UZBROJENIE UBIÓR RYCERSKI WIEKI ŚREDNIE MAŁOPOLSKA

19-01-2012, 14:51
Aukcja w czasie sprawdzania była zakończona.

Aktualna cena: 50 zł

Użytkownik inkastelacja

numer aukcji: 2036022442

Miejscowość Kraków

Koniec: 13-01-2012 20:13:15

Dodatkowe informacje:
Stan: Używany
Okładka: miękka
Rok wydania (xxxx): 1976
Język: polski

PEŁNY TYTUŁ KSIĄŻKI -
POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII
KULTURY MATERIALNEJ

UZBROJENIE I UBIÓR RYCERSKI
W ŚREDNIOWIECZNEJ
MAŁOPOLSCE
W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ IKONOGRAFICZNYCH

PONIŻEJ ZNAJDZIESZ MINIATURY ZDJĘĆ ZNAJDUJĄCYCH SIĘ W DOLNEJ CZĘŚCI AUKCJI (CZASAMI TRZEBA WYKAZAĆ SIĘ CIERPLIWOŚCIĄ W OCZEKIWANIU NA ICH DOGRANIE)

AUTOR -
LESZEK KAJZER

Okładkę projektował JANUSZ WIECZOREK

WYDAWNICTWO, WYDANIE, NAKŁAD -
WYDAWNICTWO - WROCŁAW - WARSZAWA - KRAKÓW - GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK
1976
WYDANIE - 1
NAKŁAD - 2000 EGZ.

STAN KSIĄŻKI -
BARDZO DOBRY MINUS JAK NA WIEK (ZGODNY Z ZAŁĄCZONYM MATERIAŁEM ZDJĘCIOWYM, NA OKŁADCE WYCOFANE PIECZĄTKI) (wszystkie zdjęcia na aukcji przedstawiają sprzedawany przedmiot).

RODZAJ OPRAWY -
ORYGINALNA, MIĘKKA

ILOŚĆ STRON, WYMIARY, WAGA -
ILOŚĆ STRON - 191 + TABKLICE Z ILUSTRACJAMI
WYMIARY - 23,5 x 16,5 x 1,1 CM (WYSOKOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GRUBOŚĆ W CENTYMETRACH)
WAGA - 0,325 KG (WAGA BEZ OPAKOWANIA)

ILUSTRACJE, MAPY ITP. -
ZAWIERA LICZNE ILUSTRACJE.

KOSZT WYSYŁKI -
8 ZŁ - KOSZT UNIWERSALNY, NIEZALEŻNY OD ILOŚCI I WAGI, DOTYCZY PRZESYŁKI PRIORYTETOWEJ NA TERENIE POLSKI.

ZGADZAM SIĘ WYSŁAĆ PRZEDMIOT ZA GRANICĘ. KOSZT WYSYŁKI W TAKIM PRZYPADKU, USTALA SIĘ INDYWIDUALNIE WEDŁUG CENNIKA POCZTY POLSKIEJ I JEST ZALEŻNY OD WAGI PRZEDMIOTU. (PREFEROWANYM JĘZYKIEM KONTAKTU POZA OCZYWIŚCIE POLSKIM JEST ANGIELSKI, MOŻNA OCZYWIŚCIE PRÓBOWAĆ KONTAKTU W SWOIM JĘZYKU NATYWNYM.)

I AGREE to SEND ITEMS ABROAD. The COST of DISPATCHING In SUCH CASE, IS ESTABLISH ACCORDING TO PRICE-LIST of POLISH POST OFFICE SEVERALLY And it IS DEPENDENT FROM WEIGHT of OBJECT. ( The PREFERRED LANGUAGE of CONTACT WITHOUT MENTIONING POLISH IS ENGLISH, BUT YOU CAN OBVIOUSLY TRY TO CONTACT ME IN YOUR NATIVE LANGUAGE.)

DODATKOWE INFORMACJE - W PRZYPADKU UŻYWANIA PRZEGLĄDARKI FIREFOX MOŻE WYSTĄPIĆ BŁĄD W POSTACI BRAKU CZĘŚCI TEKSTU LUB ZDJĘĆ, NIESTETY NARAZIE JEDYNYM ROZWIĄZANIEM JAKIE MOGĘ ZAPROPONOWAĆ TO UŻYCIE INTERNET EXPLORERA LUB WYSZUKIWARKI "OPERA", Z GÓRY PRZEPRASZAM ZA NIEDOGODNOŚCI.
PRZY OKAZJI PRZYPOMINAM O KOMBINACJI KLAWISZY CTRL+F (PRZYTRZYMAJ CTRL I JEDNOCZEŚNIE NACIŚNIJ F), PO NACIŚNIĘCIU KTÓREJ Z ŁATWOŚCIĄ ZNAJDZIESZ INTERESUJĄCE CIĘ SŁOWO O ILE TAKOWE WYSTĘPUJE W TEKŚCIE WYŚWIETLANEJ WŁAŚNIE STRONY.

SPIS TREŚCI LUB/I OPIS -

POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII KULTURY MATERIALNEJ
LESZEK KAJZER
UZBROJENIE I UBIÓR RYCERSKI
W ŚREDNIOWIECZNEJ
MAŁOPOLSCE
W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ IKONOGRAFICZNYCH
WROCŁAW - WARSZAWA - KRAKÓW - GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK
1976
Okładkę projektował JANUSZ WIECZOREK

SPIS TREŚCI

I. Zagadnienia wstępne.......................... 7
Cel, zakres i metody pracy....................... 7
Granice terytorialne ..........................
Granice chronologiczne .................... 10
Dotychczasowy stan badań....................... 13
II. Przedstawienia uzbrojenia w źródłach numizmatycznych....... 21
Omówienie bazy źródłowej i zasad ułożenia katalogu........... 21
Katalog ................................ 28
Analiza elementów uzbrojenia...................... 31
III. Przedstawienia uzbrojenia w źródłach sfragistycznych....... 46
Omówienie bazy źródłowej i zasad ułożenia katalogu.......... 46
Katalog ................................ 52
Analiza elementów uzbrojenia...................... 57
IV. Przedstawienia uzbrojenia w zabytkach sztuki........... 65
Omówienie bazy źródłowej i zasad ułożenia katalogu........... 65
Katalog ................................ 69
Analiza elementów uzbrojenia...................... 76
V. Uzbrojenie i ubiór rycerski w średniowiecznej Małopolsce w świetle źródeł
ikonograficznych — próba podsumowania................ 81
Okres I................................. 81
Okres II ................................ 105
Okres III................................ 122
VI. Zakończenie............................... 181
Wykaz skrótów............................... 184
Arms and Armour of the Medieval Chivaltry in Little Poland in the Light of
Iconographic Sources. Summary..................... 185
Spis ilustracji................................ 189

SPIS ILUSTRACJI

1. Monety; nr kat. 1 (dwie odmiany); nr kat. 2 (dwie odmiany); nr kat. 3 (trzy odmiany) ...........~............ 42
2. Monety; nr kat. 4—9.......................... 43
3. Monety; nr kat. 10—15......................... 44
4. Monety; nr kat. 16—18, 19 (dwie odmiany, 20, 21............ 45
5. Pieczęcie; nr kat. 1—4.......................po s. 56
6. Pieczęcie; nr kat. 6—9.......................po s. 56
7. Pieczęcie; nr kat. 10—13......................pos. 56
8. Pieczęcie; nr kat. 14—19......................pos. 56
9. Pakosław z Mstyczowa; nr kat. 1 .................po s. 64
10. Władysław Łokietek; nr kat. 2....................po s. 64
11. Kazimierz Wielki; nr kat. 3, 4...................pos. 64
12. Wierzbięta z Branie; nr kat. 5, 6..................pos. 64
13. Władysław Jagiełło; nr kat. 7....................po s. 64
14. Dobiesław Oleśnicki; nr kat. 8....................pos. 72
15. Jan ze Sprowy; nr kat 9......................pos. 72
16. Jan z Ujazdu; nr kat. 10......................pos. 72
17. Jakub Rożen (?); nr kat. 11.....................pos. 72
18. Czulicki; nr kat. 12.........................pos. 72
19. Nieznany adorant; nr kat. 13................po s. 80
20. Klemens Wątróbka; nr kat. 14 ...................pos. 80
21. Jan Kobyleński; nr kat. 15................po s. 80
22. Paweł Czarny; nr kat. 16 .................pos. 80
23. Rafał Tarnowski; nr kat. 17.................po s. 80
24. Kazimierz Jagiellończyk; nr kat. 18.................po s. 80
25. Jan z Krużlowej; nr kat. 19.....................po s. 80
26. Zbrojni z lat dziewięćdziesiątych XI w., Evangelistarium płockie (a); pancerz karacenowy, ok. 1150, brakteat Jaksy z Kopanicy (b); miecz z trzeciej tercji XII w., Strzelno, kościół Norbertanek (c).......... 138
27. Zbrojni z połowy XII w., prawe skrzydło Drzwi płockich (a); elementy uzbrojenia z Drzwi gnieźnieńskich, ok. 1170 (b—c)........... 139
28. Elementy uzbrojenia z Drzwi gnieźnieńskich, ok. 1170 (a—c); miecz z trzeciej tercji XII w., Biblia czerwińska (d); wojownik XII-wieczny(?), figurka szachowa z Krakowa (e)..................... 140
29. Włócznia i miecz z tzw. pierwszego kielicha i pateny trzemeszeńskiej, 3/4 ćwierć XII w. (a—b); rycerz (Goliat) z tzw. drugiego kielicha trze-meszeńskiego, 4 ćwierć XII w. (c)............^ . . . 141
30. Konni z krzyża z diademów książęcych, 2 ćwierć XIII W., Kraków, skarbiec katedralny (o); zbrojny z 2 ćwierci XIII w., stopa kielicha fundacji
Konrada Mazowieckiego (b); rycerz z witraża katedry w Laon, XIII w.
(c); zbrojni z ok. 1300, Psalterium cum calendaris z Wrocławia (d) . . . 142
31. Hełmy garnczkowe ze zworników w domu przy Rynku Głównym nr 17
w Krakowie (tzw. Kamienica Hetmańska)............ 143
32. Zbrojni z XIV w., płyta nagrobna Ditmara i Gerona z Nienburga (a); hełmy garnczkowe z terenu Małopolski: z mensy ołtarza Sw. Stanisława w kościele Mariackim w Krakowie, ok. 1400; z płyty nagrobnej w krużgankach oo. franciszkanów w Krakowie, ok. poł. XIV w.; z antependium ołtarza w kościele w Stopnicy, 2 poł. XIV w.; ze zwornika w katedrze w Sandomierzu, ok. 1360—1382; ryt za stallami kościoła Klarysek w Starym Sączu (b—f) ...................... 144
33. Miecz z polichromii w kościele Bożogrobców w Miechowie, ok. 1380 (a); lentner z 2 poł. XIV w., kamienny posąg Kazimierza Wielkiego (?) z Wi-ślicy (f); włócznia na zworniku z zakrystii katedry na Wawelu, przed
1322 (c)................................. 145
34. Pancerz obręczowy (?) z pieczęci Bernarda świdnickiego z r. 1307 (a); zbrojni z witraża w przedsionku krypty w wieży wikaryjskiej katedry wawelskiej, 3 ćwierć XIV w. (b); rycerz (św. Wacław) ze zwornika w prezbiterium katedry wawelskiej, ok. 1346 (c); tasak z poliptyku grudziądzkie-
go, ok. 1390 (d) ......................" lw
35. Zbrojny z ołtarza w Trzeboniu, ok. 1380 (a); rycerz (św. Wacław) z ka- -tedry Sw. Wita w Pradze, ok. 1373 (b); zbrojni z ołtarza mistrza cyklu
z Vyśebrodu, ok. 1350 (c)................... 147
36. Rycerz (św. Jerzy) z zamku praskiego, ok. 1373............. 148
37. Bolko I i II opolscy z nagrobka w kościele Franciszkanów w Opolu, lata 1370/1380 (a—b); Bolko II świdnicki z nagrobka w kościele pocyster-skim w Krzeszowie, początek 4 ćwierci XIV w. (cy..........
38. Elementy uzbrojenia z 1 poł. XV w., tryptyk z Ptaszkowej, ok. 1430 ... 150
39. Elementy uzbrojenia z 1 poł. XV w.: tryptyk z Ptaszkowej, ok. 1430 (a); tryptyk z Niedzicy, 2 ćwierć XV w. (b—c)......i.......... 151
40. Rycerze (św. Longin i św. Nikodem), tryptyk z Korzennej, 2 ćwierć XV w. 152
41. Elementy uzbrojenia na tryptyku Koronacji Madonny z Wielunia, ok. 1450—1460 ........................ 153
42. Elementy uzbrojenia z tryptyku Koronacji Madonny z Wielunia, ok. 1450—4460 ......................... 154
43. Król polski w uroczystym stroju turniejowym, wg Herbarza Złotego Runa, 1434—1435 (a); Kazimierz Wielki z tablicy erekcyjnej, ok. 1464, kolegiata w Wiślicy (b); Pogoń z nagrobka Władysława Jagiełły, 2 ćwierć XV w. (c); halabarda z tryptyku z Opatówka, ok. 1460 (d).........-. . . . 155
44. Jan Kot z Dębna, 11454, z epitafium toruńskiego............ 156
45. Jan Kotwicz z Gołanic, Olbrachcic, 11448, z płyty nagrobnej w kościele w Siedlenicy (a); Rafał z Gołuchowa z kaliskiego obrazu Madonny Ab ) lgną 2 ćwierć XV w. (b)........................ 157
46. Rycerze z orszaku królewskiego z polichromii w kościele Brygidek w Lublinie, ok. poł. XV w. (a—b); rycerz z „kamienia szkicownika" z Pińczowa, ok. poł. XV w. (c)......................... 158
47. Miecze XV-wieczne: z obrazu Misericordia Domini ze Zblitowskiej Góry, przed 1450 (?) (a); tryptyk Koronacji Matki Bożej z Łopusznej, ok. 1450 (b); tryptyk z Kamionki Małej, ok. 1450 (c); tryptyk z Nowego Sącza, ok. 1430—1440 (d)..............................] 159
48. Miecze XV-wieczne: tryptyk z Wołowca, ok. 1470 (a); obraz św. Katarzyny z Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, ok. 1450 (b)........ 160
49. Zbrojni z poliptyku dominikańskiego, po 1460............. 161
50. Elementy uzbrojenia z poliptyku Mikołaja Haberschrancka, ok. 1468, tzw. poliptyk augustiański.......................... 162
51. Rycerstwo z poliptyku z kaplicy Św. Krzyża w katedrze wawelskiej,
ok. 1467 ................................ 163
52. Rycerstwo z poliptyku z kaplicy Sw. Krzyża w katedrze wawelskiej,
ok. 1467 ................................ 164
53. Miecz z obrazu św. Katarzyny z Biecza, 1469—1471........."~ 165
54. Elementy uzbrojenia z poliptyku Matki Boskiej Bolesnej z kaplicy Czar-toryskich w katedrze wawelskiej, ok. 1470—1480............ 166
55. Puginał z poliptyku Matki Boskiej Bolesnej z kaplicy Czartoryskich w katedrze wawelskiej, ok. 1470—1480 (a); miecz z obrazu Opłakiwania z Żywca, ok. 1450 (b); tasak z tryptyku ze scenami z legendy o św. Bartłomieju, Muzeum Narodowe w Krakowie, ok. 1460 (c)........ 167
56. Rycerze (św. Florian i św. Jerzy) z tryptyku z Więcławic (pierwotnie
w kaplicy Sw. Mikołaja na Wawelu), ok. 1477............. 168
57. Miecz z obrazu św. Katarzyny z Maniowych, ok. 1464 (a); zbrojni z poliptyku olkuskiego, ok. 1485 (b)..................... 169
58. Zbrojni z poliptyku z Mikuszowic, obecnie Muzeum Narodowe w Krakowie, ok. 1470.............................. 170
59. Rycerz, ok. 1470, polichromia pskowska z kaplicy Św. Krzyża katedry na Wawelu (a); miecz z 3 ćwierci XV w., obraz św. Zofii z córkami z Gry-bowa (b); zbrojni z ok. 1460, z tryptyku ze scenami z legendy o św. Bartłomieju, Muzeum Narodowe w Krakowie (c).............. 171
60. Rycerze z 4 ćwierci XV w., płyta nagrobna z Wielgomłynów. Jan Koniec-polski z synami............................. 172
61. Miecze z tryptyku z Połomi, ok. 1490.................. 173
62. Miecze z końca XV w.: tryptyk z Połomi, ok. 1490 (a); tryptyk Matki Boskiej Anielskiej z Włocławka, lata dziewięćdziesiąte XV w. (b—c); puginał z poliptyku z Książnic Wielkich, 1491 (d)............. 174
63. Uzbrojenie z krakowskich dzieł Wita Stwosza.............. 175
64. Uzbrojenie z krakowskich dzieł Wita Stwosza.............. 176
65. Miecze, ok. 1490—1500: poliptyk z Dobczyc (a); ołtarz z kręgu mistrza legendy o św. Janie Jałmużniku (b)................... 177
66. Broń sieczna przed 1500, tryptyk ze Starego Bielska........... 178
67. Elementy uzbrojenia, ok. 1500, tryptyk z Dębna............. 179
68. Uzbrojenie z przełomu XV i XVI w.: rycerz (św. Florian), ok. 1500, Lip-nica Murowana (a); rycerz-adorant herbu Jastrzębiec, ok. 1500 (b); Jan Melsztyński, tryptyk ze Szczepanowa, po 1500 (c)............ 180
Wszystkie rysunki wykonał artysta plastyk Janusz Wieczorek; fotografie, prócz osobno zaznaczonych, są autorstwa Krystyny Karpińskiej.

