SPIS   RZECZY

Str. Od autora     .............................         5

Cz.    I.    Ujęcia   tradycyjne   zagadnienia     ..............        V

Cz. II.    Społeczna  treść państwa      .................     v 28

Bibliografia..............................       49

_________________________________________________________________________________________________

fragment:

CZ. I.    UJĘCIA TRADYCYJNE ZAGADNIENIA

Badania mające na celu ustaleń.' istoty państwa posiadają bar­dzo bogatą przeszłość i niezwykle rozmaitą treść. Rozpoczęły się one niemal tak dawno, jak dawno zjawiło się państwo i miały przede wszystkim na celu wyjaśnenie i usprawiedliwienie każdorazowo istniejącej formy rządów, W czasach nowszych niezależnie od tego. czy pobudki badaczy były mniej lub więcej utyMtarystyczne, nieza­leżnie od przyjętych założeń i metody, jak równpż od końcowych wniosków, rozważania na ten temat zaczynają się często od przed­stawienia nazw, używanych dla oznaczenia państwa w różnych okre­sach dziejów. Nie przeceniając wagi roztrząsań term biologicznych, na których nie można opierać dalej idących wniosków, uznajemy przegląd najważnliejszyqh nazw państwa za po­żyteczny o tyle, że odbijały się w nich zwykle stosunki} ii tendencje różnych formacyj ustrojowych. Historia więc terminologii jest tutaj do pewnego stopnia odzwierciedleniem dziejów samej instytucji i na­leżyte zrozumienie treści słów, którymi w najrozmaitszych okolicz­nościach posługiwano się dla określenia państwa, staje się nłleraz pomocnym narzędziem, ułatwiającym rozwrązan:e istoty samego zjawiska lub wykrycie przynajmniej niektórych z jego podstawo­wych cech.

Najstarszą nazwą, spotykaną w Eurcp'le już na zaraniu państwo­wości greckich, jest „t o  k o i n ó n", czylii wspólnota. Teoretycy państwa wyjaśniają, że w wyrażeniu tym znalazł odbicie pierwiastek abstrakcyjny i obywatelski. Prawdopodobnie jednak wyraz ,,to koi-nón" nie oznaczał państwa w wykończonej jego postaci, przypomina­jącej państwo dzisiejsze, lecz pochodził jeszcze z okresu, kiedy istniała gmina   pierwotna, 'i stanowił   początkowo określenie wspólnoty, w ramach tej gminy realizowanej. Drugą nazwą używaną rów­nież przez Greków — w okresie historycznym, kiedy poszczególne miasta tworzyły w ich krainie samodzielne państewka, jest „p o l i s , tzn. miasto-państwo. Arystoteles (IV wiek starej ery) uważał takie twory państwowe za idealne, wychodził bowiem z założenia, że dobre stosunki mogą istnieć tylko w takim państwie, w którym wszyscy obywatele znają się wzajemnie. W wyrazie „polis" podkreślony jest czynnik terytorialny. Współżycie ludzkie bowiem wykroczyło już wśród Hellenów poza grono osób złączonych więzami krwi, które to więzy tworzyły dawniej podstawę organizacyjną wspólnoty pierwot­nej, i przybrało stopniowo charakter związku terytorialnego z ca­łokształtem zachodzących w jego ramach zjawisk i, przebiegów spo­łecznych Ł), Wraz z wyjściem Greków na szerszą arenę 'i zetknięciem się z innymi ludami zaczęli oni zamiast nazw państw sąsiedzkich używać często nazw poszczególnych ludów. Mówili więc: Persowie zamiast Persja, Egiipcjanie zamiast Egipt itd. W tych określeniach na plan pierwszy występuje element ludzki. Nawią­zując do jednego z najważniejszych organów władzy nowopowsta­jących państwowości, którym to organem był „basileos", czyli do­wódca wojskowy, poshigiwalii się Grecy również wyrazem ,,b a s i 1 e a". Z biegiem czasu, kiedy władza wodza upodobniła się do wła­dzy monarszej, określenie „basilea" stało się odbiciem monarchicz-nej formy ustrojowej państwa.

Podobnie przedstawiała się terminologia stosowana dla określenia państwa również i w Rzymie starożytnym. W wyrazie „terra" występował na plan pierwszy moment terytorialny. Używali także Rzymianie nazw poszczególnych ludów, mówiąc o Galiach zamiast Galiii, Helwetach zamiast Helwecji itp.

Czasem, znajdował w Rzymie zastosowanie wyraz ,,c i v i t a s" lub ,,gens". Oba te określenia uwypuklały pierwiastek społeczny, a więc pierwiastek ludności. Taki.ż charakter mająca jedna z oficjal­nych nazw państwa rzymskiego — „P o p u 1 u s R o m a n u s" przekształciła, się później w „Senatus Populusąue Romanus",   gdzie uwydatnia się już synteza między elementem ludności

) sztuczna próbę przywrócenia węzłom krwi ich znaczenia we współżyciu społecz­nym widzieliśmy ostatnio w poczynaniach ruchu hitlerowskiego, którgo te i inne reakcyjne dążności doprowadziły w swym wyniku do niespotykanych w historii zbrodni.

i elementem władzy. Prawnicy rzymscy byli twórcami przeciwsta­wienia pomiędzy władzą prywatno-prawną, czyli własnością, zwaną po łacinie donrinium, a władzą publiczno-prawną, czyli władzą pań­stwową, którą stanowiło oparte na rozkazywaniu imperium. Kiedy władza państwowa ześrodkowała się w ręku cezarów, którzy stali się niejako jej uosobieniem i przybrali tytuł imperatorów, zaczęto wyrazu „imperium" używać dla określenia państwa. Prastara rzymska „r e s p u b 1 i c a" odpowiadała mniej więcej greckiej nazwie „to kainón". Mówiąc „res publica" w ogólnym znaczeniu wspólnoty, zaczęli Rzymianie z biegiem czasu dodawać na początku trzecie słowo — ,.status"; mieli oni tutaj na względzie konkretny stan wspólnoty państwowej w danym okresie, konkretny jej ustrój. Tak powstało określenie „status rei publicae" albo w skrócie   „Status    Romanus".

Nazwy wytworzone przez ludy starożytne, a szczególnie przez Rzymian, wywarły wielki wpływ na kształtowanie s?ą terminologii ogólnoeuropejskiej, m. in. też terminologii polskiej. Tak więc cd wy­razu „status" pochodził określenie włoskie ,,s t a t o", hiszpańskie „estado", francuskie „etat", angielskie „state", duńskie „s t a t", niemieckie ,,S t a a t" i czeskie ,,s t a t". W języku pol­skim również spotyka się wyraz „stan" jako określeniie państwa, np, rada stanu (obok nazwy: rada państwa), mąż stanu, którego dawniej nazywano statystą, Stany Zjednoczone itd. Od słowa ^sta­tus" pochodzi także nazwa statystyki, którą pojmowano pierwotnie jako całokształt ujętych w cyfry wiadomości o państwie. W języku rosyjskim mamy do czynienia m. in, z terminami takimi, jak Sojedi-nionnyje Sztaty,  sztatskij sowietmk itp.

Do zakresu terminologii używanej obecnie wchodzą poza tym na­zwy podkreślające pierwiastek siły, jako istotnej cechy państwa. Dotyczy to polskiej nazwy „państwo", jeszcze bardziej terminu „mocarstwo", rosyjskiego wyrazu ,,g o s u d a r s t w o", nie­mieckiego — ,,M ach t", francuskiego — „p u i s s a n c e" itd. Pań­stwo o silnej skoncentrowanej władzy, określane bywa pochodnym1] od łacińskiego „imperium", np. po francusku „empire. W ję­zykach słowiańskich przyjęły się dla takiego ustroju nazwy wywodzą­ce się od przydomka jedynowładcy rzymskiego, Juliusza Cezara, np. w języku polskim „cesarstwo". Podobnego pochodzenia jest także niemieckie   „Kaisertum",    Natomiast źródłosłowem …