Częstochowa 1998
282 str., wys. 20 cm
stan dobry


Spis treści

Wstęp.................................................................................................9

Rozdział I
Tradycje opieki wychowawczej nad dzieckiem w Europie i w Polsce.......17
1. Prekursorskie formy instytucjonalnej opieki nad dzieckiem
w Europie....................................................................................19
2. Opieka nad dzieckiem i wychowanie w nowożytnej
Europie........................................................................................22
Bracia szkolni........................................................................22
Augustyn Herman Francke (1[zasłonięte]663-17)...............................24
Siostry Szarytki.....................................................................26
Filantropiści..........................................................................27
Fizjokraci..............................................................................28
Zakłady dla dzieci opuszczonych i moralnie
zaniedbanych.........................................................................29
Wilhelm A. Frobl (1[zasłonięte]782-18).............................................33
Socjaliści utopijni,.,...............................................................34
3. Tradycje opieki i wychowania na ziemiach polskich...................35
Lekarze filantropiści na ziemiach polskich...........................44
Ochronki...............................................................................46
Towarzystwa o charakterze opiekuńczym
i wychowawczym....................................................................49
Zakłady opiekuńczo-resocjalizacyjne...................................50

Rozdział II
Uwarunkowania społeczne i prawne zorganizowanej działalności opiekuńczej i wychowawczej w II Rzeczypospolitej...................................55
1. Rada Główna Opiekuńcza............................................................57
2. Ustawodawstwo opiekuńcze i wychowawcze..............................61

Rozdział III
Podłoże społeczne i założenia organizacyjne Wileńskiego
Towarzystwa Opieki nad Dziećmi...............................................................73
1. Uwarunkowania społeczne i cele Towarzystwa..........................75
2. Struktura organizacyjna Towarzystwa..........................................83

Rozdział IV
Majątek i ekonomiczne problemy w realizacji bieżących zadań Wileńskiego Towarzystwa Opieki nad Dziećmi.........................................95
1. Sprawy ekonomiczne w obradach walnych zgromadzeń
Towarzystwa..............................................................................97
2. Działania interwencyjne na rzecz zabezpieczenia
finansowego i materialnego.....................................................121
3. Baza materialna placówek Towarzystwa....................................125
Folwark Zasimowo..............................................................125
Folwark Konwaliszki-Umiastów.........................................137
Schronisko dla Sierot im. K. Zubowicza.............................140

Rozdział V
Działalność opiekuńczo-wychowawcza poszczególnych placówek
Wileńskiego Towarzystwa Opieki nad Dziećmi.......................................145
Szkoła Rzemiosł.................................................................. 150
Szkoła Ludowa im. J. Montwiłła.........................................153
Szkoła - Ochrona Nr 2........................................................ 155
Pogotowie Ratunkowe dla Dzieci Chrześcijańskich..........165
Żłobek Dzienny im. Maryi od Dzieciątka Jezus.................. 173
Żłobek im. Maryi................................................................ 183
Gniazdo im. św. Teresy od Dzieciątka Jezus...................... 190
Schronisko dla sierot im. K. Zubowicza............................. 195
Kolonie letnie w Konwaliszkach.........................................212
Kolonie letnie w Umiastowie..............................................219

Zakończenie....................................................................................221

Bibliografia.....................................................................................231
1. Źródła archiwalne............................................................231
2. Źródła drukowane...........................................................231
3. Wydawnictwa statystyczne..............................................232
4. Opracowania...................................................................233
5. Czasopisma.....................................................................246

Aneksy............................................................................................249
Aneks 1................................................................................251
Aneks II...............................................................................261
Aneks III.............................................................................271
Aneks IV.............................................................................275

Schlußwort......................................................................................279


Wstęp
N




Na początku XX wieku życie społeczne i polityczne Wilna, miasta wielonarodowościowego, w którym zgodnie zamieszkiwali zarówno Polacy, Litwini, Żydzi, Białorusini, Rosjanie i Niemcy, przybrało zgoła inny, jak po odgłosach powstania styczniowego charakter. Wydarzenia na froncie japońsko-rosyjskim, „krwawa niedziela" w Piotrogro-dzie, fala rewolucyjnych wystąpień w Rosji, zelektryzowały wielojęzyczną społeczność miasta — „perły północy", włączając je w aktywizujące się ruchy społeczne o charakterze narodowym, religijnym czy charytatywno-filantropijnym. Liberalizacja życia politycznego zaistniała po wydarzeniach rewolucyjnych z lat 1[zasłonięte]905-19 w Rosji, dała impuls do aktywnej, niemal jawnej działalności wszelkich form życia społeczno-politycznego, zmierzających do zmiany warunków codziennego bytowania mieszkańców miasta Wilna i jego okolic.
Wtedy to z nową siłą ożyły dążenia narodowe, nieprzerwanie przeplatające się z życiem religijnym i problemami społecznymi. Z upływem czasu oczekiwania i pragnienia nie tylko przybierały na sile, lecz również ich kierunki i dążenia stawały się coraz obszerniejsze.
Dalsze radykalne zmiany potoczyły się już bardzo szybko. Przyniosła je I wojna światowa. Po zajęciu miasta 19 września 1915 r. władze niemieckie pragnąc podporządkować sobie całkowicie Litwę, a tym samym zyskać poparcie jej narodu, choć
nie bez obłudnych wahań, pozorowały poparcie narodowych i politycznych aspiracji Litwinów, przy czym jednocześnie ostro tępiły podobnie słuszne aspiracje ludności polskiej. Taka postawa administracji niemieckiej wskazuje na z góry zamierzone dążenie do poróżnienia narodowościowego, ażeby w sprowokowanej sytuacji antagonistycznej okupant mógł realizować własne cele polityczne. O słuszności podobnego toku myślenia zaświadcza akceptowanie poprzez okupanta niemieckiego powstania Rady Litewskiej, czyli Taryba. Ta jednak rychło zorientowawszy się w podstępnych zamiarach Niemców, stopniowo zaczęła wyzwalać się spod ich wpływów i 16 lutego 1918 r. proklamowała niepodległość Litwy; choć Niemcy jeszcze wówczas okupowali Wilno, które opuścili dopiero pod koniec grudnia 1918 r.
Lata 1[zasłonięte]919-19 to istny kontredans zmian władzy i przyna­leżności państwowej Wilna, które kilkakrotnie przechodziło to w ręce Polaków, to znów w ręce armii sowieckiej czy samych już Litwinów.
Dopiero decydujące znaczenie miała zbrojna akcja gen. Lucjana Żeligowskiego, który zajął Wilno 9 października 1920 r., ustanawiając je stolicą tzw. Litwy Środkowej.
Konsekwencją tego faktu była uchwała Sejmu Wileńskiego o przyłączeniu do Rzeczypospolitej Polskiej Litwy Środkowej, zaakceptowana przez Sejm Ustawodawczy RP w marcu 1922 r. Obie te decyzje sprawiły, iż Wilno i Okręg Wileński znalazły się w granicach Polski aż do września 1939 r.
W latach II wojny światowej Wilno znowu kilkakrotnie zmieniało przynależność państwową. 19 września 1939 r. miasto zajęły wojska radzieckie i na mocy układu radziecko-litewskiego zostało ono przekazane Litwie. Od lipca 1940 r. Wilno było stolicą Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Jak cała Litwa włączone zostało do ZSRR. 23 czerw-
ca 1941 r. do Wilna wkroczyły wojska hitlerowskie. W nocy z 12 na 13 lipca 1944 r. miasto zostało wyzwolone spod okupacji hitlerowskiej przez jednostki 3 Frontu Białoruskiego oraz oddziały partyzanckie. W walkach tych wzięły także udział oddziały wileńskiego i nowogródzkiego okręgu Armii Krajowej działające w ramach akcji Burza.
Kończące się nasze stulecie charakteryzują szczególnie burzliwe wydarzenia polityczne i społeczne w Europie Środkowo-Wschodniej. Wojny, rewolucje oraz liczne zmiany układu sił politycznych sprawiły, iż nasza wiedza o funkcjonowaniu organizacji oświatowych i społecznych na dawnych Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej jest wyjątkowo słaba. Tymczasem opieka nad dziećmi pozbawionymi rodziców, a często i środków do życia, posiadała wymiar nie tylko naturalnego, humanitarnego działania i charytatywnej pomocy. Na obszarach zamieszkałych przez ludność wielonarodową i wzajemnym przenikaniu się kultur oraz skrajnych interesów, posiadał on również wymiar społeczny i polityczny.
Na północno-wschodnich Kresach Polski Odrodzonej rodowód polskich organizacji oświatowych i społecznych sięga przełomu XIX i XX wieku. Jedną z nich było Wileńskie Towarzystwo Opieki nad Dziećmi (dalej: WTOnD lub Towarzystwo), założone w listopadzie 1901 r. przez grono osób, na czele którego stał Józef Montwiłl, znany działacz społeczny i filantropijny. Terenem działalności Towarzystwa było miasto Wilno i województwo wileńskie.
Ono to na mocy postanowienia wojewody wileńskiego (z 8 stycznia 1930 r. nr V 3152) zostało włączone w poczet stowarzyszeń i związków oznaczonych wspólnym numerem 1169.
Wśród nielicznych dokumentów zachowanych z tamtego okresu, a świadczących o wydarzeniach na Wileńszczyźnie,
szczęśliwie zachowały się w zespole akt Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego materiały źródłowe przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
Ostatnie akta dotyczące spraw WTOnD pochodzą z pierwszych dni 1940 r. W styczniu bowiem tegoż roku władze litewskie przejęły prowadzone przez Towarzystwo zakłady wychowawcze a jego działalność zawiesiły.
Zespół akt obejmuje 42 jednostki archiwalne. Opracowanie inwentarza zakończył w AAN w Warszawie Mieczysław Motas w dn. 19 grudnia 1961 r. Akta Towarzystwa zostały wyselekcjonowane przez dr Zygmunta Kolankowskiego przed rokiem 1945 ze zbioru luźnych i nie rozpoznanych materiałów, znajdujących się w tymże Archiwum. Pochodzą one z lat 1[zasłonięte]909-19. Materiały wcześniejsze, niestety, nie zachowały się. Historia owocnej działalności WTOnD trwająca 39 lat dotychczas nie doczekała się opracowania naukowego. Dlatego też jego wielorakie dokonania są w ogóle nie znane powojennemu pokoleniu Polaków.
Praca niniejsza jest próbą przedstawienia rozwoju i działalności Wileńskiego Towarzystwa Opieki nad Dziećmi w całym okresie jego istnienia. O potrzebie opracowania tego złożonego zagadnienia zadecydowały: chęć ukazania wysiłku i ofiarności społeczności wileńskiej, szczególnie zaś jego działaczy, poniesionego w imię opieki nad dzieckiem, przede wszystkim zaś dzieckiem najbardziej potrzebującym i troską uchronienia od zapomnienia wielu ważnych wydarzeń, towarzyszących tworzeniu zorganizowanej opieki społecznej i niesieniu pomocy dzieciom opuszczonym, biednym i sierotom. Z narastaniem nowych zjawisk i przy współczesnym, szybkim tempie życia zacierają się w ludzkiej pamięci doniosłe wydarzenia minionych lat. Giną też dokumenty zaświadczające o wysiłku poprzednich pokoleń. A przecież WTOnD, poza funkcją opiekun-
czą, odegrało też istotną rolę w podtrzymywaniu polskiej świadomości narodowej na Wileńszczyźnie, o czym jedynie nieliczni jeszcze pamiętają. Poprzez liczne swoje placówki sprawowało też opiekę nad dziećmi bezdomnymi, wywodzącymi się z najuboższych warstw społecznych, co należało do spraw wielkiej wagi moralnej w całym omawianym okresie. Stąd ambicją autorki było ukazanie szlachetnych dokonań tego Towarzystwa.
Zachowany statut z 1930 r. wyraźnie i jasno określa cele i zadania Towarzystwa, przez co łatwiej możemy przeanalizować wielkość jego dokonań w świetle zachowanej bazy źródłowej.
Materiał źródłowy do napisania tejże pracy stanowiły bogate akta Wileńskiego Towarzystwa Opieki nad Dziećmi, znajdujące się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz w Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie. Wykorzystano również odpowiednie materiały Biblioteki Narodowej w Warszawie a także Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego i Fundacji Kultury Polskiej na Litwie im. Józefa Montwiłła w Wilnie. Nie pominięto także kwerendy prasowej i literatury przedmiotu.
Badaniom poddano przede wszystkim wymierne cechy problemów będących przedmiotem naszego zainteresowania. Z tego też powodu posługiwano się przede wszystkim metodą historyczno-porównawczą. Wykorzystano ją przy wyszukiwaniu, selekcjonowaniu i odpowiednim grupowaniu i identyfikowaniu źródeł oraz porównywaniu, interpretowaniu i opracowywaniu zgromadzonego materiału.
Znaczną pomoc oddała również metoda filologiczna, przy pomocy której opracowywano i odczytywano dokumentację archiwalną. Ona to bowiem nie tylko ułatwiła analizę przebiegu zdarzeń, ale także pomagała ocenić ich wartość dla celów badawczych.

Słowa kluczowe: