Anna Zalewska

Teoria źródła archeologicznego i historycznego we współczesnej refleksji metodologicznej

Lublin 2005
KUL
196 s., 24 cm
stan dobry

Spis treści
Wprowadzenie....................................................................................... 7
Część I
Miejsce teorii źródła w metodologii nauk o przeszłości........................... 13
1. Refleksja nad źródłem polem spotkania teorii i praktyki.................................. 13
2. Rozważania żródłoznawcze pomostem między historią i archeologią................19
3. W poszukiwaniu bazy empirycznej nauk historycznych................................... 24
4. Przegląd zasadniczych stanowisk zródłoznawczych na gruncie historiografii polskiej..........................................................................................30
5. Rozumienie źródła a modele poznania przeszłości w archeologii......................59
Część II
„Modernizm i postmodernizm" w metodologicznej refleksji żródłoznawczej.............................................................................................83
1. Epistemologiczne i nieepistemologiczne podejście do źródła (z) przeszłości ....87
2. Metafora „źródło historyczne" jako generator scjentystycznych strategii teoriopoznawczych czy neutralna zmienna znaczeniowo metafora?................102
3. Alternatywna myśl źródłoznawcza - przekroczenie granic epistemologii
czy tworzenie nowej epistemologii?.................................................................119
Część IH
Źródło jako autorefleksja kultury poznającej.............................................131
1. Podejście konstruktywistyczne a źródłoznawcza
refleksja metodologiczna..................................................................................'33
2. Źródło wiedzy o przeszłości jako tekst.............................................................141
3. Wpływ zwrotu wizualnego na teorię źródła historycznego...............................150
Uwagi końcowe ...............................................................................................165
Bibliografia ......................................................................................................169
Summary...........................................................................................................191
Wprowadzenie
Pomimo licznych przemian w podejściu do badań nad przeszłością, proble­matyka źródłoznawcza stanowi niezmiennie istotny element historii i archeolo­gii. Powszechnie akceptowana jest opinia, iż bez źródeł nie byłoby historii.' Historię często określa się jako „naukę o dowodach historycznych," a subtelna różnica między fikcją i historią wynika w świetle tego osądu ze „specyficznego odniesienia do źródeł".2 Również w archeologii źródła (ślady kultury material­nej) są postrzegane jako „narzędzia niezbędne w procesie budowania i uzasad­niania modeli i wyjaśnień".3
Potrzeba uzyskania pełnego obrazu teorii źródła w metodologii nauk o prze­szłości nie pozwala jednak na pominięcie skrajnych opinii, a mianowicie, że „to, co traktujemy jako głosy z przeszłości, jest niczym innym jak powielonym echem naszych własnych głosów"4, zaś źródła tworzą jedynie sieć elementów stawiających opór w stosunku do naszych hipotez5, są potencjalnie falsyfikującą ewidencją empiryczną stawianych hipotez interpretacyjnych, które nie są jednak narzucane przez dane archeologiczne, lecz przez przyjętą przez badacza teorię społeczeństwa i kultury.6
Różne stanowiska wobec źródeł wiedzy o przeszłości są jednocześnie uza­sadnieniem potrzeby pisania raczej o teoriach niż o teorii źródła we współcze­snej refleksji metodologicznej. Za współczesną uznana zostaje w niniejszej pra­cy wszelka refleksja, która w sposób pośredni bądź bezpośredni kształtuje bieżą­ce sposoby traktowania materiałów z przeszłości, a zwłaszcza teoretyczne opinie
na ich temat. Wychodząc z założenia, iż o stopniu relatywnej współczesności teoretyzowania decyduje to, Jak dalece uwikłane jest ono w zależności od stanu kultury współczesnej mu"7, tzn. jak dalece aprobuje ten stan bądź mu się prze­ciwstawia - na współczesną refleksję składają się trzy sfery zagadnień: sfera retrospektywna, sfera deskryptywna oraz sfera prospektywna.
Niniejsze rozważania ukształtowała optyka intertekstualna. Podejmuję w jej ramach interpretację dziel i myśli innych, starając się stworzyć własny intertekst na pograniczu archeologii, historii, filozofii, socjologii i językoznawstwa. W procesie podjętych analiz i tworzenia owego intertekstu opisuję: historię my­śli i kultury naukowej postrzeganej przez pryzmat teorii źródła; historię fenome­nu (pojęcia) źródła oraz czynniki kształtujące kultury poznające.
Na sferę retrospektywną, zaprezentowaną w części pierwszej książki, składa się prezentacja koncepcji i stanowisk, które w sposób znaczący odbiły się na obecnej konceptualizacji problematyki źródłoznawczej historii i archeologii. Nie ma nauki bez tradycji i nie ma refleksji metodologicznej bez autorytetów. Nale­ży więc uznać za oczywiste, że kręgi kompetencji merytorycznej kreowane są przez autorytety naukowe. W przypadku teorii źródła są to Bernheim, Droysen, Handelsmann, Collingwood,Giedymin czy Topolski.
Rozważania w podrozdziale Refleksja nad źródłem polem spotkania teorii i praktyki mają charakter natury ogólnej. Ukazuję w nim złożoność refleksji na temat źródła historycznego, jej dynamikę oraz istotność w poznaniu przeszłości. Podejmując problem dialogu między teorią i praktyką oraz poszukując w źró­dłoznawstwie elementów scalających myślenie na temat archeologii i historii, skazuję potencjalnego czytelnika na intertekstualność będącą wynikiem „radyka-lizacji pluralistycznej lektury". W efekcie tworzę tekst polifoniczny i zdynamizowany, być może niełatwy w odbiorze, lecz otwarty na autorefleksję. Podrozdziały drugi i trzeci zawierają informacje na temat etapów kształtowania teorii źródła historycznego (Wposzukiwaniu bazy empirycznej nauk historycz­nych) i archeologicznego {Rozumienie źródła a modele poznania i badania prze­szłości w archeologii), które złożyły się na bieżący niespójny i niejednorodny obraz tych teorii. Postrzeganie rozwoju danej teorii przez pryzmat „modelu o schemacie drzewa" (ang. Three-thinking*) zastosowanego do opisu historio­grafii oraz przez pryzmat „modelu kłącza" (ang. Rhizomes-thinking ), użytego do opisu archeologii, ma na celu unaocznienie faktu, iż w historiografii (w prze-
ciwieństwie do archeologii) przy opisie kształtowania koncepcji źródła uzasad­nione wydaje się użycie modelu, w którym zawiera się porządek zależności ba­zujący na założeniu wyższej jedności (gałęzi od pnia, liści od gałęzi). Jako owa wyższa jedność potraktowane zostały w niniejszej pracy źródłoznawcze rozwa­żania Jerzego Topolskiego, stanowiące jednocześnie oś porządkującą prezenta­cję teorii źródła we współczesnej polskiej refleksji metodologicznej.
W analizie historii myśli archeologicznej wszelkie próby usystematyzowania procesu kształtowania myśli źródłoznawczej w porządku linearnym, opartym na następstwie czasowym, wydają się zabiegiem pozbawionym sensu. Obraz sta­nowisk teoretycznych wobec koncepcji źródła może być jednak przedstawiony przy użyciu „modelu kłącza", który wskazuje na szereg połączeń, zależności (często nieprzewidywalnych, nieznąjdujących logicznego usprawiedliwienia) i zmian występujących między nimi. Zaletą tego rodzaju postrzegania koncepcji teoretycznych jest możliwość wykazania występujących w tym samym czasie różnorodności sposobów traktowania pozostałości materialnych. W ramach licz­nych pozycji teoretycznych kształtujących współczesną teorię źródła dostrzeżo­ne zostały nurty: 1) tradycyjny (realistyczny), 2) procesualny, 3) postprocesual-ny i 4) postmodernistyczny. Jednocześnie rodzi się pytanie, co skłania uczestni­ków życia naukowego do preferowania takich lub innych modeli poznawczych? Zagadnieniu temu poświęcony jest podrozdział Teraźniejszość pozostałości mate­rialnych, która to teraźniejszość postrzegana jest z perspektywy doksologicznej.
Sfera deskryptywna, opisana w drugiej części książki, jest próbą ukazania sprzeczności występujących między różnymi modelami poznawania przeszłości oraz skutków (widocznych w sposobach mówienia i myślenia o źródłach wiedzy o przeszłości). Sprzeczności są wynikiem uderzających różnic występujących w ramach ogólnego stanu kultury zwanej ponowoczesną. W „teatrze życia na­ukowego" poddawane są w wątpliwość kategorie typu „prawda obiektywna jako cel poznania" oraz eksponowane jest znaczenie kulturowego „zakotwiczenia" procesów poznawczych i „pluralistycznego charakteru prawd" powstających w wyniku ich pragmatycznego uzasadniania.10 Atmosfera zasygnalizowanych przemian, określanych przez zwolenników modelu modernistycznego mianem „katastrofy epistemicznej", może być traktowana jako stymulująca w kontekście źródłoznawczej refleksji metodologicznej, co starałam się wykazać poprzez zestawienie cech modernizmu i postmodernizmu i płynące zeń wnioski.

Słowa kluczowe: