Poznań 2005
334 str., wys. 20 cm
stan dobry



Spis treści
Przedmowa — Stanisław Alexandrowicz ....... 7
Nota od wydawcy — Rafał Witkowski.......... 13
Henryk Łowmiański Wchody miast litewskich
Wstęp................................... 21
Rozdział I ................................. 27
Rozdział II................................ 80
Rozdział III ............................... 110
Maria Łowmiańska Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 roku
Wstęp................................... 151
Rozdział I. Topografia
1. Opisy Wilna........................... 161
2. Rozległość miasta ....................... 164
3. Przedmieścia .......................... 166
4. Fortyfikacje ........................... 168
5. Ulice, zaułki, rynek...................... 181
6. Zabudowanie miasta ..................... 187
7. Świątynie............................. 194
8. Szpitale ............................. 202
9. Akademia............................ 207
10. Gród............................... 209
11. Widoki Wilna. Wnioski ogólne.............. 211
Rozdział II. Ludność
1. Liczba mieszkańców Wilna................ 217
2. Stosunki wyznaniowe.................... 224
3. Stosunki narodowościowe................. 230
4. Stosunki kulturalne ..................... 237
5. Życie domowe mieszczan................. 251
6. Życie gospodarcze...................... 262
Rozdział III. Władze i gospodarka miejska
1. Władze i ich funkcje .................... 279
2. Świadczenia mieszczan na rzecz państwa....... 286
3. Organizacja zarządu skarbowości ............ 289
4. Dochody ............................ 292
5. Wydatki............................. 313
Plan Wilna z połowy XVII wieku ................ 329
Przedmowa
Niezwykła inicjatywa Wydawnictwa Poznańskiego — ponowna publikacja dwóch niewielkich rozmiarami rozpraw doktorskich początkujących badaczy historii miast Wielkiego Księstwa Litewskiego, powstałych ponad osiemdziesiąt i siedemdziesiąt pięć lat temu — wydawać się może niezrozumiała. Biorąc zaś pod uwagę występujące w niektórych pracach młodszych historyków lekceważenie (a czasem zwyczajną nieznajomość) dawniejszych opracowań z dziedziny, którą oni sami uprawiają, odwoływanie się do wyników pionierskich badań sprzed trzech ćwierćwieczy uznać by wypadało za pewien luksus. Tymczasem obie, udostępnione obecnie szerokiemu kręgowi odbiorców, rozprawy zachowały praktyczną użyteczność po dziś dzień. Ich zaś znajomość jest wstępnym warunkiem zrozumienia swoistych cech rozwoju gospodarczego i społecznego miast z dzisiejszego obszaru trzech krajów: Litwy, Białorusi i Ukrainy.
W dawnych, a i nowszych syntezach historyków polskich problematyka historii miast wieków XV-XVII wciąż jeszcze przedstawiana jest niemal wyłącznie na podstawie szczegółowych badań nad dziejami miast Korony; sytuacja miast Wielkiego Księstwa Litewskiego ujmowana jest ogólnikowo, ze względu na wciąż jeszcze dość skromny dorobek badań szczegółowych, zwłaszcza sprzed ostatniej ćwierci wieku ubiegłego.
Warto przypomnieć, że badania nad historią miast interesującego nas obszaru, prowadzone przez czas dłuższy i owocujące licznymi publikacjami, zostały zapoczątkowane około 1960 r. przez kilku, a kontynuowane przez co najwyżej kilkunastu historyków litewskich, białoruskich, ukraińskich i polskich. Dzięki wykorzystaniu przez nich nie znanych wcześniej archiwaliów, nowych publikacji źródeł i aktualnych wyników badań kolegów z innych środowisk, a także dzięki wielu specjalistycznym konferencjom międzynarodowym dysponujemy już ogólnym obrazem postępów procesu rozwoju miast na dawnym (sprzed roku 1569) obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ówczesna urbanizacja była czynnikiem rozszerzania w kierunku wschodnim zasięgu cywilizacji europejskiej.
W Państwie Moskiewskim, a następnie w Rosji, aż do panowania cara Piotra I i początków wieku XVIII, prawo miejskie nie było znane. Tym samym nie mogło się tam kształtować mieszczaństwo jako stan, a więc i społeczeństwo o strukturze stanowej, warunkującej dalszy jego rozwój.
Na interesującym nas obszarze dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w odróżnieniu od krajów Europy Środkowej — łącznie z Polską — prawo miejskie nie stało się niezbędnym atrybutem pojęcia miasta, codziennej egzystencji i rozwoju małych i średnich ośrodków miejskich. Większość małych miast, a przytłaczająca masa miasteczek, prawa miejskiego nigdy nie otrzymały. Ich mieszkańcy, określani w źródłach jako mieszczanie, podlegali prawu ziemskiemu. Mniejszość tam stanowili ludzie wolni — przybysze (pochoży), większość zaś poddani, uprzednio mieszkańcy wsi danego kompleksu dóbr. Ośrodkiem „miastotwórczym" był zaś dwór lub zamek, obok którego prywatny właściciel (w dobrach hospodarskich — wielkoksiążęcych: starosta, dzierżawca czy namiestnik) zakładał, za pozwoleniem wielkiego księcia, miesto z nieodzownymi targiem i karczmami, ale bez nadania prawa miejskiego. To ostatnie uzyskiwane było w sytuacjach wyjątkowych. Mieszkańcy zatem takich „miast", liczących czasem kilkanaście, najczęściej kilkadziesiąt dymów, całkowicie podlegali administracji i władzy sądowniczej dworskiej. Co więcej, wprowadzony w roku 1588 III Statut Litewski dał ogółowi szlachty prawo swobodnego zakładania miast w dobrach dziedzicznych. Wobec tak realizowanych procesów urbanizacyjnych całe Wielkie Księstwo Litewskie (ale już bez Ukrainy) aż do końca XVIII w. stanowiło strefę przejściową — pomiędzy światem cywilizacji zachodnioeuropejskiej a swoistą kulturą Moskwy — „Trzeciego Rzymu".
Tę właśnie charakterystyczną sytuację dość wszechstronnie dokumentuje (dla wieków od XV do pierwszej połowy XVII) rozprawa Henryka Łowmiańskiego „ Wchody" miast litewskich (Ateneum Wileńskie, r. I, Wilno 1923, s. 398 - 466; r. 0, Wilno 1924, s. 1-30). Lektura jej powinna poprzedzać każde studia nad problematyka historii miast omawianego obszaru, ułatwiając zrozumienie swoistej egzotyki. Dla miast większych w wieku XVII równie cennym wprowadzeniem może być rozprawa Marii Łowmiańskiej Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 roku, Wilno 1929, ss.198. nlb. 3, 1 plan. Starannie (choć ze względu na stan zachowania archiwaliów, fragmentarycznie lub hipotetycznie) pokazuje ona całokształt problematyki urbanistycznej, ustrojowej, ludnościowej, gospodarczej, kulturalnej i społecznej sytuacji stolicy kraju w momencie jej największego rozkwitu, tragicznie przerwanego zniszczeniami i rzezią ludności, towarzyszącymi zajęciu miasta w sierpniu 1655 r. przez wojska rosyjskie cara Aleksego Michałowicza.
Obie te rozprawy były pierwszymi, odpowiadającymi wymogom warsztatu naukowego polskich historyków z początku XX wieku fpo roku 1918), opracowaniami z zakresu historii miast Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ukazywały też potrzeby, możliwości i najważniejsze kierunki dalszych badań. Miały zaś szczególne znaczenie dla dopiero kształtującego się środowiska historycznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wartość ich dziś uznać wypada za nieprzemijającą. Bardziej systematyczną pracę badawczą utrudniało naówczas ubóstwo dawniejszych archiwaliów w Wilnie. Urzędowa dokumentacja władz Wielkiego Księstwa, jak również większość zasobu archiwum miasta Wilna sprzed roku 1655 uległy zniszczeniu podczas pożarów i rabunków miasta w sierpniu 1655 r. To, co dzięki ewakuacji do Prus ocalało, z najcenniejszym zespołem ksiąg Metryki Litewskiej na czele, zostało po trzecim rozbiorze w znacznej części wywiezione przez władze rosyjskie do Petersburga, następnie przewiezione do Moskwy, gdzie Metryka Litewska pozostaje do dziś. Jej najstarsze księgi, jak również tematyczne wybory dokumentów były przez historyków rosyjskich wydawane drukiem jeszcze w XIX i na początku XX w. Dopiero obecnie historycy niepodległej Litwy systematycznie publikują krytyczne wydania kolejnych, poczynając od najstarszych, ksiąg Metryki z XVI w.
Główną podstawę rozprawy Henryka Łowmiańskiego stanowi dość obfity zasób źródeł do dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego, już naonczas wydanych drukiem. Wykorzystane zostały nieliczne, lecz ważne prace rosyjskich uczonych, z reguły nie sięgające poza 1569 r., których celem było dokumentowanie ruskiego, a więc utożsamianego z rosyjskim (russkim), charakteru kultury tego obszaru od XV do XVI w.
Dla monografii Wilna Marii Łowmiańskiej punktem wyjścia stał się dość już obfity dorobek starszych opracowań historycznych, głównie z XIX w., skrupulatnie zebranych źródeł wydanych drukiem w wiekach XVI-XIX, wreszcie zachowane fragmentarycznie archiwalia i druki pochodzące z wieków XVI i XVII. Uwzględnione też zostały ówczesne (jak również późniejsze) opracowania historyczne, powstałe w językach łacińskim i polskim. Nie zostały pominięte drobne przyczynki. W przytoczonym materiale dość często występują informacje i wnioski wzajemnie sprzeczne. Na szczególne uznanie zasługuje staranna analiza i krytyka źródeł, połączona z ostrożnością w wyciąganiu wniosków. Szczególnie odnosi się to do danych statystycznych.
Nawiasem mówiąc, oszacowanie liczby ludności Wilna (wraz z przedmieściami) przed rokiem 1655 wydaje się tu stanowczo zbyt niskie. W nowszych opracowaniach jest ono korygowane w górę. Mamy w tym wypadku do czynienia z przykładem charakterystycznego dla czasu powstania monografii krytycyzmu, czasem nadmiernego.
Rozprawa wciąż zachowuje aktualność; jest wykorzystywana nie tylko w syntezach, ale i w nowszych badaniach szczegółowych historii Wilna prowadzonych przez historyków litewskich. Bogaty dorobek badań archeologicznych i prac konserwatorskich prowadzonych w Wilnie przez minione półwiecze przyniósł wiele ustaleń szczegółowych, które pozwalają wyjaśnić przebieg rozwoju przestrzennego miasta, jego przedmieść, wreszcie — poszczególnych obiektów i zespołów architektonicznych. Znacznie też rozszerzony został zasób wykorzystywanych źródeł kartograficznych i ikonograficznych oraz dawnych planów architektonicznych.
Dzięki najnowszym badaniom więcej dziś wiemy o kolejnych etapach rozwoju gospodarczego najstarszego Wilna, okresu poprzedzającego nadanie prawa magdeburskiego przez Władysława Jagiełłę w roku 1387. Znacznie bogatszy jest stan wiedzy o chronologii powstania i rozwoju fortyfikacji obu zamków, murów miejskich, bram i baszt ze znakomitą basteją (w literaturze błędnie określaną jako bastion) Bakszty na czele.
