejmowych. Są to np. projekty dotyczące spraw wojskowych przedstawiane przez poszczególnych posłów na Sejmie Czteroletnim albo sporządzane zgodnie z zamówieniem społecznym memoriały, propozycje itp. Okazały się one niezbędne przy odtwarzaniu procesu narastania decyzji sejmowych i postawy społecznej w poszczególnych etapach rozwiązywania spraw wojska oraz obronności kraju. Regulaminy i podręczniki, a także przepisy wojskowe stanowiły podstawę do charakterystyki i analizy wyszkolenia żołnierzy, ich dyscypliny oraz życia wewnętrznego wojska.
Z wydawnictw źródłowych najwartościowsze okazały się Volumina Legum, zwłaszcza tom IX obejmujący prawa, konstytucje, uchwały sejmowe i przywileje z lat 1782—1792.
Niezbyt liczne pamiętniki zarówno działaczy wojskowych, oficerów, jak i osób cywilnych tylko obserwujących wojsko dostarczyły wiele cennych realiów życia żołnierskiego, uwag dotyczących funkcjonowania poszczególnych
ogniw jego struktury organizacyjnej, stosunków wewnętrznych między żołnierzami itp. Był to jednak materiał dość fragmentaryczny.
Najcenniejsze dane, pozwalające na możliwie pełne odtworzenie ówczesnej problematyki wojskowej, znajdują się w archiwach oraz rękopisach bibliotek krajowych i Związku Radzieckiego.
Pierwotnie większość tych materiałów wchodziła w skład nie istniejącego dziś Archiwum Stanisława Augusta, co ustalił już Piotr Bańkowski i, Archiwum Sejmu Czteroletniego, Akt Komisji Wojskowej Obojga Narodów Akt Straży Praw, Archiwum Pisarza Polnego Koronnego Kazimierza Rzewuskiego, Akt wojskowych władz litewskich, gromadzonych w Wilnie oraz akt poszczególnych dywizji terytorialnych, brygad, pułków i regimentów. Obecnie są one przechowywane jako materiały przeważnie niekompletne w kilkunastu archiwach i bibliotekach krajowych, a także zagranicznych.
Spośród archiwów i bibliotek krajowych największe zbiory dotyczące omawianej problematyki wojskowej znajdują się w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Tutaj przechowywane są bezcenne tomy protokołów obrad Sejmu Czteroletniego od 1 III 1789 r. do 29 V 1792 r. wraz z drukowanymi przemówieniami wielu posłów, ich propozycjami, projektami, uchwałami sejmowymi itp. materiałami. Całość pod nazwą Archiwum Sejmu Czteroletniego, oprawiona w 25 wielkich tomach, przekazana została Polsce przed kilkoma laty przez Związek Radziecki. Zespół tych akt wraz z Volumina Legum pozwolił odtworzyć podstawową większość decyzji sejmowych w sprawach wojska i obronności kraju oraz ujawnił mechanizmy ich narastania.
W zespole tzw. Metryki Litewskiej przechowywane są ocalałe akta Komisji Wojskowej, których większość uległa zniszczeniu w powstaniu warszawskim 1944 r. Obejmują one protokoły, księgi zaleceń, decyzji, ordynansów do wojska oraz raporty dowódców przysyłane do komisji. Ponadto w ML znajduje się księga zaleceń marszałków sejmowych kierowanych do Komisji Wojskowej, protokół posiedzeń Straży Praw za okres jej działalności (19 VI 1791 — 18 VII 1792) i kilka tomów oprawionych aneksów do protokołu, w których dokumenty wojskowe występują rzadko. Są to pozostałości kaa-celarii Straży Praw, która w 1794 r. została wywieziona do Petersburga. Dopiero po rewolucji październikowej akta te zostały zwrócone Polsce. Przed powstaniem warszawskim zabezpieczono je w Forcie Sokolnickiego, a po wojnie włączono do zespołu Metryki Litewskiej, gdzie zwracały uwagę tylko nielicznych badaczy.
Zespół Militaria z Jabłonny dostarczył ważnej dla charakterystyki doktryny wojennej korespondencji gen. Stempkowskiego. Ponadto znajdują się w nim akta Gwardii Konnej Koronnej oraz fragmenty kancelarii Departamentu Wojskowego i Wydziału Wojskowego kancelarii królewskiej.

Słowa kluczowe: