Średniowieczni dziejopisarze bardzo często i bardzo chętnie opisywali waleczne czyny władców i wojowników. W ich utworach wojna stawała się tematem zideologizowanym oraz łatwo podlegającym mityzacji. Z reguły zadaniem średniowiecznego utworu historiograficznego było wytłumaczenie, że to Bóg dał zwycięstwo jednej ze stron, a drugą skazał na porażkę. Temu nadrzędnemu wyjaśnieniu podporządkowywano szczegóły narracji batalistycznych. Średniowieczni narratorzy, splatając wątki swoich wywodów, nagminnie stosowali się do utartych konwencji i powszechnie znanych schematów opowiadania o triumfach i klęskach, dobrym i złym wojsku oraz wspaniałym albo przegranym monarsze. Przedstawianie wydarzeń i ich bohaterów w sposób typowy zapewniało opowieściom wiarygodność. książka niniejsza jest próbą porównawczej analizy narracji o wojnach, wodzach i wojownikach, zaczerpniętych przede wszystkim z Gesta ducum... Galla Anonima i Powieści minionych lat. Do celów komparatystycznych posłużyły między innymi fragmenty dzieł kronikarzy normańskich (Dudo z Saint Quentin, Wilhelm z Jumieges i inni), Kosmasa z Pragi, Wincentego Kadłubka, Saxona Gramatyka, Pawła Diakona. Poszukiwanie i zestawienie podobnych fabuł pozwala odczytać ich wspólny sens, a co za tym idzie – prowadzi do określenia charakterystycznych cech i poczynań bohaterów-wojowników różnego typu, a także umożliwia dookreślenie literackiego ideału drużyny wielkiego władcy.

Paweł Żmudzki (ur. 1970) jest adiunktem w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1999 roku obronił pracę doktorską – biografię polityczną księcia Leszka Czarnego – opublikowaną rok później pod tytułem Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny. Obecnie zajmuje się badaniami porównawczymi nad średniowiecznymi narracjami historiograficznymi. Efektem prac nad tym zagadnieniem jest niniejsza książka.

WSTĘP
ROZDZIAŁ I. DWA PRZECIWSTAWNE SPOSOBY PROWADZENIA WOJNY
1. MONARCHA WSPANIAŁY I WŁADCA HAŃBIĄCY SIĘ
Wyprawa kijowska Bolesława Chrobrego w ujęciu Galla Anonima; wojny pomorskie Władysława Hermana w narracji Gallowej; opowieść Anonima o powrocie Chrobrego z Kijowa oraz o bitwie z Rusinami i przeróbki wprowadzone do opowieści przez Wincentego Kadłubka; rola i sens motywu koczowników w opowieściach batalistycznych; anegdota o Czechach wyprowadzających w pole Bolesława Szczodrego w ujęciu Galla i Kadłubka; historia wojny Bolesława Krzywoustego z księciem czeskim Władysławem I w kronice Kosmasa; zapiska Powieści minionych lat pod rokiem 1096 o wojnie Olega Światosławowicza z synami Włodzimierza Monomacha; bitwa pod Kressenbrun w liście Przemysła Otakara II do papieża Aleksandra IV (Pokračovatelé Kosmovi); opowieść o wojnie Władysława Laskonogiego z margrabią Konradem w Chronicon Montis Sereni; postać kniazia Igora, syna Ruryka, w latopisie nowogrodzkim młodszego zwodu.
2. KSIĄŻĘ CZESKI ŚWIĘTOPEŁK – PORTRET TYRANA 
Opowieść Galla Anonima o morawskiej wyprawie Polaków (komes Żelisław) i Świętopełku broniącym Moraw; Anonim o życiu i śmierci Świętopełka; szczegóły hańbiące Harolda i wywyższające Wilhelma Zdobywcę w kolejnych normańskich wersjach historii podboju Anglii – Wilhelm z Jumieges – Orderyk Vitalis – Wilhelm z Poitiers; Światopełk Przeklęty w opowiadaniach o męczeństwie Borysa i Gleba; postać Świętopełka w kronice Kosmasa i starożytne analogie fabularne opowieści o podstępnym zawładnięciu Pragą; Bolesław Szczodry jako dziki tyran w kronice Kadłubka, inni bohaterowie zachowujący się podobnie (agresja wobec kobiecych piersi); motyw przenoszenia wojny do wnętrza kraju – Bruno, De bello saxonico; „reglamentacja” bitewnego szału w Gallowych opowieściach o Bolesławie Chrobrym.
