Władca i wojownicy. Narracje o wodzach, drużynie i wojnach w najdawniejszej historiografii Polski i Rusi

Autor: Paweł Żmudzki
Wydawnictwo: WUWR
Seria: Monografie FNP
Rok wydania: 2009
Wydanie: bd
Nakład: bd
ISBN: 978-83-[zasłonięte]-3002-1
Stron: 534
Format: 145x210 mm
Oprawa: twarda z obwolutą

Opis:

Średniowieczni dziejopisarze bardzo często i bardzo chętnie opisywali waleczne czyny władców i wojowników. W ich utworach wojna stawała się tematem zideologizowanym oraz łatwo podlegającym mityzacji. Z reguły zadaniem średniowiecznego utworu historiograficznego było wytłumaczenie, że to Bóg dał zwycięstwo jednej ze stron, a drugą skazał na porażkę. Temu nadrzędnemu wyjaśnieniu podporządkowywano szczegóły narracji batalistycznych. Średniowieczni narratorzy, splatając wątki swoich wywodów, nagminnie stosowali się do utartych konwencji i powszechnie znanych schematów opowiadania o triumfach i klęskach, dobrym i złym wojsku oraz wspaniałym albo przegranym monarsze. Przedstawianie wydarzeń i ich bohaterów w sposób typowy zapewniało opowieściom wiarygodność. książka niniejsza jest próbą porównawczej analizy narracji o wojnach, wodzach i wojownikach, zaczerpniętych przede wszystkim z Gesta ducum... Galla Anonima i Powieści minionych lat. Do celów komparatystycznych posłużyły między innymi fragmenty dzieł kronikarzy normańskich (Dudo z Saint Quentin, Wilhelm z Jumieges i inni), Kosmasa z Pragi, Wincentego Kadłubka, Saxona Gramatyka, Pawła Diakona. Poszukiwanie i zestawienie podobnych fabuł pozwala odczytać ich wspólny sens, a co za tym idzie – prowadzi do określenia charakterystycznych cech i poczynań bohaterów-wojowników różnego typu, a także umożliwia dookreślenie literackiego ideału drużyny wielkiego władcy.

Spis treści:
WSTĘP
ROZDZIAŁ I. DWA PRZECIWSTAWNE SPOSOBY PROWADZENIA WOJNY

1. MONARCHA WSPANIAŁY I WŁADCA HAŃBIĄCY SIĘ
Wyprawa kijowska Bolesława Chrobrego w ujęciu Galla Anonima; wojny pomorskie Władysława Hermana w narracji Gallowej; opowieść Anonima o powrocie Chrobrego z Kijowa oraz o bitwie z Rusinami i przeróbki wprowadzone do opowieści przez Wincentego Kadłubka; rola i sens motywu koczowników w opowieściach batalistycznych; anegdota o Czechach wyprowadzających w pole Bolesława Szczodrego w ujęciu Galla i Kadłubka; historia wojny Bolesława Krzywoustego z księciem czeskim Władysławem I w kronice Kosmasa; zapiska Powieści minionych lat pod rokiem 1096 o wojnie Olega Światosławowicza z synami Włodzimierza Monomacha; bitwa pod Kressenbrun w liście Przemysła Otakara II do papieża Aleksandra IV (Pokračovatelé Kosmovi); opowieść o wojnie Władysława Laskonogiego z margrabią Konradem w Chronicon Montis Sereni; postać kniazia Igora, syna Ruryka, w latopisie nowogrodzkim młodszego zwodu.

2. KSIĄŻĘ CZESKI ŚWIĘTOPEŁK – PORTRET TYRANA
Opowieść Galla Anonima o morawskiej wyprawie Polaków (komes Żelisław) i Świętopełku broniącym Moraw; Anonim o życiu i śmierci Świętopełka; szczegóły hańbiące Harolda i wywyższające Wilhelma Zdobywcę w kolejnych normańskich wersjach historii podboju Anglii – Wilhelm z Jumieges – Orderyk Vitalis – Wilhelm z Poitiers; Światopełk Przeklęty w opowiadaniach o męczeństwie Borysa i Gleba; postać Świętopełka w kronice Kosmasa i starożytne analogie fabularne opowieści o podstępnym zawładnięciu Pragą; Bolesław Szczodry jako dziki tyran w kronice Kadłubka, inni bohaterowie zachowujący się podobnie (agresja wobec kobiecych piersi); motyw przenoszenia wojny do wnętrza kraju – Bruno, De bello saxonico; „reglamentacja” bitewnego szału w Gallowych opowieściach o Bolesławie Chrobrym.

ROZDZIAŁ II. MŁODZI WOJOWNICY

1. CECHY PRZYPISYWANE MŁODZIEŃCZYM BOHATEROM
Bolesław Krzywousty (Gall), Światosław Igorewicz (Powieść minionych lat) – władcy- -dzieci na wojnie; młodzieńcza inklinacja do działań potajemnych podejmowanych wbrew woli starszych: młody Bolesław Krzywousty u Galla, młody Wilhelm (przyszły Zdobywca) u Wilhelma z Poitiers; charakter wypraw młodych bohaterów – zasadzki, grabież i pożoga: Krzywousty jako „Martialis puer” u Galla, napad młodego Teodoryka (Wielkiego) na Sarmatów u Jordanesa i w Historii rzymskiej Pawła Diakona, młodość Roberta Courteheuse w opowieści Roberta z Torigni, synowie Dond Désa w Togail Bruidne Da Derga; seksualne przestępstwa junaków: porwanie Judyty przez Brzetysława I (Kosmas), „contubernales” Frodona III w Gesta Danorum Saxona Gramatyka; furia bitewna młodych: leśna bitwa młodego Krzywoustego z Pomorzanami, pierwsza bitwa Wilhelma Długiego Miecza u Dudona z Saint Quentin; problem lekceważenia strat we własnych szeregach oraz nadmiernej brawury i niefrasobliwości młodzieńców: leśna bitwa Krzywoustego z Pomorzanami (Gall), napad Brzetysława II na wieś Kyleb (Kosmas), Pouczenie Włodzimierza Monomacha; negacja cywilizacji w obrazie młodzieńca: obyczaje młodego Światosława Igorewicza i plany Wasylka trembowelskiego w Powieści minionych lat.

2. WATAHY MŁODZIEŻOWE
Powieść minionych lat – „dyskusja” Olgi z synem, Światosławem Igorewiczem, dlaczego chrześcijaństwo śmieszyło wojowników; sprzeciw wobec zabijania jako motyw fabuł średniowiecznych: wahania Włodzimierza Wielkiego (Powieść minionych lat) w sprawie kary śmierci, św. Wacław jako przeciwnik kary śmierci; bezkrwawe zwycięstwa: św. Wacław (Legenda Christiani), Gerald z Aurillac; motyw egalitaryzmu watah młodzieżowych i obrazy junaków wywierających przemożny wpływ na bohatera: Gall Anonim o drugim buncie Krzywoustego (i Zbigniewa) przeciwko Sieciechowi i Władysławowi Hermanowi, „młoda drużyna” kniazia Wsiewołoda, przyczyny buntu Roberta Courteheuse przeciwko Wilhelmowi Zdobywcy według Historii kościelnej Orderyka Vitalisa, Włodzimierz Monomach o przyczynach złego postępowania syna (list Monomacha do Olega); młodość gnuśna i młodość zapalczywa; Brzetysław II i jego młodzi towarzysze w walce z królem Wratysławem II (Kosmas); opowieść Dudona z Saint Quentin o dackich/duńskich młodzieńcach wyrzuconych z ojczyzny, czyli początek historii Normandii, Anstignus – typowy junak; Rollo w narracji Dudona – problem pozytywnego bohatera, który w młodości „musi” być niebezpieczny, okrutny, podstępny i brutalny; jak wątek młodzieży wzbogacił historię Longobardów – porównanie Origo gentis Langobardorum z narracją Pawła Diakona; jak według Tacyta (Germania) powstawały wspólnoty wojownicze u barbarzyńców.

3. INNE GRUPY WYKLUCZANE Z CYWILIZOWANEGO SPOŁECZEŃSTWA: „DZICY” I WALCZĄCE KOBIETY
Hunowie w opisie Ammiana Marcelina; Słowianie w Dialogach Pseudo-Cezariusza – okrucieństwo wobec bezbronnych; Obrzy i Dulebowie w Powieści minionych lat; Amazonki; Alvilda i wojownicze Dunki u Saxona; zemsta Olgi na Drewlanach i niechęć księżnej do powtórnego wyjścia za mąż (Powieść minionych lat); żona Pompiliusza II u Kadłubka.

4. MŁODZIEŻ JAKO „WOJSKO PODAROWANE”
„Wojsko podarowane” u Galla Anonima: pomoc Piotra Wenecjanina dla Kazimierza Odnowiciela, ultimatum Henryka V; dar Chrobrego dla Ottona III (Thietmar); wojsko dane Mieszkowi I przez Bolesława czeskiego (Widukind); Alstemus obdarzający Rollona angielskimi młodzieńcami (Dudo z Saint Quentin); wymiana darów między Robertem Wspaniałym a pewnym kowalem (Gesta Normannorum Ducum); powrót Kazimierza Odnowiciela z Niemiec (Gall); Tacyt o młodzieńcach germańskich migrujących w poszukiwaniu wojny; Ammian Marcelin o daninie z młodzieńców świadczonej przez Sarmatów; Gildas i Beda o wyprowadzeniu młodych wojowników z Brytanii; gdzie Wasylko trembowelski chciał zabrać „młodą drużynę” swoich braci (Powieść minionych lat)?

ROZDZIAŁ III. PRZEMIANA MŁODZIEŃCZEGO BOHATERA W WIELKIEGO WŁADCĘ

1. DOJRZAŁE FORMY DZIAŁAŃ WOJENNYCH
Anonim o młodym Krzywoustym: „Martialis puer” i „puer-senex”, pragnienie zdobywania grodów, „novus miles” wypowiadający wrogom wojny; Powieść minionych lat o karierze Światosława, syna Igora: od „dzikiego koczownika” do władcy bajecznie bogatej stolicy (Perejasławca nad Dunajem); wyprawy Krzywoustego na Białogard i Kołobrzeg (Gall) – pobożność wojenna: wyprawa Kazimierza Sprawiedliwego na Połekszan (Kadłubek), Światopełk Iziasławowicz (Powieść minionych lat); druga wyprawa „księcia Północy” na Białogard i Kołobrzeg oraz ataki na Morawy i Prusy (Gall); Gallowa opowieść o wielkiej wyprawie Bolesława Krzywoustego do Czech; kariera bohaterska Kazimierza Odnowiciela w tekście Anonima; motyw rozpoznania prawdziwego władcy przez prostego przeciwnika: Gall o bitwie Odnowiciela z Miecławem, Wincenty Kadłubek o Mieszku Starym pod Mozgawą i o panońskim „originariusie” wynagrodzonym przez Krzywoustego; książę Friulu Wechtari w walce ze Słowianami (Historia Longobardów Pawła Diakona); zwycięstwo Odnowiciela nad Pomorzanami (Gall); dojrzewanie Brzetysława II (Kosmas).

2. MOTYW NIEPOSŁUSZNYCH WOJOWNIKÓW
Fiasko pierwszej wyprawy Krzywoustego na Kołobrzeg (Gall); Egil Skallagrimsson w Kurlandii (Saga o Egilu); opowieść Anonima o zdobyciu Wielenia; miłosierdzie okazane przez Krzywoustego w Czarnkowie (Gall) i Białogardzie (Kadłubek); bitwa ruskich kniaziów z chanem Tugorkanem (Powieść minionych lat); postępowanie Chlotara I w opowieści Grzegorza z Tours (Decem libri historiarum) o wojnie Franków z Sasami; Beda Czcigodny o królu-mnichu Sigberccie ze wschodniej Anglii i Sigberccie, królu wschodnich Sasów; opowieść o męczeństwie arcybiskupa Canterbury (Thietmar); książę Normandii Ryszard I nawracający duńskich wikingów (Dudo z Saint Quentin).

3. POGARDA DLA BOGACTW
Jaki stosunek do brania łupów mieli – według Galla Anonima – Krzywousty i Chrobry; starożytni wodzowie gardzący bogactwem: Arbogast (Nowa historia Zosimosa) i Viriat (Justyn); Chattowie w Germanii Tacyta; Aleksander Wielki – król, który wszystko oddał żołnierzom; Światosław i dary od Greków (Powieść minionych lat); Robert Wspaniały lekceważący własne złoto i cesarskie dary w Konstantynopolu (Gesta Normannorum Ducum); opowieść o powrocie Olega z Carogrodu – żagle pawłoczne i jedwabne oraz opowieść o Igorze przekupionym przez Greków (Powieść minionych lat); szczodrość i pogarda dla posiadania bogactw w Kadłubkowych opowieściach o Bolesławie Szczodrym.

ROZDZIAŁ IV. KONFRONTACJE BOHATERÓW Z DOSTOJNIEJSZYM PRZECIWNIKIEM

1. BUNT WALECZNEGO OBROŃCY GRANIC PRZECIWKO NIEWOJOWNICZEMU PANU STOLICY
Gall Anonim: pierwsza i druga rebelia Krzywoustego i Zbigniewa przeciwko ojcu, opowieść o wyprawie Zbigniewa, a potem Krzywoustego pod Santok, konfl ikt Krzywoustego i Zbigniewa; Eymundar páttr – relacje Eymunda z Jaricleifem.

2. ODPIERANIE NAJAZDU POTĘŻNEGO WROGA – ZŁE UCZYNKI NAJEŹDŹCY
Początek opowieści Anonima o wojnie Henryka V z Krzywoustym: ultimatum cesarskie i utarczka pod Bytomiem; pierwszy atak Henryka III na Czechy w kronice Kosmasa; Gallowa narracja o oblężeniu Głogowa i klęsce cesarza.

3. ODPIERANIE NAJAZDU POTĘŻNEGO WROGA PODSTĘPAMI, ZASADZKAMI I OKRUCIEŃSTWEM
Anonim i Kadłubek o zwycięstwie Krzywoustego nad cesarzem; porażki Ottona II w wojnach ze słabszymi przeciwnikami w Brunonowym Żywocie św. Wojciecha; opowieści Kadłubka o przegranej Władysława II pod Poznaniem i klęsce zadanej Aleksandrowi Wielkiemu przez Lechitów; król Franków Ludwik Zamorski pokonany przez normańskiego wodza Bernarda Duńczyka (Dudo z Saint Quentin); pary analogicznych bohaterów opowieści: Osmund i Bernard Duńczyk (Dudo z Saint Quentin) oraz kijowski otrok i wojewoda Preticz (Powieść minionych lat); wilkołackie i diaboliczne „wcielenie” Krzywoustego w Gallowej opowieści o wojnie z Henrykiem V; Roger z Tosny jako „pożeracz Saracenów” u Ademara z Chabannes; przerażający Duńczycy skonfrontowani z jeszcze gorszymi Norwegami w „Rocznikach Irlandii”; Krzywousty jako „leo rugiens” i Chrobry jako „ferus singularis” w narracji Anonima; konstrukcja głównego bohatera i fabuły w poemacie o Robercie Diable; Algisus upokarzający Karola Wielkiego w Kronice z Novalaise.

ROZDZIAŁ V. DRUŻYNA WIELKIEGO WŁADCY

1. MILITES ELECTI
Motyw „milites electi” w Gallowych opowieściach o wyprawach Krzywoustego; „milites electi” w kronikach Kosmasa, Wilhelma z Jumieges oraz w Germanii Tacyta; nieudana akcja „milites electi” pod Wyszogrodem (Anonim); dzielenie wojska jako przyczyna klęski: Brzetysław II (Kosmas), Igor (Powieść minionych lat i latopis nowogrodzki); przesadna brawura Bolesława Szczodrego atakującego Pomorzan w narracji Galla; różne oblicza kniazia Mścisława w Powieści minionych lat; troska o własne wojsko-lud i beztroska – wojna Kuninkperta z Alachisem w Historii Longobardów Pawła Diakona; opowieść o bitwie pod Listweniem w ruskich latopisach; „Hunowie” i „Winidowie” u Pseudo-Fredegara; opowieść o gwałtach Waregów służących w Nowogrodzie Jarosławowi Mądremu (Powieść minionych lat i latopis nowogrodzki).

2. RELACJE WODZA Z DRUŻYNĄ
Waregowie jako drużyna Jarosława Mądrego oraz zemsta drużyny Igora na Drewlanach (Powieść minionych lat); Chrobry i jego drużyna w Powieści minionych lat; wierni wojownicy Chrobrego w Gallowej opowieści o powrocie z Kijowa oraz wzmianka Anonima o walecznych cudzoziemcach służących Chrobremu; funkcje „acies curialis” Krzywoustego w Gallowej narracji o wyprawie do Czech; wątek opieki nad ludem w latopisarskich opowieściach o wojnach Włodzimierza Monomacha; Chrobry jako opiekun ludu u Anonima; motyw „cywilizowanych młodzieńców” – opis obyczajów Chattów w Germanii Tacyta; wojny Światosława z Bułgarami i Grekami w Powieści minionych lat; rola liczebności wojska w narracjach batalistycznych i opisach wojsk – „spis” armii Chrobrego u Anonima; drużyna, która chce dzielić los wodza w opowieści o bałkańskiej kampanii Światosława (Powieść minionych lat); „comites” i „amici” Chonodomara u Ammiana Marcelina; antyprzykład – niewierni towarzysze Sobiesława w opowieści o zabójstwie komesa Wacka (Kosmas); hojność Światosława (Powieść minionych lat i latopis nowogrodzki); opowieści o śmierci Światosława i o wyprawie Włodzimierza Jarosławowicza na Greków w Powieści minionych lat; wódz i „comites” w Germanii Tacyta; „leudes” u Grzegorza z Tours (Decem libri historiarum) – opowieść o zwycięstwie Chlodwiga nad Ragnecharem; uczty Włodzimierza Wielkiego (Powieść minionych lat); złota ręka Żelisława (Gall) i dar Konrada II dla wojownika, któremu obcięto nogę (Wipo); pochwała króla Skjolda u Saxona Gramatyka.

3. KOBIETY I DZIECI WOJOWNIKÓW DRUŻYNY
Drużyna z żonami i dziećmi w opowieściach o Włodzimierzu Monomachu (Powieść minionych lat); „relacja” Ibrahima ibn Jakuba/Al-Bekriego o wojownikach Mieszka I; liczba Mieszkowych pancernych; Powieść minionych lat o zwycięstwie Światosława nad Połowcami pod Snowskiem; porównanie „polityki rodzinnej” Mieszka w przekazie Al-Bekriego i Al-Kazwiniego; opowieści o żonie św. Wacława i o śmierci jego drużyny; król ar-Rus w relacji ibn Fadlana; drużyna idealna we wstępie do latopisu nowogrodzkiego; Gall Anonim o bogactwie ludzi funkcjonujących na dworze Chrobrego.

ROZDZIAŁ VI. WOJEWODA

1. WOJEWODOWIE I MŁODZIEŃCY
Narracje batalistyczne z udziałem wojewody Skarbimira u Anonima; jak wojewoda Preticz uratował Kijów (Powieść minionych lat); trzy wersje opowieści o podstępnej akcji Piotra Włostowica na Rusi: Translacja ręki św. Szczepana, Herbord i Kadłubek; anegdota o majordomie Pepinie z Heristalu w Historii Longobardów Pawła Diakona; opowieść o zdradzie wojewody Błuda i zemście wojewody Swenelda w Powieści minionych lat; „krwawe wesele” Włodzimierza Wielkiego, zaaranżowane przez wojewodę Dobrynię (latopis suzdalski); wystąpienie palatyna Kojaty przeciwko Wratysławowi II u Kosmasa; otrocy Swenelda w ruskich latopisach; opowieść o majordomie Protadiusie u Pseudo-Fredegara; postać Sieciecha w narracji Galla Anonima i Kadłubka; opowieści Kadłubka o wojewodzie Mikołaju; atak buntowników na kijowski dwór wojewody Kośniaczka (Powieść minionych lat); miotanie wyzwisk oraz gróźb przez młodzieńców, pachołków i wojewodów (Historia Longobardów, Powieść minionych lat, Gall Anonim); opowieść Kosmasa o Tyronie.

2. WŁADCA I WOJEWODA
Opowieść Wilhelma z Jumieges o wyprawie Björna Żelaznobokiego i Hastinga na Galię i Italię; diarchia ruska, chazarska i merowińska; dwie wersje opowieści Galla Anonima o bitwie pod Nakłem; opowieść o Olegu w wersji Powieści minionych lat i latopisu nowogrodzkiego.

ZAKOŃCZENIE
BIBLIOGRAFIA
SUMMARY
INDEKS OSOBOWY