I. ZAGADNIENIA WSTĘPNE
CEL, ZAKRES I METODY PRACY

Badania nad historią uzbrojenia i ubioru rycerskiego w Polsce są dziedziną mało zaawansowaną. Stan badań referowany będzie dokładnie w podrozdziale następnym, jednakże już tu stwierdzić można, że zagadnienia te znane są bardzo słabo i rzadko pojawiają się w literaturze. Wynika to, jak się wydaje, z kilku przyczyn. Bronioznawstwo zaliczyć można do dziedzin leżących w obrębie zainteresowań historii kultury materialnej. Jednakże zainteresowanie bronioznawstwem wśród historyków kultury materialnej, czy po prostu archeologów i historyków, nie jest wielkie. Istnieje w polskiej literaturze kilka podstawowych prac monograficznych dotyczących uzbrojenia wczesnośredniowiecznego, lecz opierają się one głównie na znaleziskach archeologicznych. Pozostałe źródła, pisane czy ikonograficzne, wykorzystywane są w nich tylko częściowo, a po drugie zamykają się one właściwie na w. XIII, bo wiek ten stanowi często, lecz chyba niesłusznie, uznawaną górną granicę „wczesnego" średniowiecza. Historia kultury materialnej pełnego średniowiecza i czasów nowożytnych dopiero stosunkowo niedawno weszły u nas w orbitę poważnych zaintere-sowań naukowych, stąd i braki w dziedzinie bronioznawstwa okresu pełnego średniowiecza. Luki tej nie wypełniają badania historyków sztuki, którzy zajmują się, zresztą niezbyt często, bądź konkretnymi egzemplarzami broni o wysokich walorach artystycznych, bądź ubiorami rycerzy i fragmentami uzbrojenia występującymi na dziełach sztuki; czynią to jednak z reguły w sposób dość ogólnikowy, powołując się na ogólne opracowania kostiumologiczne, opinię dwóch, trzech profesorów czy Hand-buch... W. Roeheima 1. Zasygnalizowana sytuacja określać może w pewnym stopniu cel pracy poświęconej uzbrojeniu i ubiorom rycerskim w średniowiecznej Małopolsce. Nie wydaje się jednak, by praca ta, pisana w założeniu jako monografia, w pełni zasługiwała na to określenie. Nie
pozwala chyba ma to szereg przyczyn, a przede wszystkim stan badań szczegółowych, na podstawie których trudno jest napisać dojrzałą pracę monograficzną. Opracowanie niniejsze należy traktować raczej jako materiał do dyskusji nad podjętym tematem lub jako cząstkę szerszych badań, które zsumowane, doprowadzą w przyszłości do powstania pełnego, monograficznego opracowania historii uzbrojenia i ubioru rycerskiego w całej Polsce średniowiecznej.
Wypadnie teraz szerzej omówić zakres i metodę pracy. Jak to wynika z tytułu, posługiwać się tu będziemy źródłami ikonograficznymi, lecz to ogólne sformułowanie wymaga dodatkowych wyjaśnień. Uznano za niecelowe uwzględnianie na tym etapie badań wszystkich średniowiecznych źródeł ikonograficznych z terenu Małopolski, zawierających wyobrażenia zbrojnych lub poszczególnych rodzajów broni. Wyobrażenia tafcie są w sztuce średniowiecza bardzo liczne, różna jest jednak ich wartość źródłowa, zależna od stopnia wierności, z jaką oddają współczesną rzeczywistość. Utarty powszechnie pogląd głosi, że średniowieczne obrazowanie człowieka polegało nie tyle na jego przedstawieniu portretowym, ile .raczej na zaznaczeniu cech zewnętrznych, godności, stanu itp. Wizerunki - świętych pańskich czy innych postaci, niekiedy historycznych, przedstawione są w ubiorach lub z atrybutami, których kształty odpowiadają epoce powstania dzieła, jej stylowi i formom użytkowanym w danym czasie. Jednakże wszystkie te przedstawienia posiadają różną wiarygodność. Niekiedy podlegały one archaizaicji, częstokroć świadomej, wynikającej z chęci podkreślania dawności przedstawianych zdarzeń. Nierzadko pojawiają się wyobrażenia fantastyczne lub rozmyślnie zabarwione egzotyką. Przedstawienia średniowieczne podlegały nadto ściśle określonym receptom wynikającym z konkretnych treści ideologicznych, co również zmieniało ich wartość źródłową. Dlatego też postanowiono wykorzystać jako podstawę źródłową tej pracy tylko te przedstawienia, które są wizerunkami konkretnych osobistości historycznych, wykonywanymi w okresie ich życia lub krótko po śmierci. Przyjęcie tego ograniczenia zacieśniło podstawę źródłową do niecałych 60-ciu pozycji" związanych ze średniowieczną Małopolską. Takie zacieśnienie ograniczyłaby znacznie zakres uzyskanych ewentualnie wniosków i dlatego odwołano się ponadto do porównawczych materiałów ikonograficznych, głównie z terenu Polski, krajów ościennych i Europy Zachodniej. Znaczenie niektórych z tych materiałów dla wnioskowania i rekonstrukcji jest bardzo poważne. Widać to szczególnie wyraźnie dla w. XV, kiedy to ściśle pojęta baza źródłowa ogranicza się do kilkunastu niezbyt wyraźnych przedstawień, natomiast tło porównawcze stanowią przedstawienia zbrojnych i uzbrojenia z cyklu wielkich tryptyków małopolskich, a także z całości polskiego malarstwa tablicowego tego stulecia.
O przydatności krytycznie traktowanych źródeł ikonograficznych dla
rekonstrukcji różnorakich dziedzin średniowiecznej kultury materialnej nie trzeba wspominać szerzej. Nie będziemy tu też poruszać roli dzieła sztuki jako źródła historycznego2. Zasygnalizowania wymaga natomiast rola tej kategorii źródeł w badaniach średniowiecznego uzbrojenia i ubioru rycerskiego. Przykładem doceniania (a może nawet przeceniania) roli ikonografii w tych badaniach może być pogląd O. Gambera3, który uważa źródła ikonograficzne (szczególnie dobrze datowane) za znacznie pewniejszy materiał dowodowy od konkretnych zachowanych zabytków, które to (szczególnie zbroje) ulegały różnym przemianom: przeróbkom, wymianom poszczególnych partii, dorabianiu brakujących elementów itp. Pogląd O. Gambera o priorytetowej roli źródeł ikonograficznych znajduje jednak stosunkowo słabe odbicie w polskiej literaturze przedmiotu. Za przykład służyć tu może Zarys dziejów wojskowości..., w którym dla okresu 1138— 1454 wykorzystuje się tylko jedno źródło ikonograficzne (Legendę śląską), sygnalizując zaledwie istnienie kilku innych4. Tak pobieżne traktowanie źródeł ikonograficznych jest niewątpliwie niesłuszne i stwarza złudzenie ich drugorzędności. Dla badań nad kulturą wieków XII i XIII (nie mówiąc o czasach wcześniejszych) duże znaczenie mają zachowane w oryginale zabytki, częstokroć uzyskiwane w trakcie planowych badań archeologicznych. Dla wieków XIV i XV, z których posiadamy bardzo małą ilość zabytków oryginalnych, wnioskowanie nasze opierać musimy w znacznej mierze na materiałach ikonograficznych.
Zbieranie i wykorzystywanie materiałów uwzględnionych w niniejszej rozprawie napotkało szereg trudności. Zasadniczym założeniem przyjętym na początku pracy było bezpośrednie dotarcie do wszystkich uwzględnionych w katalogu materiałów. Założenie to w trakcie zbierania materiałów okazało się wykonalne tylko częściowo. W przypadku niedotarcia do orygi-^ nałów posługiwano się fotografiami zabytków, dość ostrożnie traktując wszelkiego rodzaju przerysy; są one uwzględnione właściwie tylko w rozdziale poświęconym numizmatyce. Oparto się głównie na dokumentacji fotograficznej, która choć częstokroć mniej wyraźna od rysunkowej, nie zawiera elementu subiektywnej interpretacji rysownika. Mimo tego niektóre przedstawione tu wnioski mogą być dyskusyjne. Wynika to jednak przede wszystkim z jakości źródeł, ich ograniczonej wyrazistości lub z ko-
rzystatnia z niepewnych odtworzeń w razie zniszczenia czy zaginięcia oryginału. Całość bazy źródłowej niniejszego opracowania rozpada się na trzy zasadnicze grupy, które pokrywają się zarazem z podziałem pracy na rozdziały. Omówione są więc przedstawienia zbrojnych i uzbrojenia występujące na numizmatach, następny rozdział zawiera omówienie i analizę przedstawień na pieczęciach, w ostatniej kolejności, jako czasowo najpóźniej sze, omówione są wyobrażenia zbrojnych, występujące na zabytkach malarstwa i rzeźby. Podział taki ma w sobie walor nie tylko usystematyzowania bazy źródłowej według kategorii zabytków, lecz także walor chronologiczny, jako że granice czasowe omawianych grup tylko w małym stopniu nakładają się na siebie.
GRANICE TERYTORIALNE
Ramy terytorialne wynikają w pewnej mierze z tytułu pracy, która ma swoim zasięgiem obejmować teren Małopolski 5. Ponieważ obszar tej dzielnicy na przestrzeni dziejów ulegał przeróżnym zmianom, przyjęliśmy za wyjściowy stan z XIV w., z okresu panowania Kazimierza Wielkiego. Południową granicę tak pojętej Małopolski stanowią Karpaty, zachodnia opiera się o Śląsk z Siewierzem, Bytomiem i Zatorem. Dalej granica biegnie wzdłuż Pilicy i Radomki aż do jej ujścia do Wisły i dalej obejmuje ziemię łukowską, lubelską, a w kierunku południowo-wschodnim sięga po środkowy bieg Wisłoka. Granice te pokrywają się w ogólnym zarysie z terenem średniowiecznej diecezji krakowskiej bez jej części południowo-za-chodniej. W XIV w. teren Małopolski podzielony był na województwo sandomierskie i krakowskie, a od r. 1474 wyodrębniono województwo lubelskie obejmujące tereny na wschód od Wisły.
GRANICE CHRONOLOGICZNE
Za dolną granicę przyjęto r. 1138. Data ta może być traktowana za początkową z wielu przyczyn, z których najważniejszą jest coraz ogólniejsze przyjmowanie tej daty za cezurę między wczesnym a pełnym średniowieczem. Na mocy tzw. testamentu Bolesława Krzywoustego wyodrębniona została jako osobne księstwo dzielnica sandomierska z częściami ziem oderwanych od Mazowsza (łukowskie, radomskie), w ramach zaś dzielnicy se-
niorałnej znalazła się ziemia krakowska (może z wiślicką). Ponieważ pojęcie „Małopolska" traktować będziemy nie tyle jako pojęcie geograficzne czy plemienno-terytorialne, lecz administracyjne, oczywiste jest chyba, że dopiero od tej daty mówić możemy o Małopolsce jako o dzielnicy. Datę tę przyjmujemy także z konkretnych przyczyn materiałowych. I tak np.
0 sfragistyce małopolskiej w sensie dzielnicowym, a nie terytorialnym mówić możemy od chwili pojawienia się książąt i władców małopolskich, jako że pieczęcie innych grup społecznych mają na omawianym terenie metrykę późniejszą. Podobnie z numizmatyką; przedstawienia uzbrojenia na monetach pojawiają się powszechnie dopiero w XII w.6 Wcześniej, bo w w. XI, przedstawienia takie odnajdujemy na denarach Bolesława Śmiałego 7, ale monety te trudno uznać za małopolskie, choć nie można wykluczyć, że bite były one w Krakowie. Na w. XII wreszcie datować można najwcześniejsze, zachowane przeważnie fragmentarycznie zabytki sztuki, na których pojawiają się niekiedy wizerunki zbrojnych i elementy uzbrojenia. Wszystkie te wymienione wyżej przyczyny skłaniają się do przyjęcia r. 1138 za dolną granicę czasową pracy poświęconej średniowiecznemu uzbrojeniu małopolskiemu.
Górną granicę, wynikającą z tytułu rozprawy, jest koniec średniowiecza. Wiadomo, że nie jest to moment określony i zdefiniowany jednoznacznie i dlatego licznym autorom prac z historii sztuki wygodniej jest operować w granicach określonych wiekami niż posługiwać się terminami „średniowiecze" czy „średniowieczny". Jednakże jako górną granicę czasową średniowiecznej sztuki polskiej uznaje się najczęściej dwie daty: 1450
1 1500. J. E. Dutkiewicz w rozprawie o małopolskiej rzeźbie średniowiecznej 8 przyjmuje r. 1450. Także na tej dacie kończy się sztuka średniowiecza według autorów skryptu Sztuka polska czasów średniowiecza, wydanego przez PIS 9. W latach 50-tych przyjmowanie r. 1450 jako daty końcowej dla sztuki polskiego średniowiecza było bardzo popularne. Z. Kępiński 10 przyjmując tę granicę stwierdzał, że „od połowy XV w. rozwija się w sztukach Odrodzenie". Odrodzenie to nie wyróżniało się przy tym ce-
chami formalnymi, lecz stosunkiem do świata i ludzi. Według wyżej wymienionego autora pierwszym polskim dziełem renesansowym więcej w treści niż w formie jest grobowiec Władysława Jagiełły. Na nagrobku tym pojawia się w przedstawieniu króla pierwszy polski portret, a władca ukazany jest nie wśród żałobnego orszaku średniowiecznych płaczek, lecz wśród bolejącego po stracie swego władcy narodu. Nowsza literatura przedmiotu, w tym także ostatnie wydanie Historii sztuki polskiej n opowiada się jednak za datą 1500 r., wiążąc ją z przejściem od stylu gotyckiego do renesansu. Przytacza się tu szereg argumentów, a przede wszystkim pewne przeróbki renesansowe w dawnym skrzydle zachodnim Wawelu dokonane w r. 1502, oraz rozpoczęcie generalnej przebudowy zamku wawelskiego przez Franciszka Florentyńczyka na zlecenie Zygmunta Starego 12. Najlepszym przykładem jest jednak grobowiec Jana Olbrachta przypisywany warsztatowi Wita Stwosza, umieszczony na renesansowej tum-bie i wstawiony w renesansową niszę wykonaną w latach 1502—1505 przez Franciszka Florentyńczyka13. Tumba i nisza są zdecydowanie renesansowe, sama zaś postać króla uwidacznia wyraźnie proces przemiany. Król ubrany w piękny okaz późnogotyckiej zbroi płytowej, najbardziej charakterystycznej dla lat 1480-150Q, spoczywa w pozie człowieka renesansu z insygniami władzy w ręku. Nogi króla obute w szerokie trzewiki renesansowe tworzą charakterystyczny kontrast z resztą zbroi.
Periodyzacja stosowana przez historię sztuki jest dla nas ważna ze względu na charakter naszej bazy źródłowej. Uważamy jednak za niezbędne skonfrontować ją z periodyzacja stosowaną w historii wojskowej. Data 1138 przyjęta jest w Zarysie dziejów wojskowości za daitę graniczną, a jednocześnie końcową dla okresu wojskowości wczesnofeudalnej14. Wiąże się
to z tym, że dopiero od tej daty, odpowiadającej początkom definitywnego rozdrobnienia feudalnego w Polsce, mówić możemy o utrwaleniu się w naszej wojskowości tzw. armii rycerskiej. Okres poprzedni, czasy scentralizowanej czy przynajmniej centralnej władzy książęcej, związany jest z dominacją drużyny. Rola tej ostatniej w czasie od połowy X do początków XII w. ulega niewątpliwie stopniowym zmianom, lecz wydaje się, iż ostatecznym czynnikiem powodującym zanik drużyny i jej przekształcenie się w szczupły oddział nadworny jest rozbicie dzielnicowe. Granica górna może być nieco bardziej dyskusyjna. Pewien przełom następuje w wojsku polskim około połowy XV w. (ogólnie przyjmuje się datę 1454), od kiedy to decydującą rolę zaczynają odgrywać oddziały zaeiężne. Nie jest więc koniec XV w. przełomem w organizacji sił zbrojnych. Data ta wiąże się za to z innymi zmianami o dość dużym znaczeniu, z których wymienić należy trzy najważniejsze: 1. Gwałtowny wzrost użycia ręcznej broni palnej, 2. Rozpoczęcie formowania jazdy wschodniego typu, 3. Ogólną orien-talizację ubioru i uzbrojenia wojskowego. Wydarzenia te powiązane były ze zmianą orientacji politycznej państwa i szeregiem problemów, przed któr-rymi stanęły wojska polskie w walkach na otwartych obszarach Ukrainy. Faktem drugorzędnym, wymagającym jednak zasygnalizowania, jest zarzucenie zbroi późnogotyckiej na rzecz renesansowej zbroi kanelowanej, tzw. „maksymiliańskiej" (od cesarza Maksymiliana I Habsburga, 1459— 1519).
Z rozważań powyższych widać, że koniec XV w. stanowił niewątpliwą cezurę odgraniczającą dwa okresy dziejów polskiego uzbrojenia i może być przyjęty za datę końcową w pracy traktującej o rycerskiej epoce naszej wojskowości. Nie trzeba chyba wyjaśniać, że przyjęte granice są tylko umownymi ramami, że w niektórych uzasadnionych przypadkach uwzględniane będą źródła, które poza te ramy wykraczają.
DOTYCHCZASOWY STAN BADAŃ
Badania nad historią wojskowości średniowiecznej prowadzone były w Polsce od dawna, a większość prac zebrana jest w bardzo obszernej bibliografii w II tomie Zarysu dziejów wojskowości...15 Stan badań nad uzbrojeniem, jego rodzajami i formami oraz nad ubiorem rycerskim jest jednak wysoce niezadowalający. Na dobrą sprawę, w literaturze polskiej znajduje się tylko jedno syntetyczne ujęcie całości dziejów uzbrojenia
w Polsce pióra W. Dziewanowskiego 16. Za początek syntetyzujących zainteresowań bronioznawczych uznać można na gruncie polskim książkę J. Łepkowskiego 17 bardzo przestarzałą i posiadającą obecnie już tylko znaczenie historyczne, poświęconą zresztą wyłącznie broni siecznej. Jako okres pewnego ożywienia badań nad historią uzbrojenia i ubioru rycerskiego traktować trzeba lata międzywojenne. Szczególne zasługi oddał tu krąg kolekcjonerów i badaczy skupiony wokół Muzeum Wojska w Warszawie. Z powstałym w 1920 r. Muzeum związany był ściśle B. Gemba-rzewski, autor szeregu podstawowych na gruncie polskim prac z dziedziny bronioznawstwa i munduroznawstwa, zajmujący się co prawda głównie okresem wojen napoleońskich, lecz badający także i uzbrojenie średniowieczne. Podsumowaniem jego wieloletniej pracy stało się wydane dopiero po wojnie wielotomowe wydawnictwo albumowe pt. Żołnierz polski, ubiór, uzbrojenie i oporządzenie...18, którego tom I obejmuje wieki XI— —XVII. Z innych osiągnięć ośrodka warszawskiego wymienić można ukazywane się od roku 1934 czasopisma „Broń i Barwa", poświęconego głównie czasom nowożytnym, lecz zamieszczającego także liczne prace traktujące o ubiorze i uzbrojeniu średniowiecznym 19. Wśród nich wymienić trzeba przede wszystkim prace Z. Bocheńskiego, W. Dziewanowskiego, S. Meyera, K. Gródeckiego, Z. Hartleba i M. Gumowskiego. Ten ostatni
opierając się na źródłach ikonograficznych (sfragistyka, nagrobki książąt śląskich) dał pierwszą próbę syntetycznego opisu uzbrojenia i ubioru rycerskiego w Polsce śedniowiecznej 20. Prócz tego fragmentaryczne wzmianki o różnych rodzajach broni i ubiorów pojawiały się często na marginesie prac archeologów czy historyków sztuki zajmujących się średniowieczem. Z osiągnięć ośrodka krakowskiego wymienić trzeba przede wszyst-ki cenne studium Z. Bocheńskiego 21, poświęcone wnikliwej analizie uzbrojenia występującego na krakowskich zabytkach sztuki związanych z twórczością Wita Stwosza.
Po drugiej wojnie światowej, głównie w związku z intensyfikacją badań archeologicznych, zaznaczył się wielki przyrost bazy źródłowej (w postaci dużej ilości zabytków wczesnośredniowiecznych), który umożliwił powstanie szeregu opracowań szczegółowych, a nawet syntetyzujących, traktujących o wojskowości, głównie wczesnośredniowiecznej, z szerokim uwzględnieniem elementów uzbrojenia. Wymienić tu można przede wszystkim większe prace A. Naidolskiego, Z. Hilczerówny, A. F. Grabskiego, B. Miś-kiewicza, S. Krakowskiego, Z. Stefańskiej, W. Sarnowskiej oraz szereg innych 22. Rozważania dotyczące rodzajów i form ubiorów rycerskich pojawiają się także w polskich pracach kostiumologicznych od zbioru szkiców rysunkowych J. Matejki do pierwszego, poważnego polskiego podręcznika kostiumologii 23. Ogólnie jednak stan badań nad średniowieczmym uzbroję-
niem i ubiorem rycerskim w Polsce jest wysoce niewystarczający. Dotyczy to głównie okresu pełnego średniowiecza24; natomiast okres wczesnośredniowieczny zbadany jest stosunkowo nieźle, co niewątpliwie wiązać można z rozwojem badań archeologicznych nad epoką początków państwa
polskiego.
O wiele lepiej wygląda sprawa badań nad historią uzbrojenia średniowiecznego poza granicami Polski. Badacz polski zajmujący się tymi zagadnieniami napotyka jednak liczne trudności, wynikające przede wszystkim z trudnego dostępu do wydawnictw bronioznawczych angielskich, amerykańskich czy niemieckich, dochodzących do Polski w znikomej liczbie egzemplarzy. W Anglii podstawę dla badań stworzono już w w. XIX, a uzupełniana jest ona systematycznie pracami inwentaiyzującymi zabytki sztuki średniowiecznej, na których występują liczne przedstawienia zbrojnych i uzbrojenia 25. Konkretną podstawę badań stanowią wielkie angielskie kolekcje broni w Victoria and Albert Museum, Tower of London, Wallace Collection oraz kolekcje amerykańskie. Z ważniejszych czasopism wymienić należy przede wszystkim „The Journal of the Arms and Armour Society"26. Duża ilość materiałów publikowana jest w katalogach wielkich kolekcji tak angielskich, jak i amerykańskich. Z ogólniejszych i bardziej podstawowych prac uczonych angielskich i amerykańskich wymienić należy przede wszystkim prace: C. Blaira, S. V. Grancsaya, J. He-witta, G. F. Lakinga, J. G. Manna, V. Normana, R. E. Oakeshotta, G. C. Stonea i F. Wilkinsona27. Długoletnie badania bronioznawcze prowadzone w Anglii, a także duża ilość materiałów porównawczych, zgromadzonych w angielskich i amerykańskich kolekcjach, powodują, że anglosas-