ROZDZIAŁ II. MŁODZI WOJOWNICY 
1. CECHY PRZYPISYWANE MŁODZIEŃCZYM BOHATEROM 
Bolesław Krzywousty (Gall), Światosław Igorewicz (Powieść minionych lat) – władcy- -dzieci na wojnie; młodzieńcza inklinacja do działań potajemnych podejmowanych wbrew woli starszych: młody Bolesław Krzywousty u Galla, młody Wilhelm (przyszły Zdobywca) u Wilhelma z Poitiers; charakter wypraw młodych bohaterów – zasadzki, grabież i pożoga: Krzywousty jako „Martialis puer” u Galla, napad młodego Teodoryka (Wielkiego) na Sarmatów u Jordanesa i w Historii rzymskiejPawła Diakona, młodość Roberta Courteheuse w opowieści Roberta z Torigni, synowie Dond Désa w Togail Bruidne Da Derga; seksualne przestępstwa junaków: porwanie Judyty przez Brzetysława I (Kosmas), „contubernales” Frodona III w Gesta Danorum Saxona Gramatyka; furia bitewna młodych: leśna bitwa młodego Krzywoustego z Pomorzanami, pierwsza bitwa Wilhelma Długiego Miecza u Dudona z Saint Quentin; problem lekceważenia strat we własnych szeregach oraz nadmiernej brawury i niefrasobliwości młodzieńców: leśna bitwa Krzywoustego z Pomorzanami (Gall), napad Brzetysława II na wieś Kyleb (Kosmas), Pouczenie Włodzimierza Monomacha; negacja cywilizacji w obrazie młodzieńca: obyczaje młodego Światosława Igorewicza i plany Wasylka trembowelskiego wPowieści minionych lat.
2. WATAHY MŁODZIEŻOWE 
Powieść minionych lat – „dyskusja” Olgi z synem, Światosławem Igorewiczem, dlaczego chrześcijaństwo śmieszyło wojowników; sprzeciw wobec zabijania jako motyw fabuł średniowiecznych: wahania Włodzimierza Wielkiego (Powieść minionych lat) w sprawie kary śmierci, św. Wacław jako przeciwnik kary śmierci; bezkrwawe zwycięstwa: św. Wacław (Legenda Christiani), Gerald z Aurillac; motyw egalitaryzmu watah młodzieżowych i obrazy junaków wywierających przemożny wpływ na bohatera: Gall Anonim o drugim buncie Krzywoustego (i Zbigniewa) przeciwko Sieciechowi i Władysławowi Hermanowi, „młoda drużyna” kniazia Wsiewołoda, przyczyny buntu Roberta Courteheuse przeciwko Wilhelmowi Zdobywcy według Historii kościelnej Orderyka Vitalisa, Włodzimierz Monomach o przyczynach złego postępowania syna (list Monomacha do Olega); młodość gnuśna i młodość zapalczywa; Brzetysław II i jego młodzi towarzysze w walce z królem Wratysławem II (Kosmas); opowieść Dudona z Saint Quentin o dackich/duńskich młodzieńcach wyrzuconych z ojczyzny, czyli początek historii Normandii, Anstignus – typowy junak; Rollo w narracji Dudona – problem pozytywnego bohatera, który w młodości „musi” być niebezpieczny, okrutny, podstępny i brutalny; jak wątek młodzieży wzbogacił historię Longobardów – porównanie Origo gentis Langobardorum z narracją Pawła Diakona; jak według Tacyta (Germania) powstawały wspólnoty wojownicze u barbarzyńców.
3. INNE GRUPY WYKLUCZANE Z CYWILIZOWANEGO SPOŁECZEŃSTWA: „DZICY” I WALCZĄCE KOBIETY
Hunowie w opisie Ammiana Marcelina; Słowianie w DialogachPseudo-Cezariusza – okrucieństwo wobec bezbronnych; Obrzy i Dulebowie w Powieści minionych lat; Amazonki; Alvilda i wojownicze Dunki u Saxona; zemsta Olgi na Drewlanach i niechęć księżnej do powtórnego wyjścia za mąż (Powieść minionych lat); żona Pompiliusza II u Kadłubka. 4. MŁODZIEŻ JAKO „WOJSKO PODAROWANE” 
„Wojsko podarowane” u Galla Anonima: pomoc Piotra Wenecjanina dla Kazimierza Odnowiciela, ultimatum Henryka V; dar Chrobrego dla Ottona III (Thietmar); wojsko dane Mieszkowi I przez Bolesława czeskiego (Widukind); Alstemus obdarzający Rollona angielskimi młodzieńcami (Dudo z Saint Quentin); wymiana darów między Robertem Wspaniałym a pewnym kowalem (Gesta Normannorum Ducum); powrót Kazimierza Odnowiciela z Niemiec (Gall); Tacyt o młodzieńcach germańskich migrujących w poszukiwaniu wojny; Ammian Marcelin o daninie z młodzieńców świadczonej przez Sarmatów; Gildas i Beda o wyprowadzeniu młodych wojowników z Brytanii; gdzie Wasylko trembowelski chciał zabrać „młodą drużynę” swoich braci (Powieść minionych lat)?
ROZDZIAŁ III. PRZEMIANA MŁODZIEŃCZEGO BOHATERA W WIELKIEGO WŁADCĘ
1. DOJRZAŁE FORMY DZIAŁAŃ WOJENNYCH
Anonim o młodym Krzywoustym: „Martialis puer” i „puer-senex”, pragnienie zdobywania grodów, „novus miles” wypowiadający wrogom wojny; Powieść minionych lat o karierze Światosława, syna Igora: od „dzikiego koczownika” do władcy bajecznie bogatej stolicy (Perejasławca nad Dunajem); wyprawy Krzywoustego na Białogard i Kołobrzeg (Gall) – pobożność wojenna: wyprawa Kazimierza Sprawiedliwego na Połekszan (Kadłubek), Światopełk Iziasławowicz (Powieść minionych lat); druga wyprawa „księcia Północy” na Białogard i Kołobrzeg oraz ataki na Morawy i Prusy (Gall); Gallowa opowieść o wielkiej wyprawie Bolesława Krzywoustego do Czech; kariera bohaterska Kazimierza Odnowiciela w tekście Anonima; motyw rozpoznania prawdziwego władcy przez prostego przeciwnika: Gall o bitwie Odnowiciela z Miecławem, Wincenty Kadłubek o Mieszku Starym pod Mozgawą i o panońskim „originariusie” wynagrodzonym przez Krzywoustego; książę Friulu Wechtari w walce ze Słowianami (Historia Longobardów Pawła Diakona); zwycięstwo Odnowiciela nad Pomorzanami (Gall); dojrzewanie Brzetysława II (Kosmas).
2. MOTYW NIEPOSŁUSZNYCH WOJOWNIKÓW
Fiasko pierwszej wyprawy Krzywoustego na Kołobrzeg (Gall); Egil Skallagrimsson w Kurlandii (Saga o Egilu); opowieść Anonima o zdobyciu Wielenia; miłosierdzie okazane przez Krzywoustego w Czarnkowie (Gall) i Białogardzie (Kadłubek); bitwa ruskich kniaziów z chanem Tugorkanem (Powieść minionych lat); postępowanie Chlotara I w opowieści Grzegorza z Tours (Decem libri historiarum) o wojnie Franków z Sasami; Beda Czcigodny o królu-mnichu Sigberccie ze wschodniej Anglii i Sigberccie, królu wschodnich Sasów; opowieść o męczeństwie arcybiskupa Canterbury (Thietmar); książę Normandii Ryszard I nawracający duńskich wikingów (Dudo z Saint Quentin). 3. POGARDA DLA BOGACTW 
Jaki stosunek do brania łupów mieli – według Galla Anonima – Krzywousty i Chrobry; starożytni wodzowie gardzący bogactwem: Arbogast (Nowa historia Zosimosa) i Viriat (Justyn); Chattowie wGermanii Tacyta; Aleksander Wielki – król, który wszystko oddał żołnierzom; Światosław i dary od Greków (Powieść minionych lat); Robert Wspaniały lekceważący własne złoto i cesarskie dary w Konstantynopolu (Gesta Normannorum Ducum); opowieść o powrocie Olega z Carogrodu – żagle pawłoczne i jedwabne oraz opowieść o Igorze przekupionym przez Greków (Powieść minionych lat); szczodrość i pogarda dla posiadania bogactw w Kadłubkowych opowieściach o Bolesławie Szczodrym.
ROZDZIAŁ IV. KONFRONTACJE BOHATERÓW Z DOSTOJNIEJSZYM PRZECIWNIKIEM 
1. BUNT WALECZNEGO OBROŃCY GRANIC PRZECIWKO NIEWOJOWNICZEMU PANU STOLICY 
Gall Anonim: pierwsza i druga rebelia Krzywoustego i Zbigniewa przeciwko ojcu, opowieść o wyprawie Zbigniewa, a potem Krzywoustego pod Santok, konfl ikt Krzywoustego i Zbigniewa;Eymundar páttr – relacje Eymunda z Jaricleifem.
2. ODPIERANIE NAJAZDU POTĘŻNEGO WROGA – ZŁE UCZYNKI NAJEŹDŹCY 
Początek opowieści Anonima o wojnie Henryka V z Krzywoustym: ultimatum cesarskie i utarczka pod Bytomiem; pierwszy atak Henryka III na Czechy w kronice Kosmasa; Gallowa narracja o oblężeniu Głogowa i klęsce cesarza.
3. ODPIERANIE NAJAZDU POTĘŻNEGO WROGA PODSTĘPAMI, ZASADZKAMI I OKRUCIEŃSTWEM 
Anonim i Kadłubek o zwycięstwie Krzywoustego nad cesarzem; porażki Ottona II w wojnach ze słabszymi przeciwnikami w Brunonowym Żywocie św. Wojciecha; opowieści Kadłubka o przegranej Władysława II pod Poznaniem i klęsce zadanej Aleksandrowi Wielkiemu przez Lechitów; król Franków Ludwik Zamorski pokonany przez normańskiego wodza Bernarda Duńczyka (Dudo z Saint Quentin); pary analogicznych bohaterów opowieści: Osmund i Bernard Duńczyk (Dudo z Saint Quentin) oraz kijowski otrok i wojewoda Preticz (Powieść minionych lat); wilkołackie i diaboliczne „wcielenie” Krzywoustego w Gallowej opowieści o wojnie z Henrykiem V; Roger z Tosny jako „pożeracz Saracenów” u Ademara z Chabannes; przerażający Duńczycy skonfrontowani z jeszcze gorszymi Norwegami w „Rocznikach Irlandii”; Krzywousty jako „leo rugiens” i Chrobry jako „ferus singularis” w narracji Anonima; konstrukcja głównego bohatera i fabuły w poemacie o Robercie Diable; Algisus upokarzający Karola Wielkiego w Kronice z Novalaise.
ROZDZIAŁ V. DRUŻYNA WIELKIEGO WŁADCY 
1. MILITES ELECTI
Motyw „milites electi” w Gallowych opowieściach o wyprawach Krzywoustego; „milites electi” w kronikach Kosmasa, Wilhelma z Jumieges oraz w Germanii Tacyta; nieudana akcja „milites electi” pod Wyszogrodem (Anonim); dzielenie wojska jako przyczyna klęski: Brzetysław II (Kosmas), Igor (Powieść minionych lat i latopis nowogrodzki); przesadna brawura Bolesława Szczodrego atakującego Pomorzan w narracji Galla; różne oblicza kniazia Mścisława w Powieści minionych lat; troska o własne wojsko-lud i beztroska – wojna Kuninkperta z Alachisem w Historii Longobardów Pawła Diakona; opowieść o bitwie pod Listweniem w ruskich latopisach; „Hunowie” i „Winidowie” u Pseudo-Fredegara; opowieść o gwałtach Waregów służących w Nowogrodzie Jarosławowi Mądremu (Powieść minionych lat i latopis nowogrodzki).
2. RELACJE WODZA Z DRUŻYNĄ 
Waregowie jako drużyna Jarosława Mądrego oraz zemsta drużyny Igora na Drewlanach (Powieść minionych lat); Chrobry i jego drużyna w Powieści minionych lat; wierni wojownicy Chrobrego w Gallowej opowieści o powrocie z Kijowa oraz wzmianka Anonima o walecznych cudzoziemcach służących Chrobremu; funkcje „acies curialis” Krzywoustego w Gallowej narracji o wyprawie do Czech; wątek opieki nad ludem w latopisarskich opowieściach o wojnach Włodzimierza Monomacha; Chrobry jako opiekun ludu u Anonima; motyw „cywilizowanych młodzieńców” – opis obyczajów Chattów wGermanii Tacyta; wojny Światosława z Bułgarami i Grekami wPowieści minionych lat; rola liczebności wojska w narracjach batalistycznych i opisach wojsk – „spis” armii Chrobrego u Anonima; drużyna, która chce dzielić los wodza w opowieści o bałkańskiej kampanii Światosława (Powieść minionych lat); „comites” i „amici” Chonodomara u Ammiana Marcelina; antyprzykład – niewierni towarzysze Sobiesława w opowieści o zabójstwie komesa Wacka (Kosmas); hojność Światosława (Powieść minionych lat i latopis nowogrodzki); opowieści o śmierci Światosława i o wyprawie Włodzimierza Jarosławowicza na Greków w Powieści minionych lat; wódz i „comites” wGermanii Tacyta; „leudes” u Grzegorza z Tours (Decem libri historiarum) – opowieść o zwycięstwie Chlodwiga nad Ragnecharem; uczty Włodzimierza Wielkiego (Powieść minionych lat); złota ręka Żelisława (Gall) i dar Konrada II dla wojownika, któremu obcięto nogę (Wipo); pochwała króla Skjolda u Saxona Gramatyka.
3. KOBIETY I DZIECI WOJOWNIKÓW DRUŻYNY
Drużyna z żonami i dziećmi w opowieściach o Włodzimierzu Monomachu (Powieść minionych lat); „relacja” Ibrahima ibn Jakuba/Al-Bekriego o wojownikach Mieszka I; liczba Mieszkowych pancernych; Powieść minionych lat o zwycięstwie Światosława nad Połowcami pod Snowskiem; porównanie „polityki rodzinnej” Mieszka w przekazie Al-Bekriego i Al-Kazwiniego; opowieści o żonie św. Wacława i o śmierci jego drużyny; król ar-Rus w relacji ibn Fadlana; drużyna idealna we wstępie do latopisu nowogrodzkiego; Gall Anonim o bogactwie ludzi funkcjonujących na dworze Chrobrego.
ROZDZIAŁ VI. WOJEWODA 
1. WOJEWODOWIE I MŁODZIEŃCY 
Narracje batalistyczne z udziałem wojewody Skarbimira u Anonima; jak wojewoda Preticz uratował Kijów (Powieść minionych lat); trzy wersje opowieści o podstępnej akcji Piotra Włostowica na Rusi: Translacja ręki św. Szczepana, Herbord i Kadłubek; anegdota o majordomie Pepinie z Heristalu w Historii Longobardów Pawła Diakona; opowieść o zdradzie wojewody Błuda i zemście wojewody Swenelda w Powieści minionych lat; „krwawe wesele” Włodzimierza Wielkiego, zaaranżowane przez wojewodę Dobrynię (latopis suzdalski); wystąpienie palatyna Kojaty przeciwko Wratysławowi II u Kosmasa; otrocy Swenelda w ruskich latopisach; opowieść o majordomie Protadiusie u Pseudo-Fredegara; postać Sieciecha w narracji Galla Anonima i Kadłubka; opowieści Kadłubka o wojewodzie Mikołaju; atak buntowników na kijowski dwór wojewody Kośniaczka (Powieść minionych lat); miotanie wyzwisk oraz gróźb przez młodzieńców, pachołków i wojewodów (Historia Longobardów, Powieść minionych lat, Gall Anonim); opowieść Kosmasa o Tyronie.
2. WŁADCA I WOJEWODA 
Opowieść Wilhelma z Jumieges o wyprawie Björna Żelaznobokiego i Hastinga na Galię i Italię; diarchia ruska, chazarska i merowińska; dwie wersje opowieści Galla Anonima o bitwie pod Nakłem; opowieść o Olegu w wersji Powieści minionych lat i latopisu nowogrodzkiego.
ZAKOŃCZENIE 
BIBLIOGRAFIA
SUMMARY
INDEKS OSOBOWY