Od dawna zainteresowanie budzi historia wileńskiego rzemiosła, zwłaszcza zaś cechów. Do tej zresztą tematyki Henryk i Maria Łowmiańscy dali szczególnie cenną podstawę. Po roku 1930 przygotowali oni pod kierunkiem profesora Stanisława Kościałkowskiego wydanie krytyczne przywilejów i dokumentów cechowych miasta Wilna. Monumentalny tom Akta cechów wileńskich, złożony w roku 1939, po przeprowadzonej korekcie nie został już wydrukowany ze względu na wybuch wojny 1 września 1939 r. i późniejsze zmiany polityczne. Parę ocalałych kompletów arkuszy, bez karty tytułowej, dobrze służy zainteresowanym badaczom. Wydaje się, że warto by wreszcie sfinalizować tę edycję. Może we współpracy dwóch uniwersytetów — Poznania i Wilna?
Wciąż aktualna przydatność obu przedstawionych rozpraw Henryka i Marii Łowmiańskich czyni je niezbędnym składnikiem warsztatu naukowego każdego historyka zainteresowanego historią miast Litwy i Rzeczypospolitej w okresie od XV do XVII w. Niestety, dorobek badań dawniejszych nazbyt często bywa zapominany, zwłaszcza, gdy odpowiednich publikacji brak na półkach biblioteczki własnej czy najbliższej naukowej. Czasem trzeba o tym przypominać nie tylko studentom czy magistrantom, ale i kolegom uczonym.
Przy okazji warto zwrócić uwagę na stronę stylistyczną obu rozpraw. Język, jakim posługują się Autorzy, daleki jest od współczesnego, coraz częściej stosowanego, „żargonu naukowego". Ich teksty czyta się z prawdziwą przyjemnością. Aby jednak mogły one spełniać swe zadanie, muszą być dostępne. Obecnie nawet w wielu bibliotekach naukowych brak kompletów Ateneum Wileńskiego; jeszcze rzadsza jest rozprawa o Wilnie. Stąd publikacja obu rozpraw, powstałych w wileńskim okresie życia Państwa Łowmiańskich, wy-
daje się godnym uczczeniem pamięci wielkiego Uczonego i Jego Małżonki, przez niemal czterdzieści lat ściśle związanych z Poznaniem i jego Uniwersytetem.
Na marginesie warto zaznaczyć, że dla fachowego czytelnika edycja ta stanowić może przykład stopniowej ewolucji wymagań i praktyki dokumentowania tekstu naukowego z dziedziny historii. Przypisy obu rozpraw dość znacznie odbiegały od wypracowanych w następnym półwieczu form opisu bibliograficznego. W każdym jednak wypadku dostatecznie jednoznacznie identyfikowały tytuły publikacji czy sygnatury archiwalne i biblioteczne.
Lata 1930 - 1939 przyniosły już dość znaczny dorobek badań i publikacji środowiska wileńskiego nad historią miast doby przedrozbiorowej. Przykładowo wymienić tu można nazwiska autorów: Ottona Hedemanna, Iwona Jaworskiego, Wandy Rewieńskiej, Seweryna Wysloucha i Leonida Żytkowicza. Wiele prac już rozpoczętych przerwała wojna i kolejne okupacje Wilna. Tylko nieliczne po roku 1945 były kontynuowane w nowych środowiskach.
Jako poznańskiemu uczniowi Profesora Henryka Łowmiań-skiego szczególnie miła jest mi świadomość, że środowisko historyczne Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i miasta Poznania, którego wizytówką najlepszą i najtrwalszą są publikacje zasłużonego Wydawnictwa Poznańskiego, wybrało taką właśnie formę trwałego uczczenia pamięci wielkiego Uczonego i Jego Małżonki. Pośrednio będzie to także wyrazem wdzięczności rzeszy słuchaczy i uczniów tak Mistrza, jak i Jego Ucznia i następcy — Profesora Jerzego Ochmańskiego. Uczniowie godnie kontynuują w Poznaniu tradycje polskich badań nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, zapoczątkowane w Wilnie przez Stanisława Kościałkowskiego i Henryka Łowmiańskiego. Od lat ponad czterdziestu czynią to w koleżeńskiej współpracy z historykami litewskimi i białoruskimi, cenieni przez nich jako poznańska szkoła Henryka Łowmiańskiego i Jerzego Ochmańskiego.


Słowa kluczowe: