TŁOCZEK MIASTECZKA ROLNICZE WIELKOPOLSKA 1955 ROK

19-01-2012, 14:55
Aukcja w czasie sprawdzania była zakończona.

Aktualna cena: 50 zł

Użytkownik inkastelacja

numer aukcji: 2036022739

Miejscowość Kraków

Koniec: 13-01-2012 20:22:01

Dodatkowe informacje:
Stan: Używany
Okładka: twarda
Rok wydania (xxxx): 1955
Język: polski

PEŁNY TYTUŁ KSIĄŻKI -
MIASTECZKA ROLNICZE W WIELKOPOLSCE

PONIŻEJ ZNAJDZIESZ MINIATURY ZDJĘĆ ZNAJDUJĄCYCH SIĘ W DOLNEJ CZĘŚCI AUKCJI (CZASAMI TRZEBA WYKAZAĆ SIĘ CIERPLIWOŚCIĄ W OCZEKIWANIU NA ICH DOGRANIE)

AUTOR -
I. F. TŁOCZEK

WYDAWNICTWO, WYDANIE, NAKŁAD -
WYDAWNICTWO - BUDOWNICTWO I ARCHITEKTURA
INSTYTUT URBANISTYKI I ARCHITEKTURY, WARSZAWA 1955
WYDANIE - 1
NAKŁAD - 3157 EGZ.

STAN KSIĄŻKI -
DOBRY JAK NA WIEK (ZGODNY Z ZAŁĄCZONYM MATERIAŁEM ZDJĘCIOWYM, DROBNE USZKODZENIA, SKASOWANE PIECZĄTKI BIBLIOTECZNE) (wszystkie zdjęcia na aukcji przedstawiają sprzedawany przedmiot).

RODZAJ OPRAWY -
ORYGINALNA, TWARDA Z PŁÓCIENNYM GRZBIETEM

ILOŚĆ STRON, WYMIARY, WAGA -
ILOŚĆ STRON - 239
WYMIARY - 24 x 17 x 2,1 CM (WYSOKOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GRUBOŚĆ W CENTYMETRACH)
WAGA - 0,726 KG (WAGA BEZ OPAKOWANIA)

ILUSTRACJE, MAPY ITP. -
ZAWIERA

KOSZT WYSYŁKI -
8 ZŁ - KOSZT UNIWERSALNY, NIEZALEŻNY OD ILOŚCI I WAGI, DOTYCZY PRZESYŁKI PRIORYTETOWEJ NA TERENIE POLSKI.

ZGADZAM SIĘ WYSŁAĆ PRZEDMIOT ZA GRANICĘ. KOSZT WYSYŁKI W TAKIM PRZYPADKU, USTALA SIĘ INDYWIDUALNIE WEDŁUG CENNIKA POCZTY POLSKIEJ I JEST ZALEŻNY OD WAGI PRZEDMIOTU. (PREFEROWANYM JĘZYKIEM KONTAKTU POZA OCZYWIŚCIE POLSKIM JEST ANGIELSKI, MOŻNA OCZYWIŚCIE PRÓBOWAĆ KONTAKTU W SWOIM JĘZYKU NATYWNYM.)

I AGREE to SEND ITEMS ABROAD. The COST of DISPATCHING In SUCH CASE, IS ESTABLISH ACCORDING TO PRICE-LIST of POLISH POST OFFICE SEVERALLY And it IS DEPENDENT FROM WEIGHT of OBJECT. ( The PREFERRED LANGUAGE of CONTACT WITHOUT MENTIONING POLISH IS ENGLISH, BUT YOU CAN OBVIOUSLY TRY TO CONTACT ME IN YOUR NATIVE LANGUAGE.)

DODATKOWE INFORMACJE - W PRZYPADKU UŻYWANIA PRZEGLĄDARKI FIREFOX MOŻE WYSTĄPIĆ BŁĄD W POSTACI BRAKU CZĘŚCI TEKSTU LUB ZDJĘĆ, NIESTETY NARAZIE JEDYNYM ROZWIĄZANIEM JAKIE MOGĘ ZAPROPONOWAĆ TO UŻYCIE INTERNET EXPLORERA LUB WYSZUKIWARKI "OPERA", Z GÓRY PRZEPRASZAM ZA NIEDOGODNOŚCI.
PRZY OKAZJI PRZYPOMINAM O KOMBINACJI KLAWISZY CTRL+F (PRZYTRZYMAJ CTRL I JEDNOCZEŚNIE NACIŚNIJ F), PO NACIŚNIĘCIU KTÓREJ Z ŁATWOŚCIĄ ZNAJDZIESZ INTERESUJĄCE CIĘ SŁOWO O ILE TAKOWE WYSTĘPUJE W TEKŚCIE WYŚWIETLANEJ WŁAŚNIE STRONY.

SPIS TREŚCI LUB/I OPIS -

INSTYTUT URBANISTYKI i ARCHITEKTURY
I. F. TŁOCZEK
Miasteczka rolnicze u; Wielkopolsce
BUDOWNICTWO i ARCHITEKTURA
Opracowanie typograficzne T. Galewski
Korektor techniczny R. Albera
Opiniował Instytut Urbanistyki i Architektury
Redaktor naukowy inż. arch. Ewa Biegańska

Książkę opracowano na podstawie rozprawy doktorskiej wykonanej w Zakładzie Budownictwa Wiejskiego Politechniki Warszawskiej pod kierownictwem prof. dra F. Piaścika w latach 1948 —1950
Praca niniejsza zawiera wyniki badań prowadzonych nad rozwojem osadnictwa na terenie historycznej Wielkopolski. Szczególnie zajmuje się ona zależnością formy osadnictwa małomiasteczkowego od czynników społecznych, gospodarczych i technicznych, panujących w rolnictwie. Praca wydobywa swoiste cechy polskiego miasteczka i formułuje przesłanki do przyszłej jego roli
w ustroju socjalistycznym.
Książka przeznaczona jest do użytku pracowników naukowych, inżynierów i studentów oraz wszystkich zajmujących się planowaniem regionów, miast i osiedli wiejskich

SPIS TREŚCI

Wstęp.................... 5
Rozdział pierwszy — Ogólna charakterystyka obszaru Wielkopolski ... 16
I. Właściwości terenu............... 16
1. Morfologia................. 16
2. Gleby.................. 19
3. Lasy.................. 21
II. Demografia................. 22
III. Warunki komunikacyjne............. 26
Rozdział drugi — Powstawanie i rozwój miast......... 30
I. Sieć miejska................. 30
II. Charakter gospodarczy miasteczek.......... 51
III. Wpływ struktury gospodarczej miasta na jego formę przestrzenną . . 56
1. Rolnictwo................. 56
2. Rzemiosło................. 71
3. Handel ................. 75
4. Przemysł............... . 81
5. Usługi.................. 89
6. Struktura spiołeczna.............. 93
7. Budownictwo mieszkaniowe............ 94
8. Formy architektoniczne miasteczek.......... 110
Rozdział trzeci — Analiza kartograficzna planów osiedli miejskich .... 128
I. Systematyka osiedli............... 128
II. Cechy indywidualne miasteczek........... 134
1. Miasteczka rozwinięte na planie wsi starszego pochodzenia . . . 134 Bnin, Kórnik, Września, Żerków
2. Miasteczka powstałe obok wsi starszego pochodzenia..... 151
Nowe Bojanowo, Czernina, Pyzdry, Słupca, Święciechowa
3. Miasta nie związane sytuacyjnie ze wsią starszego pochodzenia . . 173 Konin, Lądek
4. Miasteczko ze wsią folwarczną późniejszego pochodzenia .... 187 Zagórów
5. Założenia pałacowe powstałe między miasteczkiem starszego pochodzenia a rezydencją właściciela..........192
Czerniej ewo, Rydzyna
6. Miasteczko, w którego planie nie występuje wyraźny podział na
funkcje rolnicze i nierolnicze...........200
Kazimierz Biskupi
7. Funkcje rolnicze w organizmie dużego miasta.......205
Międzyrzecz
210 Zakończenie . . - - ............
i - 224
Aneksy ... ............
Bibliografia...............236
Objaśnienie skrótów i znaków...........
Indeksfotografów ...............

WSTĘP

Temat niniejszej pracy: rozmieszczenie i formy przestrzenne miasteczek rolniczych należy do tej dość specjalnej dziedziny nauki, której treści nie wyczerpuje nauka budowy miast ani nie obejmuje w całości rodząca się dopiero gałąź wiedzy o budowie osiedli wiejskich. Szczególny charakter tego typu miasteczek wynika z powiązania występujących tu obok siebie funkcji rolniczych i nierolniczych. Powiązanie obu tych funkcji doprowadziło do wytworzenia się specjalnego typu osiedla, określonego przez lokalizację, wielkość i formy przestrzenne. Czynniki tę, jak dotąd, nie są poznane dostatecznie.
Badania nad dziejami osadnictwa i nad strukturą osiedli w Polsce rozpoczęły się od niedawna, tzn. pod sam koniec XIX wieku. Zwrotnym punktem badań były prace F. Bujaka1), który wskazał na znaczenie materiałów kartograficznych jako historycznego źródła, wyjaśniającego proces wykorzystywania środowiska geograficznego przez człowieka. Na podstawie analizy materiałów kartograficznych formułowali swoje wnioski również K. Potkański (Podhale i Puszcza Radomska), S. Lence-wicz (Kurs geografii Polski), B. Zabórski (O kształtach wsi w Polsce) i inni.
W zakresie badań nad rozwojem ukształtowania przestrzennego miast na uwagę zasługuje praca H. Muncha, pt. „Geneza rozplanowania miast wielkopolskich", przedstawiająca związek targów i grodów z tworzeniem się sieci miast oraz ich rozplanowaniem.
Prace zaś architektów polegające na analizie planów osiedli ułatwiły dalsze badania zagadnień osadniczych, wykazując zależność powstawania osiedli od warunków fizjograficznych terenu i uwypuklając ich łączność z siecią komunikacyjną. Spośród badań obejmujących zagadnienie formy architektonicznej osiedli wymienić należy publikacje: A. Kuncewicza — „Rzut oka na miasta dawnej Polski", O. Sosnow-skiego — „Powstanie, układ i cechy charakterystyczne sieci ulicznej na obszarze Warszawy", F. Piaścika — „Osadnictwo w Puszczy Kurpiowskiej", T. Tołwińskiego — „Urbanistyka", S. Tworkowskiego —
„Architektura wsi" i K. Weycherta —- „Miasteczka polskie jako zagadnienie urbanistyczne".
Podjęte w obecnej pracy zagadnienie miasteczka zapoczątkowała w polskiej literaturze specjalnej wymieniona wyżej praca K. Weycherta; a poza tym ten pasjonujący swoją żywą aktualnością temat jest dla badacza nadal otwarty.
Przy bliższym zapoznaniu się z bieżącymi pracami służby planowania, mającymi na celu określenie sposobów aktywizacji gospodarczej i kulturalnej miasteczek jako ośrodków rolniczego zaplecza odczuwa się brak opracowania, które by przedstawiało istotę polskiego miasteczka w jego historycznym rozwoju.
Nie została również uwypuklona należycie zależność rozmieszczenia miasteczek, ich planów, podziału wewnętrznego i sposobu zabudowania od czynnika, który zawsze stanowił i stanowi jeszcze obecnie ważną stronę życia gospodarczego miasteczek, to jest rolnictwa.
W polskiej literaturze specjalnej nie ma opracowania, które by naświetlało wpływ warunków fizjograficznych, budowy morfologicznej terenu, właściwości gleby, rozmieszczenia wód, lasów, dróg i w ogóle — wpływ czynników przyrodniczo-geograficznych na rozmieszczenie osad, ich wielkość, charakter i formy przestrzenne. Istniejące w tym zakresie poszczególne prace badawcze grzeszą wyraźnym determinizmem geograficznym, gdy tymczasem środowisko geograficzne nie jest czynnikiem decydującym, lecz bazą działalności ludzkiej, wykorzystywaną do aktualnych celów gospodarczych i społecznych stosownie do stanu rozwoju sił wytwórczych i panujących stosunków produkcyjnych. Poza tym, z małymi wyjątkami, nie ma prac, które by określały wpływ poszczególnych okresów historycznych na kształtowanie się form osadniczych od czasów powstawania osiedli aż do chwili obecnej. Wreszcie, należy podkreślić tę ważną okoliczność, że w wielu pracach odczuwało się brak poszukiwania związków między formą osadniczą a warunkami bytu ludności, między sposobem osiedlania się człowieka a rodzajem jego zajęcia, między rozmieszczeniem osiedli i ich rozplanowaniem a ekonomiką danego społeczeństwa.
Powody te — obok wielu innych — zdecydowały o wyborze tematu i ustaleniu metody niniejszej pracy. Przy wyjaśnianiu przyczyn, które zdecydowały o terytorialnym zakresie badań, ograniczającym się do obszaru dorzecza środkowej Warty, należy podkreślić rolę, jaką odegrała znajomość terenu przez autora, pozwalająca wykryć w typie wielkopolskiego miasteczka pewne cechy specjalne, nie mające w pełni odpowiednika na innych terytoriach Polski.
Dokładniejsze badania oparte na materiałach statystycznych i kartograficznych oraz na źródłach historycznych i opracowaniach specjalnych, dalej — studia nad trybem życia ludności i wreszcie — bezpośredni i czynny udział autora w jej życiu gospodarczym i społecznym
potwierdziły słuszność ogólnego stwierdzenia ścisłej łączności między rozmieszczeniem i formą przestrzenną miasteczek a bezpośrednim udziałem ich ludności w produkcji rolnej i w obsłudze rolniczego zaplecza 1).
Do określenia pojęcia miasta służy według klasyków marksizmu sposób społecznej produkcji, właściwy dla danej społeczno-ekonomicz-nej formacji, z czego wynika, że trudno jest ustalić wspólną definicję miasta dla wszystkich epok. „Miasta jako osiedla pojawiły się w rezultacie pogłębienia społecznego podziału pracy w okresie oddzielenia się rzemiosła od rolnictwa, powstania regularnej wymiany towarowej, prywatnej własności środków produkcji oraz pojawienia się niewolnictwa" 2).
Jak podaje K. Marks: „Podstawą wszelkiego rozwiniętego podziału pracy, dokonywającego się za pośrednictwem wymiany towarów, jest rozdział wsi i miasta. Można powiedzieć, że cała ekonomiczna historia społeczeństwa streszcza się w ruchu tego przeciwieństwa.
...Warunkiem podziału pracy w społeczeństwie są wielkość i gęstość zaludnienia, odgrywające tu tę samą rolę, co skupienie robotników w jednym warsztacie. Ale ta gęstość zaludnienia jest rzeczą względną. Kraj o rozwiniętych środkach komunikacyjnych, zaludniony stosunkowo rzadko, posiada większą gęstość zaludnienia niż silniej zaludniony kraj o nierozwiniętych środkach komunikacji. W tym sensie np. północne stany Unii Amerykańskiej są gęściej zaludnione niż Indie" 3).
Marksistowsko-leninowska nauka, posługując się metodą materializmu historycznego, pozwala na wyjaśnienie indywidualnych cech miast lub ich grup, występujących w danym społeczno-ekonomicznym okresie dziejów. Teoretyczne założenia, rozróżniające tylko dwie formy osiedleńcze, to jest miasta jako ośrodki przemysłu i handlu oraz osiedla wiejskie, jako skupienia ludności zatrudnionej wyłącznie w produkcji rolnej, ujmują dwa główne typy osiedli. W rzeczywistości natomiast mamy liczne przykłady form pośrednich, jakimi są miasteczka nie będące ani ośrodkami przemysłu, ani osiedlami wiejskimi w ścisłym znaczeniu tego słowa.
W Wielkopolsce miasteczka takie powstały i rozwinęły się w warunkach właściwych powstawaniu miast, jednak wskutek niekorzystnego układu stosunków ekonomicznych utraciły swój miejski charakter. Wiele spośród miasteczek, które wywodziły się z osiedli wiejskich, zostało formalnie kreowanych na miasta, ale faktycznie nie istniały warunki umożliwiające wykształcenie ich miejskiego charakteru. Zarówno
jedne, jak i drugie reprezentują formę pośrednią między miastem a wsią, będąc wytworem specyficznych stosunków gospodarczo-społecznych, występujących w przeszłości, a choć nie są one formą obcą w innych krajach, jednak w warunkach polskich nabrały cech wybitnie swoistych.
Gęsta sieć wielkopolskich miast, powstałych na zasadzie lokacji w wiekach średnich w oparciu o stare osadnictwo grodowe i targowe oraz o ówczesny system dróg komunikacyjnych, zagęszczona na skutek nowych lokacji w czasach późniejszych aż do połowy XIX w. włącznie, przestała odpowiadać stosunkom zmienionym na skutek powstania okręgów przemysłowych, rozwoju komunikacji i przebudowy struktury agrarnej.
Z chwilą, gdy w wyniku rozwoju przemysłu skupiającego się w pewnych okręgach zmniejszyła się liczba zakładów rzemieślniczych oraz ilość branż w rzemiośle, gdy ponadto część obsługi gospodarczej i społecznej przejęły ośrodki gminne — rolnictwo i hodowla w miasteczkach stały się głównym źródłem utrzymania ludności pozbawionej dotychczasowych zajęć.
Nie należy przy tym pomijać faktu, że nadwyżki ludności nie mogły w pełni znaleźć zatrudnienia w ośrodkach przemysłowych na miejscu wobec słabo rozwiniętego miejscowego przemysłu.
Obok tych przyczyn najbardziej powszechnych istniały jeszcze inne przyczyny hamujące rozwój szczególnie tych miasteczek, które po rozbiorach zostały odcięte kordonem granicznym od swego zaplecza.
Jednocześnie z zanikiem w wielu miasteczkach funkcji miejskich zawiązywały się na wsi w specjalnych geograficznych warunkach nowe ośrodki o podobnej do miasteczek strukturze zawodowej. Były to mianowicie ośrodki gminne, które nie tracąc swego rolniczego charakteru przejmowały funkcje przedtem skupiające się w miasteczkach.
Na tej właśnie drodze wytworzył się w procesie historycznym specjalny typ osiedli, które można by określić mianem miasteczek rolniczych. Charakterystyczną cechą tego typu osiedli jest występowanie w strukturze zawodowej ludności, a zatem i w formach przestrzennych
osiedli funkcji rolniczych w połączeniu z miejskimi w pewnym wzajemnym stosunku.
W ^znaczeniu urbanistycznym miasteczkiem rolniczym jest zespół indywidualnych drobnych gospodarstw rolnych, ewentualnie wraz z większym gospodarstwem państwowym oraz zakładów usługowych i przemysłowych, których zabudowania skupione są dość gęsto na stosunkowo niewielkim terytorium i które liczą od 500 do 5000 mieszkańców. Zespół gospodarstw rolnych może w nim być powiązany pewną wspólnotą interesów, jak np. użytkowanie wspólnego pastwiska i lasów lub przynależność do spółdzielni. W miasteczkach, których trzonem jest państwowe gospodarstwo rolne, wspólnota interesów przybiera wyższy stopień uspołecznienia.
Skupiona forma zasiedlenia jest istotną cechą miasteczka, zwłaszcza w przeciwieństwie do wsi o kolonijnym systemie zagród1). Drugą cechą charakterystyczną jest stosunek liczby domów mieszkalnych do liczby gospodarstw rolnych przy założeniu, że z indywidualną gospo-
darką rolną związany jest typ domów jednorodzinnych. Jeżeli zatem liczba domów mieszkalnych jest bliska liczbie gospodarstw rolnych, a liczba osób przypadających przeciętnie na jeden dom wynosi około 6, wówczas mamy do czynienia z osiedlem wiejskim. Jeżeli natomiast liczba domów mieszkalnych jest większa, o 50 do 100% od liczby gospodarstw rolnych, mamy do czynienia z miasteczkiem rolniczym. Miasto o stosunku domów mieszkalnych do gospodarstw rolnych 1 : 4 przy zaludnieniu większym niż 10 osób w jednym domu traci swój charakter rolniczy.
Dla uzupełnienia tego nieścisłego zresztą określenia należy dodać, że rozdrobniony stan posiadania użytków rolnych w miasteczkach i powszechnie stosowany wychów żywego inwentarza sprowadzają w wielu przypadkach pojęcie gospodarstwa rolnego do rozmiarów określonych potrzebami własnej konsumpcji producenta.
Rolniczy charakter wielkopolskich miasteczek wyraża się przez:
a) gęstą ich sieć pokrywającą obszary wybitnie rolnicze, znajdujące się pod uprawą stosunkowo dłużej niż inne obszary kraju,
b) przewagę ludności zatrudnionej w rolnictwie nad pozostałymi grupami zawodów,
c) zupełny brak lub ograniczony zakres przemysłu maszynowego,
d) specyficzną strukturę przestrzenną i sposób zabudowania.
Właściwości te nasuwają myśl o potrzebie określenia związku, jaki może zachodzić między charakterem i formą tych osiedli a strukturą gospodarczą związanego z nimi obszaru. Istniejące w dorzeczu środkowej Warty miasteczka niemal bez wyjątku spełniają dwojaką rolę. Po pierwsze są one ośrodkami usługowymi zaspokajającymi potrzeby ludności okręgów rolniczych, po wtóre na ich terenie skupiają się warsztaty produkcji rolnej z przewagą gospodarstw indywidualnych.
Przeprowadzone badania w terenie oraz analiza materiałów kartograficznych, źróde"ł pisanych, opracowań i statystyk pozwoliły na wstępne stwierdzenie, że sieć miasteczek i osiedli o charakterze miejskim ulegała stałemu zagęszczaniu i ze proces ten nadal występuje. W średniowieczu zagęszczanie tej sieci odbywało się przez zakładanie miast na dawnych miejscach targowych i w pobliżu grodów; w okresie tworzenia i rozwoju gospodarki folwarcznej — przez przeistaczanie się niektórych wsi przy dworach w miasta (Września); w okresie powstawania manufaktur — przez zakładanie miasteczek związanych z miejscowym surowcem pochodzenia rolniczego (Bojanowo, Turek, Władysławów) ; w okresie kapitalistycznym — przez przekształcanie niektórych wsi w miasteczka, w związku z rozwojem administracji, komunikacji, -handlu i drobnego przemysłu wiejskiego.
Zagęszczenie sieci miasteczek lub osiedli o charakterze miejskim osiągnęło w dorzeczu środkowej Warty nie spotykany gdzie indziej stopień i wyraża się obecnie w odległości między miasteczkami, wynoszącej przeciętnie 12 km (w zachodniej Wielkopolsce — 15 km, na Pomorzu — 20 km, w Kieleckiem - 25 km i Lubelskiem - 30 km).
Na zakończenie powyższych wstępnych wyjaśnień należy rozpatrzyć stosowaną w pracy metodę retrospektywnej analizy współczesnej struktury przestrzennej osiedli, a także źródeł kartograficznych obrazujących stan wcześniejszy.
Przestrzenna struktura osiedla, a więc jego położenie i rozplanowanie, kierunki i szerokość ulic, wielkość i sposób użytkowania działek i wreszcie zabudowa osiedla — jest materialnym odbiciem jego rozwoju, a tym samym zawiera w sobie nawarstwienie zmian, jakie zaszły w przeszłości. Zmiany wprowadzone do przestrzennych form osiedla nie zawsze niweczą stan poprzedni, co sprawia, że rozplanowanie osiedla, istniejące w naturze, może być źródłowym materiałem badań historycznych. Koniecznym jednak uzupełnieniem stanu istniejącego jest materiał kartograficzny, a mianowicie plan sytuacyjny miasta, sporządzony w przeszłości. Wartość planu sytuacyjnego jako materiału źródłowego jest tym większa, im więcej zawiera on zdjętych z natury elementów, co zależy od skali, w jakiej został sporządzony.
Materiał kartograficzny staje się dla badań szczególnie wartościowy, jeżeli jest odbiciem kilku faz historycznego rozwoju osiedla. Na ogół jednak nie posiadamy takiego materiału, ponieważ oprócz kilku miast
większych reszta była skartografowana najwyżej dwukrotnie, przy czym najstarsze materiały kartograficzne obrazują stan najdalej z końca XVIII w. Większość miast byłego zaboru pruskiego posiada tylko plany pochodzące z okresu sporządzania katastru, a w byłym Królestwie Polskim, z okazji dokonywania regulacji miast bądź uwłaszczenia chłopów. Z tego względu dla zobrazowania stanu poprzedzającego kartograficzne odwzorowanie osiedla, zwłaszcza dla zbadania genezy jego rozplanowania, zaszła potrzeba przyjęcia takiej metody badań, która by pozwalała na podstawie dostępnych materiałów zrekonstruować rozwój historyczny osiedla, przynajmniej w ważniejszych etapach.
Studia nad historią budowy miast dostarczają metodycznych wskazówek, pozwalających na uogólnienie poczynionych spostrzeżeń. Stwierdzono mianowicie, że pewne procesy rozwojowe osiedla mają prawidłowy przebieg, typowy dla danego historycznego okresu. Jak uczą spostrzeżenia, poczynione na wielu przykładach, na ukształtowanie planu osiedla wywierały wpływ czynniki, które towarzysząc początkom jego rozwoju oddziaływały na wytworzenie się jego komunikacyjnej osnowy. Najczęściej też komunikacyjne jądro przetrwało w swoim zarysie najdłużej ze wszystkich innych elementów osiedla. Ma to uzasadnienie w wykorzystywaniu dla nowych celów dokonanych uprzednio inwestycji. Jeżeli nawet zmienił się układ dróg regionalnych czy krajowych powodując zmianę przebiegu ich przez osiedle, to dawny układ dróg w osiedlu tracił swe znaczenie komunikacyjne, ale zazwyczaj nie ulegał zanikowi.
Rozplanowanie osiedla pozwala więc odtworzyć z dużym przybliżeniem kierunki historycznych szlaków komunikacyjnych, nawet jeżeli trasy uległy przesunięciom lub gdy nawet całkowicie straciły one swe znaczenie.
Nie tylko trasa, ale i zarys ulicy ulegał przekształceniu. Zmiany w zarysie dokonywane były zwykle po pożarach w celu przystosowania ulic do nowych potrzeb. Rezultatem tego rodzaju zmian były często bardziej regularne formy, wśród których zresztą można nieraz odczytać zarys poprzedni na podstawie zachowanych pojedynczych budynków lub rzeźby terenu. W ten sposób można było odtworzyć linię średniowiecznych urządzeń fortyfikacyjnych w Pyzdrach, pomimo daleko posuniętej przebudowy przy regulacji miasta.
Nieznaczne przekształcenia zaszły w osiedlach, których terytorialny rozwój krępowały naturalne lub sztuczne ograniczenia, jak np. wyniosłości terenu, rzeki, strumienie, jeziora, kanały, umocnienia obronne itp.
Zmiany w podziale bloków na siedliska na ogół nie były znaczne. Jeżeli nawet następowało scalenie działek po pożarach, to jednak utrzymał się kierunek granic, a w wielu przypadkach nienaruszona głębokość siedlisk.
Stosunkowo najdłużej zachował się układ gruntów ornych, jak to można stwierdzić na przykładzie Kazimierza Biskupiego, Słupcy i Lądka. Analiza materiałów kartograficznych pozwala na wyrażenie przypuszczenia, że podział gruntu nie stosował się do istniejących w danym czasie dróg, lecz do warunków fizjograficznych terenu (gleby, rzeźba, cieki wodne). Na odwrót — nowe drogi wiązały się niemal z reguły ze starym podziałem gruntowym.
Opierając się na tym przypuszczeniu można z dużym stopniem prawdopodobieństwa ustalić, czy przeprowadzona droga poprzedza okres wytworzenia się układu gruntowego, czy na odwrót — droga jest nowszego pochodzenia (Krobia, Słupca). W braku danych, które by pozwoliły wiązać powstanie układu gruntowego z określoną datą, wystarczy dla naszego celu odnieść ten układ do historycznego okresu, w którym podobne zjawiska przebiegały w sposób typowy. W wielu przypadkach zresztą materiał kartograficzny jest jedynym dostępnym źródłem informacji.
Prawidłowość przestrzennego rozwoju miast pozwala na sprawdzanie wyników retrospektywnej anallizy źródeł kartograficznych i obecnego stanu rozplanowania badanego miasta, przy czym jednak nie może być negowana specyfika rozwoju poszczególnych ośrodków miejskich.
Połączenie metody porównawczej z retrospektywną oraz wykorzystanie bezpośrednich danych czy to poprzez analizę form zachowanych obiektów architektonicznych, czy też niezwykle przydatnych źródeł pisanych, pozwala nie tylko na wyprowadzenie genezy rozplanowania miasta, ale i na zrozumienie jego współczesnego kształtu.
Proces przekształcania się osiedli wiejskich w miasteczka trwa nadal wskutek coraz bardziej rosnących potrzeb ludności wiejskiej i podwyższania się jej stopy życiowej w związku z socjalistyczną przebudową gospodarstwa narodowego. Wymaga to przeprowadzenia takich studiów, które by umożliwiły stosowanie odpowiedniej polityki w kierowaniu tym procesem.
W składzie społecznym miasteczka, podobnie jak i w kształtowaniu się sieci osiedli miejskich, zachodziły pewne procesy oddziałujące na jego formę przestrzenną.
Karol Marks rozpatrując proces wypierania pracy ręcznej z produkcji na skutek mechanizacji środków wytwórczych w warunkach kapitalistycznych stwierdził: ,,Gdy poruszanie narzędzia staje się czynnością maszyny, to wraz z wartością użytkową siły roboczej zanika jej wartość wymienna. Robotnik nie znajduje nabywców, tak jak pieniądz papierowy wycofany z obiegu. Ta część klasy robotniczej, którą maszyna zamienia w ten sposób na ludność zbyteczną, to jest taką, która już nie jest bezpośrednio niezbędna do pomnażania wartości kapitału, po części ginie w nierównej walce dawnej produkcji rzemieślniczej i rękodzielniczej z przemysłem maszynowym, po części zalewa wszystkie do-
stępne gałęzie przemysłu, zapełnia rynek pracy i wskutek tego obniża cenę siły roboczej poniżej jej wartości"
W miasteczkach pod wpływem mechanizacji przemysłu wiele dawnych rzemiosł wyginęło, a inne ograniczyły swą produkcję. Część ludności, nie zatrudnionej w pozostałych gałęziach rzemiosła oraz w handlu i rolnictwie, wyemigrowała do większych miast. Pozostała ludność, nie mająca określonego zajęcia, znajdowała sobie sezonowe zajęcia na roli i przy robotach publicznych i zajmowała się hodowlą oraz uprawą niewielkich kawałków ziemi przeważnie na własne potrzeby. Obecnie liczba ludności zatrudnionej w produkcji rolnej jest dość znaczna i dochodzi, zależnie od wielkości rozłogów i zaludnienia, do 70% ogółu mieszkańców. Jeżeli się jednak do tej liczby doda tych, dla których rolnictwo jest zajęciem ubocznym, można przyjąć, że zajęcia rolnicze w miasteczkach posiadających do 4 tysięcy ludności stanowiły jeszcze w okresie międzywojennym źródło utrzymania lub zaopatrzenia w żywność 90%, a nawet więcej ogólnej liczby mieszkańców [1 i 2].
Ten stan rzeczy nie był stały i zmieniał się w zależności od tego, czy rola miasteczek w dziedzinie obsługi okręgu malała lub rosła.
Dokonywana obecnie przebudowa społeczno-gospodarcza wsi pociągnie za sobą rozmieszczenie ośrodków okręgów wiejskich i ich przestrzenne ukształtowanie według innych przesłanek niż dotychczasowe. Ponieważ jednak istnieje duża liczba miasteczek, niekiedy bogato wyposażonych w urządzenia komunikacyjne, handlowe, przemysłowe oraz w zakłady służące celom oświaty, kultury, zdrowia, gospodarki komunalnej itd., zachodzi potrzeba określenia roli miasteczka i jego przestrzennej struktury, właściwych dla gospodarki socjalistycznej. Błędem byłoby przypuszczać, że wskutek zaprowadzenia socjalistycznej gospodarki wszystkie nasze miasteczka staną się miastami stricte sensu; nie zejdą one też na pewno do rzędu osiedli wiejskich, lecz staną się niewątpliwie ośrodkami nowych rolniczych okręgów. Z tych właśnie względów problem małych miasteczek powinien stać się przedmiotem dyskusji naukowej, zanim zapadną decyzje wyznaczające miasteczkom miejsce w gospodarstwie narodowym. Informacje zebrane z jednego tylko regionu są oczywiście niewystarczające do wyprowadzenia ogólnych wniosków, mogą jednak być wykorzystane jako materiał do twórczej krytyki naukowej.

BIBLIOGRAFIA

Arnold Stanisław: Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski Piastowskiej w. XII—XIII. Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski, Kraków 1927.
Baliński Michał i Lipiński Tymoteusz: Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, Warszawa 1885. Balzer Oswald: Chronologia najstarszych kształtów wsi słowiańskiej i polskiej.
Kwartalnik historyczny 1910.
Baranowski Ignacy: Wsie holenderskie na ziemiach polskich. Warszawa 1915. Barten Heinrich: Die Siedlungen in Siidwestpolen. Wrocław 1933. Baturinskij D. A.: O lik vidacji protiwopołożnosti mieżdu gorodom i dieriewniej
w SSSR. Moskwa 1949.
Bolszaja Sowietskaja Encikłopiedja. Moskwa 1930. Breyer Albert: Die deutschen landlichen Siedlungen des mittelpolnischen Warthe-
bruches. Poznań 1938.
Bujak Franciszek: Historia osadnictwa ziem polskich. Warszawa 1920. Callier Edmund: Powiat pyzderski w XVI stuleciu. Poznań 1891.
Dawidowicz W. G.: Płanirowka gorodow. Inżynierno-ekonomiczeskije osnowy. Ministerstwo Komunalnowo Chozjajstwa SSSR, Moskwa—Leningrad 1947. Drexler Ignacy: Odbudlowanie wsi i miast na ziemi naszej. Lwów 1921. Encyklopedia rolnicza. Warszawa 1874. Engels Fryderyk: Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa. Warszawa
1948. Gieysztor A.: Polskie badania wczesnodziejowe w r. 1950. Przegląd Zachodni nr l/2r
1951.
Gródecki Roman: Początki gospodarki folwarcznej w Polsce. Warszawa 1949. Hauke M. O.: Osnownyje problemy płanirowki małych gorodow. Problemy sowre-
miennowo gradostroitielstwa, nr 1, 1947. Hensel Witold: Wstęp do studiów nad osadnictwem Wielkopolski wczesnohistorycz-
nej. Poznań 1948. Hładyłowicz Konstanty: Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce
od XIV do XIX wieku. Lwów 1932. Ilolsche C. A.: Geographie und Statistik von West-Sud- und Neu-Ostpreussen.
Berlin 1800.
Kaczmarczyk Zdzisław: Monarchia Kazimierza Wielkiego. Poznań 1947. Kaczmarczyk Zdzisław: Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry. Poznań 1945. Kieniewicz Szefan: Przemiany społeczne i gospodarcze w Królestwie Polskdm
(1815—1830). Warszawa 1951.
Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski. Nakład Biblioteki Kórnickiej, Poznań 1877—1881.
Kohte J.: Die Kunstdenkmaler der Landkreise des Regierungsbezirks Posen. Berlin 1896.
Kostrzewski Józef: Pradzieje Polski. Poznań 1949.
Kostrzewski Józef: Kultura prapolska. Poznań 1947.
Kowalenko Władysław: Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohisto-rycznej (od VII do XII wieku). Poznań 1938.
Kulejewska Zofia: Ze studiów nad zagadnieniem lokacji miejskich. Przegląd Zachodni nr 9—10, 1953.
Kunceioicz Adam: Rzut oka na miasta dawnej Folski. Biuletyn Urbanistyczny nr 1, 1939.
Ladenberger Tadeusz: Zaludnienie Polski na początku panowania Kazimierza Wielkiego. Lwów 1930.
Lange Oskar: Lokacja miast Wielkopolski właściwej na prawie niemieckim w wiekach średnich, Lwów 1925.
hewczenko P.: Planowanie miast. Podstawy techniczno-ekonomiczne. Warszawa 1954.
Łoza Stanisław: Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa 1954.
Łukaszewicz Józef: Krótki historyczno-statystyczny opis miast i wsi w dzisiejszym powiecie krotoszyńskim. Poznań 1869.
Marks Karol: Kapitał, Warszawa 1951.
Masłowski Jerzy: Kolonizacja wiejska na prawie niemieckim. Materiały Komisji do Usprawnienia Administracji Publicznej. Warszawa 1930—31, tom IV i V.
Meiizen A.: Siedelung und Agrarwesen der Westgermanen und Ostgermanen, der Kelten, Romer, Fdnen u. Slaven, Berlin 1895.
Meyer Emil: Preisern im Mittelalter. Poznań 1938.
Miinch Henryk: Geneza rozplanowania miast -wielkopolskich XIII i XIV w. Kraków 1946.
Ostrowitianow K.: Zarys ekonomiki przedkapitalistycznych formacji. Warszawa 1949.
Pawiński A.: Źródła dziejowe. Polska XVI w. Warszawa 1883.
Plan Sześcioletni. Warszawa 1950.
Potkański Karol: Piisma pośmiertne. Kraków 1922—1924.
Preibisz Leon: Zamek i klucz rydzyńsiki. Rydzyna 1939.
Przyborowski Walery: Włościanie u nas i gdzie indziej. Wilno 1881.
Przyjaciel Ludu. Leszno 1833—1848.
Ptaśnik Jan: Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce. Kraków 1934.
Robensburg H.: Das deutsche Dorf. Monachium 1913.
Rutkowski Jan: Historia gospodarcza Polski. Poznań 1947.
Schlenger Herbert: Formen landlicher Siedelungen in Schlesien. Wrocław 1930.
Semkowicz W.: Ród Awdańców w wiekach średnich R. P. T. P. N. 44—48, Poznań 1917—1920.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1880—1897.
Sochaniewicz K.: Ślad, półśledzie, kwarta i kęs roli. Roczniki Historyczne, Poznań 1920.
Sosnowski Oskar: Powstanie, układ i cechy charakterystyczne sieci ulicznej na obszarze Warszawy. Warszawa 1930.
Surowiecki Wawrzyniec: Dzieła. Kraków 1861.
Swiętochowski Aleksander: Historia chłopów polskich. Warszawa 1947.
Switkowski Piotr: Budowanie wieyskie. Warszawa — Lwów 1782.
Tymieniecki Kazimierz: Procesy twórcze formowania się społeczeństwa w wiekach średnich. Warszawa 1921.
Tymieniecki Kazimierz: Rozwój historyczny miast i mieszkaństwa w Wielkopolsce. Strażnica Zachodnia nr 1, t. I. Poznań 1922.
Wesołowskij B. B.: Kurs ekonomiki i płanirowanja komunalnowo chozjajstwa. Moskwa 1945.
Weychert Kazimierz: Miasteczka polskie jako zagadnienie urbanistyczne. Warszawa
1947.
Weyman Stanisław: Cła i drogi handlowe w Polsce Piastowskiej. Poznań 1938. Zaborski Bohdan: O kształtach wsi w Polsce. Kraków 1926. Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego, wydanie z r. 1866. Zbiór ustaw włościańskich (opracowanie E. Brodowski i J. Kaczkowski), Warszawa
1918.
Zieleśkiewicz S.: Rakoniewice miasto rzemieślników. Ochrona Zabytków nr 2, 1954. Zieliński F.: O instytucjach municypalnych. Biblioteka Warszawska, 1844. Źródła dziejowe. Polska XVI w., Warszawa 1883
Materiały
Zbiory kartograticzne Referatu Pomiarów Prezydium PRN w Koninie.
Zbiory kartograficzne Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej.
Zbiory kartograficzne Zakładu Urbanistyki Politechniki Warszawskiej.
Zbiory kartograficzne Centralnego Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków w Warszawie.
Księga sołecka gminy Holendrów do m. Pyzdr należących, Archiwum Miejskie w Toruniu.
Dane statystyczne, zebrane przez Główny Urząd Planowania Przestrzennego w Warszawie.
Dane statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego
Opracowania własne (nieopublikowane)
Kolonizacja holenderska w lasach pyzderskich. 1938.
Pyzdry — Monografia, 1944.
Związki miasteczka i wsi w dziedzinie gospodarczej, kulturalnej i społecznej, 1944

OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW I ZNAKÓW

BIZ — Biuro Inwentaryzacji Zabytków
CAF — Centralna Agencja Fotograficzna
GUPP — Główny Urząd Planowania Przestrzennego
KDWP — Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski
MRN — Miejska Rada Narodowa
PRN — Powiatowa Rada Narodowa
PTTK — Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
UK — Urząd Konserwatorski
WRN — Wojewódzka Rada Narodowa
ZAP — Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej
Liczby w nawiasach kwadratowych oznaczają numery aneksów

INDEKS FOTOGRAFÓW

BIZ: 63, 92, 130, 194. Kwieciński - 28. Ma-ziarz — 124. Neuman — 58. H. Poddębski — 62,
128, 187, 189, 192. Rakowski - 89.
CAF: 205, 207. J. Baranowski - 209. S. Dą-
browiecki — 206
S Laskowski: 108.
S. Latour: 96, 203.
Mottl: 208.
MRN w Koninie: 170. MRN w Poznaniu: 60, 102, 109, 143.
C. Olszewski: 107. H. Poddębski: 16, 18, 100, 115, 122.
S. Pronaszko: 169. PTTK: Malmurowicz — 10.
J. Sypniewski: 173.
Szkoła Inżynierska w Szczecinie: 29, 106, 183. I. F. Tłoczek: 3, 8, 30, 31, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 41, 44, 45, 47, 54, 64, 70, 72, 73, 81, 83, 85, 86, 87, 88, 90, 113, 117, 118, 119, 120, 136, 137, 138, 141, 142, 144, 155, 157, 158, 163, 165, 172, 177. 178, 181,
183, 184, 185.
UK w Poznaniu: 1, 4, 7, 13, 26, 27, 42, 46, 48,
50, 61, 69, 75, 76, 80, 82, 94, 104, 110, 111, 112,
114, 116, 135, 146, 147, 159, 190, 196, 199, 200.
R. Ulatowski: 55, 59, 74, 105, 195.
T. Wiśniowski: 65.
ZAP: 103.

Możesz dodać mnie do swojej listy ulubionych sprzedawców. Możesz to zrobić klikając na ikonkę umieszczoną poniżej. Nie zapomnij włączyć opcji subskrypcji, a na bieżąco będziesz informowany o wystawianych przeze mnie nowych przedmiotach.

ZOBACZ INNE WYSTAWIANE PRZEZE MNIE PRZEDMIOTY WEDŁUG CZASU ZAKOŃCZENIA

ZOBACZ INNE WYSTAWIANE PRZEZE MNIE PRZEDMIOTY WEDŁUG ILOŚCI OFERT

NIE ODWOŁUJĘ OFERT, PROSZĘ POWAŻNIE PODCHODZIĆ DO LICYTACJI