kie bronioznawstwo zajmuje jeśli nie pierwszą, to jedną z pierwszych pozycji w świecie. Dużymi osiągnięciami poszczycić się może bronioznawstwo niemieckie, rozwijające się od drugiej połowy XIX w. w Berlinie, Lipsku i Dreźnie, oraz bronioznawstwo austriackie. Najpoważniejszym czasopismem niemieckim był wydawany w Dreźnie „Zeitschrift fur Hi-storische Waffenkunde", który w 1923 r. zaczął być wydawany w Berlinie jako „Zeitschrift fur Historische Waff en und Kostiimkunde" 28. Czasopismo to, w którym publikowano m. in dużą ilość artykułów dotyczących zachodnich i północnych ziem polskich 29, ukazywało się do końca II wojny światowej. Ważnym osiągnięciem austriackiego bronioznawstwa była fundamentalna praca W. Boeheima Handbuch der Waffenkunde, w znacznej mierze do dziś aktualna. Z terenem Austrii wiąże się też monografia zbrojowni w tyrolskim zamku Churburg 30, gdzie przechowywane są uni-
kalne egzemplarze średniowiecznych zbroi. Autorem pracy jest jednak uczony angielski J. G. Mann. Wiedeński ośrodek bronioznawczy jest ostatnio reprezentowany przede wszystkim przez O. Gambera i B. Thoma-sa z Waffensammlung w Wiedniu. Są oni autorami wielu katalogów zbrojowni, głównie austriackich31, a także wielu artykułów publikowanych głównie w wiedeńskim czasopiśmie „Jahrbuch der Kunsthis-torischen Sammlungen". Z ważniejszych rozpraw O. Gambera wymienić należy studia nad powstaniem i rozwojem zbroi płytowej32, a także prace dotyczące wpływu wschodu na uzbrojenie europejskie33. B. Thomas jest wybitnym specjalistą w zakresie niemieckiego rzemiosła płatnerskiego późnego średniowiecza i renesansu i w tym kierunku zmierzają główne jego badania 34. Prócz pokrótce omówionych dwóch bodaj najważniejszych ośrodków badań bronioznawczych: anglo-amerykańskiego i niemieeko--austriackiego wspomnieć trzeba także o badaniach skandynawskich, silnie zresztą związanych z niemieckimi i angielskimi, w wyniku których powstały próby typologizacji mieczów europejskich dokonane przez J. Peter-sena i A. Bruhn Hoffmeyer, a także odkryta została unikalna mogiła na pobojowisku pod Visby na Gotlandii35. Nauka francuska nie poczyniła od czasów monumentalnego słownika Viollet-le-Duca wielkich postępów, zasygnalizować tu można tylko ciekawe studia A. Harmanda nad uzbrojeniem i ubiorem rycerskim w czasach Joanny dłArc, pracę F. Pi-ponnier, która na marginesie swoich głównych zainteresowań porusza
sprawy ubioru wojskowego, oraz pracę H. Lachouąue czy F. Buttina36. Stosunkowo mało jest prac francuskich dotyczących właściwego uzbrojenia, więcej napisano o ubiorze rycerskim, przeważnie jednak na marginesie szerszych prac kostiumologicznycb. Także i włoska literatura przedmiotu nie jest obfita. Sporo problemów, związanych ze słynnym płatnerstwem północno-włoskim, opracowano w ośrodku wiedeńskim. Liczne natomiast są włoskie publikacje katalogowe, w których jednak komplety uzbrojenia średniowiecznego występują rzadko37. Jeśli chodzi o kraje Europy środkowej i wschodniej, to dość zaawansowane są badania bronioznawczfc w Czechosłowacji. Szereg ciekawych zabytków, jak np. słynny "hełm św. Wacława, posiada wyczerpujące publikacje, opracowane są także niektóre poszczególne kategorie zabytków, a powstają też, niekiedy nieco dyskusyjne lub niepełne (albo popularne), opracowania zarysu historii uzbrojenia w Czechosłowacji lub w Europie 38. Z opracowań radzieckich wymienić trzeba przede wszystkim dorobek A. N. Kirpicznikowa 39, stanowiący podsumowanie pierwszego etapu badań nad wczesnośredniowiecznym uzbrojeniem ruskim. Krótkie to zestawienie na pewno nie jest kompletne, na co wpływa przede wszystkim ograniczony dopływ nowszej, zagranicznej literatury bronioznawczej do polskich bibliotek40. Z drugiej strony znajomość literatury polskiej za granicą jest również niewielka. Na
stan ten wielokrotnie zwracał uwagę A. Nadolski41, ostatnio w pracy z 1970 r. Mamy jednak nadzieję, że nowsze prace polskich bronioznawców przyczynią się nie tylko do podniesienia poziomu badań w kraju, lecz także do popularyzacji polskich osiągnięć za granicą.
Praca niniejsza powstała w toku studiów nad zagadnieniem średniowiecznego uzbrojenia, które prowadziłem w kierowanej przez prof. dr A. Nadolskiego grupie roboczej historii uzbrojenia średniowiecznego, wchodzącej w skład Zakładu Archeologii Polski Środkowej Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN w Łodzi, w latach 1969—1972. Powstanie, a także zadania badawcze grupy powołanej do życia w 1967 r. związane są ściśle z opracowaniem syntezy zarysu historii uzbrojenia średniowiecznego, tematu dotychczas pomijanego, a przecież istotnego dla poznania całości kultury materialnej Polski średniowiecznej. Rozprawa niniejsza jest czwartą z serii cząstkowych opracowań (powstałych w ramach naszego Zakładu), które w efekcie dopomóc mają do powstania wspomnianej monografii.
W tym miejscu czuję się w miłym obowiązku podziękować Kierownikowi Zakładu Archeologii Polski Środkowej IHKM PAN Panu prof. drowi A. Nadolskiemu nie tylko za inspirowanie moich zainteresowań, lecz także za opiekę, tak tę profesorską, naukową, jak i zwykłą, ludzką, która umożliwiła mi podjęcie i doprowadzenie do końca niniejszej pracy.
Pragnę też podziękować innym pracownikom naszego Zakładu, a w szczególności prof. drowi A. Ąbramowiczowi i moim kolegom z grupy dr Z. Wawrzynowskiej i drowi M. Głosikowi za liczne cenne uwagi, które pomogły mi w nadaniu ostatecznej formy pracy. Osobne słowa podzięki należą się tu art. piast. J. Wieczorkowi za wielki trud włożony w przygotowanie części ilustracyjnej.
Niech mi będzie wolno także podziękować Panu prof. drowi Z. Bocheńskiemu z Muzeum Narodowego w Krakowie za łaskawe zajęcie się moimi problemami i cierpliwe służenie mi szeregiem cennych uwag oraz doc. drowi hab. Z. Żygulskiemu (jr.) z Muzeum Narodowego w Krakowie — Zbiory Czartoryskich, za wnikliwą recenzję, która przyczyniła się do istotnego uzupełnienia rozprawy.
Wyrażam wdzięczność także wszystkim innym Osobom, dzięki których życzliwości i uwagom praca ta otrzymała niniejszą formę.

WYKAZ SKRÓTÓW

BiB — Broń i Barwa
BHS — Biuletyn Historii Sztuki
JAAS — The Journal of the Arms and Armour Society
JKSW — Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen in Wien
KHKM — Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
MPGRM — M. Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk, Renesans, Wczesny Ma-
nieryzm, Warszawa 1961
RK — Rocznik Krakowski
SDDUiUW — Studia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego
SKHS — Sprawozdania Komisji Historii Sztuki
TGKGZ — Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej
WN — Wiadomości Numizmatyczne
WNA — Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne
ZHWK - Zeatschrift fiir Historische Waffenkunde

ARMS AND ARMOUR OF THE MEDIEVAL CHIVALRY IN LITTLE POLAND IN THE LIGHT OF ICONOGRAPHIC SOURCES

Summary

The problem of arms and armour in medieval Poland has not so far been accorded a proper place in literature. For that reason a research group devoted to the study of Polish medieval armament has come into being. This group, directed by Prof. Dr. Andrzej Nadolski, is attached to the Centre for the Archaeology of Central Poland at the Institute^ of the History of Material Culture, Polish Academy of Sciences. The final object of this group is to work out a possibly full synthesis of arms and armour in medieval Poland. This dissertation is part of this project and constitutes a step towards the intended synthesis. The monograph in question is of regional scope and is principally limited to the analysis of iconographic
sources only.
The period covered by this study includes the 12th to 15th century. The initial date, is the year 1138, when according to Boleslaw Wrymouth's will Little Poland became a sovereign principality. There are also other reasons for the adoption of this date. It corresponds to the chronological division employed by military historians, according to whom the year 1138 marks the division between the early feudal period and the introduction of the so-called chivalrous army. The final date, which follows from the title of this study, is the end of the Middle Ages, more specifically the year 1500, which has been also adopted by the historians of art. The turn of the 15th/16th centuries can also be regarded as an important turning-point in the military history (the mass introduction of hand fire-arms). In spatial scope this work covers the area of historic Little Poland.
As follows from the title of this study, the materials used are principally restricted to iconographic representations of arms and armour as depicted on various categories of relics which mostly consist of coins, seals, sculpture (mostly sepulchral) and paintings. The catalogue, which includes 59 items, is limited to the representations of historic personages connected with Little Poland. For comparison, a wide use was made of iconographic representations from Little Poland, other parts of Poland and adjacent countries as well as of finds of medieval military objects.
At this point the value of iconographic sources for the study of the history of arms and armour should be considered. In view of the fact that certain late antique or Byzantine canons had lasted for a long period and exerted a strong influence on medieval art, the materials of the 12th—13th and partly 14th century should be used with great caution. Accordingly, a considerable number of representations betraying these influences should be treated with a fair amount of criticism (compare, for instance, the associations, recently studied by R. Chadraba, of the Bo-
hemian art of the 14th century, derived from the circle of Charles IV's court, with the traditions of the late antique art and the ancient idea of the universal ruler). However, the sources of the 14th and 15th centuries also demand caution because of the deliberate "improvements" of or additions to the depicted objects and also on account of the graphic inspirations — a problem very common in the art of the Middle Ages. Discussing the problem of graphic inspirations in the Polish painting of the 15th and 16th centuries M. Walicki has distinguished two groups: one of these consists of rather loose inspirations, whereas in the other group the graphic archetype was rather closely followed. Most materials used in this study represent the first group of inspirations, however, in some cases the individuality of the artists who transformed the known patterns should be taken into account. Despite the reservations made above, it should be stated that when used with proper criticism and caution the iconographic sources are of primary importance for the history of medieval arms and armour.
The studies performed have allowed us to distinguished three main periods in the development of the arms and armour used by the chivalry of Little Poland. The first period embraces the 12th and 13th centuries, the second coincides with the 14th century, and the third, with the 15th century. The periods distinguished correspond with three principal stages, known from other parts of Europe, in the evolution of arms, notably armour, between the mid—12th and the end of the 12th century.
The beginning of the first period coincides with the lower chronological limit of this study, and the end with the advent of the early coat of plates (cf. the effigy of Pakoslaw of Mstyczow who died in 1319). This date is doubtless a little delayed as this kind of body protection might have appeared earlier in Little Poland since life as a rule is always ahead of the pictorial representations; however, this supposition is not documented by iconographic sources. The 12th and 13th centuries are characterized by the common use of a long knight's gown, over or under which various sorts of protective garments were worn. In the 112th century both the mail shirt (hauberk) and a rather long leather (?) gambeson, probably reinforced with metal armour-plates, were worn. In the 13th century the full mail shirt with or without coif was dominant; it seems that the reinforced gambeson was no longer worn, or, if still used, it served as an outer garment worn over the hauberk and the gown (cf. the representation of Leszek the White depicted on the seal, catalogue number 4). The most common type of helmet is that with a conical skull (this type includes numerous varieties), considerably varied in construction. In the mid-13th century, notably the second part, the conical helmet was replaced by the great helm, though it is doubtful if this type of head protection was universally worn by Little Polish chivalry, particularly in the 13th century. Other kinds of defensive armament included large triangular or kite-shaped shields. Theuiseof the circular shield, of various types of coat of plates, including those of scale construction, and of helmets with scale-covered skulls is also possible in this period. The offensive weapons consisted of a rather short one-handed sword with a cutting and thrusting blade (usually with a circular and flat pommel) and a lance with a massive head without wings and with a pennon attached to the shaft. It is highly probable that the Little Polish knights used other kinds of offensive weapons as well, though this does not follow directly from the materials under discussion.
The second period roughly coincides with the 'l'^th century. Its beginning is defined by the dating of the effigy of Pakoslaw of Mstyczow, and its end, probably also set at a too late date, by the earliest representation of the full white plate
armour, e.g. the effigy of Wierzbieta of Branice, approximately dated as 1425. This period has been called "the age of transition" because this was the time when endeavours were made to cover the whole body of the knight with a full armour of plates. As a result the plate armour came into being. The process of evolution can be summed up as follows. The first to appear were the plate protections for the limbs, and after their final formation the full plate protection of the trunk was evolved. The intermediate stage is represented by a short tight-fitting gam-beson of leather or tissue, which covered the metal plates protecting the body. This type of armour is the most typical of Little Poland in the 14th century. In addition, various types of brigandines, hoop armours, quilted gambesons and hauberks were popular. The turn of the 14th/15th centuries should witness the advent of the first specimens of the full plate armour, though the materials under discussion do not provide direct evidence. The great helm continued to be used, though since the mid-14th century it had been more and more replaced, notably on the battle field, by various forms of open helmets made from one piece, and also by early types of close helmets and kettle-hats. The small triangular shield, commonly called the "knight's shield" was the characteristic form of the 14th century. The change in the forms and kinds of knight's armour and the defensive weapons is accompanied by the change in the offensive arms. The sword gets longer, heavier, and more jpointed; the knight's dagger came into being, and the typical medieval lance acquired a final from (it is absent from Little Polish materials). Other kinds of shaft weapons were also in use. The whole period, which in literature is often regarded as the most interesting stage in the evolution of the defensive armour, is rather scantily represented in the materials from Little Poland. However, it seems probable that the evolutional process ran along the same lines as in the areas which are richer in source materials.
The third period approximately coincides with the 15th century. This is the period when the white plate armour was in universal use, naturally among wealt-her knights. It seems that the type of the plate armour dominant in Little Poland was associated with the south German traditions, whereas no armours linked with the north Italian workshops occurred. The second half of this century is marked by the popularity of the Late Gothic armour which persisted into the 16th century, coexisting with the transitional Gothic-Renaissance armour and the fluted Max-
imillian's armour.
As already mentioned, the full plate armour was not universally used. The iconographic materials often show it incomplete, without plate protection for the arms, less frequently for legs, and occasionally only the breast-plates occur. The plate armour, which doubtless was most characteristic and typical of the period of decline of the chivalrous age in Europe, seems to account for only a small percentage among the kinds of body protections used in Little Poland in the 15th century. It seems that the quilted gambeson, the mail shirt, the brigandine and similar kinds of body protections were also in common use in this period. As concerns helmets, the forms most popular in the first half of this century were the early types of close helmets and kettle-hats, and in the second half, the close helmets and sallets. In addition to helmets with skulls made of one piece, various types of helmets made of several pieces were doubtless worn. The most characteristic form of the 15th century knight's shield is the oblong shield with a "bouche" in the right upper corner, serving as lance-rest. On the other hand, the function of the small triangular shield was becoming purely heraldic. The offensive weapons have also changed considerably. The sword, characterized by large proportions and
a pointed blade, continued to be in common use as the cutting weapon; yet by the end of this century the sabre and other kinds of one-sided curved arms became increasingly popular, though it is difficult to regard them as arms typical of the chivalry. Daggers and lances also became numerous, but the heavy lance typical of Western Europe is not shown by iconographic sources.
The associations of the medieval armament of Little Poland with the development and changes of the armament in Latin Europe have been already mentioned. In the period under discussion Little Poland, and probably whole Poland as well, belonged to the great province connected with the broadly conceived West of Europe. It is true that the influences of the equally broadly conceived "Eastern" province had penetrated Poland (Masovia), yet they are not detectable in the earlier materials from Little Poland. On the other hand, the Little Polish materials of the 14th and 15th centuries betray distinct orientalization, connected, however, with the process common to whole Europe of submitting to Turkish-Hungarian influences which had completety changed the appearance of arms and armour in Poland in the next centuries.
Though the inferences drawn are based on the study of iconographic sources only, in the author's view it is impossible to maintain longer the opinion, repeatedly expressed in literature, that Poland was much behind the advanced countries of Latin Europe. An argument against this opinion has been already provided by new archaeological discoveries (e.g. the find from Siedla.tkow). The current position of research seems to suggest that even if some delay is admissible, it was but a slight one and as far as European "novelties" are concerned Poland cannot be regarded as a distant periphery.
It should be stressed that in any of the periods described in this study the full armour (of the mail or plate type) belonged to a small group of wealthier knights only. The materials under discussion portray only the representatives of the upper layer of the feudal hierarchy. At the bottom of this hierarchy — as far as the use of full armour is concerned — was the owner of the armour fourtd at the small motte at Siedlatkow and dated to the 14th century. Apart from the heavy-armed knights equipped as a rule with full armour, a large number of less heavily or even light-armed warriors are noticed.
The varied assortment of defensive weapons used by the medieval chivalry was not accompanied by an equally wide range of offensive arms. These were principally confined to a lance, a sword and a dagger. However, this should not be regarded as a proof of indigence but as a result of the high specialization in the military art.
This study seems to show clearly the need to develop and improve studies on the use of iconographic evidence for the reconstruction of the history of arms and armour. Equally obvious is the need to continue the research on the history of the arms and armour used by the chivalry in medieval Poland; this research, carried out jointly by archaeologists, historians and historians of art, and based on a broad interregional context, should lead to the full synthesis of the history of armament in Poland. The present study is only the starting-point of this research.

Translated by Maria Abramowicz

Możesz dodać mnie do swojej listy ulubionych sprzedawców. Możesz to zrobić klikając na ikonkę umieszczoną poniżej. Nie zapomnij włączyć opcji subskrypcji, a na bieżąco będziesz informowany o wystawianych przeze mnie nowych przedmiotach.

ZOBACZ INNE WYSTAWIANE PRZEZE MNIE PRZEDMIOTY WEDŁUG CZASU ZAKOŃCZENIA

ZOBACZ INNE WYSTAWIANE PRZEZE MNIE PRZEDMIOTY WEDŁUG ILOŚCI OFERT

NIE ODWOŁUJĘ OFERT, PROSZĘ POWAŻNIE PODCHODZIĆ DO LICYTACJI