|
|
"SZTUKA POWIEŚCIOPISARSKA NAŁKOWSKIEJ (lata 1[zasłonięte]935-19)", E.FRĄCKOWIAK-WIEGANDTOWA; PAN, KRAKÓW : PRACE KOMISJI HISTORYCZNOLITERACKIEJ Nr 33 ; OSSOLINEUM 1975 ; nakład : 2 500 ; stan : plus db : pieczątki ; przesyłka polecona : 8,00 zł.
SPIS TREŚCI :
Uwagi wstępne........................ 5
Rozdział I
Dlaczego „autentyzm"?.................... 8
Rozdział II
Prawa relatywizmu.....................22
Rozdział III
Poszukiwanie światopoglądu..................50
Rozdział IV
Powieść awangardowa....................79
Rozdział V
Obrachunki sanacyjne....................110
Zakończenie.........................142
Resume ..........................147
Książka niniejsza nie stanowi w pełnym i tradycyjnym tego słowa znaczeniu monografii pewnego okresu twórczości Zofii Nałkowskiej.
Pierwsze odstępstwo od obowiązków monografisty, zapowiedziane już w tytule, ogranicza analizę i interpretację pisarstwa autorki Granicy do jednego gatunku — powieści. Następne — sprawia, iż głównym przedmiotem zainteresowania jest konkretny utwór literacki, pojęty jako odrębna i spoista całość, nie zaś wyłącznie jako argument w opisie ideowo-artystycznej problematyki jednej z faz twórczości pisarki. Wynika z tego, iż rozprawa ma charakter monograficznego zarysu trzech powieści Nałkowskiej: Granicy, Niecierpliwych, Węztów życia.
Ograniczenie zakresu badań, ambicje w głównej mierze analityczne, są wynikiem aktualnego stanu wiedzy o twórczości Zofii Nałkowskiej i związanych z nim pewnych założeń metodologicznych.
Twórczość pisarki znajduje się w momencie, kiedy z domeny rozważań krytycznych przechodzi w zakres historii literatury. Należy więc przygotować podstawowy materiał historyczno-literacki dla przyszłych syntez. Uklasyczniona, zmonumentalizowana krytycznymi syntezami, proza Nałkowskiej domaga się analitycznego zbliżenia, dokonanego z uwzględnieniem historycznej perspektywy, pokazującego rozwój i strukturę pisarstwa na żywej, istniejącej jako tekst poszczególnych powieści, materii literackiej, a nie na martwym schemacie wypreparowanych problemów. Domaga się wyjaśnienia i oceny rzeczywista pozycja pisarki w aktualnej świadomości literackiej.
Mówiąc najogólniej pozycja ta przedstawia się następująco: oficjalnie uznana za źródło współczesnej prozy, nieoficjalnie twórczość Nałkowskiej pomijana jest milczeniem lub zdawkowymi komplementami. Dawno już przebrzmiały echa sporów wokół niej, o dziele autorki pisze się obecnie w sposób bardziej konwencjonalno-rocznicowy, wspomnieniowy, niż dyskusyjno--merytoryczny. Jeżeli ostatnio nawiązuje się do jej twórczości, to odkrywając na nowo młodopolską prozę. Dowód — reedycja Narcyzy. Natomiast Nałkowska — autorka Granicy, Nałkowska międzywojenna, a więc przedmiot zainteresowań tej rozprawy, zdaje się być dalsza naszej współczesności.
Nad tego typu twierdzeniami czy raczej przeczuciami nie można przejść do porządku. I pierwszy obowiązek, kwestia lojalności wobec przedmiotu badań, to ich rozpatrzenie i weryfikacja.
Zamiarem moim jest poszukanie w samym powieściowym dziele pisarki odpowiedzi na pytania o przyczynę takiego a nie innego przebiegu recepcji. Wykorzystuję zatem recepcję jako czynnik pozwalający zrozumieć wewnętrzny porządek dzieła, a nie tylko poznać jego zewnętrzne oddziaływanie.
Uderzającą cechą społecznego przyjęcia twórczości Nałkowskiej są zasadnicze rozbieżności sądów, tak zasadniczje, że nie mogą być powodowane li tylko względami pozaliterackimi. Toteż prowokują, by pójść ich śladami i pokusić się o rozwikłanie sprzeczności, o sprawdzenie, przez naukowy opis, spostrzeżeń krytycznych, intuicyjnie uznanych za trafne.
Zastygła doskonałość twórczości pisarki, przy bliższym z nią i w miarę możności nie uprzedzonym obcowaniu, ukazuje niejedną skazę. Niejednolitość i niekonsekwencja przeważa nad harmonią. Próbując uchwycić wewnętrzny rytm, dialektykę, a może i dramat tej prozy —• a taka jest w intencji „fabuła" poniższej rozprawy — można ożywić martwy kształt doskonałości. Wiedząc, że to i tak nieuniknione, a najwyżej nie ujawniane, odważyć się można na wyrażenie oceny.
Nieuzasadnione porównania pisarki z największymi myślicielami i twórcami epoki, dowodzące tylko erudycji badaczy, w gruncie rzeczy krzywdziły jej pisarstwo, roztapiając je w aktualnej problematyce filozoficzno-literackiej. Na ogól nie zadawano sobie trudu, by skonfrontować tę problematykę ze sposobem jej podjęcia i przetworzenia w konkretnej strukturze* artystycznej. Toteż intencją moją jest wychwycenie indywidualnego, niepowtarzalnego oblicza pisarskiego Nałkowskiej, pokazanie odrębności nawet w podobieństwach.
Temu nadrzędnemu celowi służy analiza i interpretacja wybranych trzech powieści. Usiłuje ona pójść śladami wskazówek metodologicznych, rozwiązujących wzajemny stosunek badań historycznych i strukturalnych, a zawartych w pracach takich, jak książka Kazimierza Wyki „Pan Tadeusz"-Studia o poemacie. Studia o tekście, Michała Głowińskiego Poetyka Tuwima a polska tradycja literacka oraz w rozprawie Janusza Sławińskiego Synchronia i diachronia w procesie historyczno-literackim.
Rozumienie struktury jako „działalności strukturalistycznej" (termin Rolanda Barthes'a) decyduje, iż ułożenie elementów dzieła w całość sensowną, poprzez wskazanie na łączące je związki, stanowi jednocześnie jego interpretację. Włączenie poszczególnego utworu w struktury szersze — cała twórczość Nałkowskiej, gatunek literacki — usiłuję uzyskać przez następujący układ opozycji historycznych: z jednej strony świadomość literacka pisarki oraz świadomość literacka epoki, z drugiej — praktyka twórcza autorki oraz odciśnięty w wewnętrznej budowie danego utworu literackiego ślad jego hi-storyczno-literackich uwarunkowań, a więc udział w ewolucji formy powieściowej.
W wypadku twórczości Nałkowskiej konfrontacja świadomości i praktyki jest zadaniem niezmiernie ważnym, wręcz koniecznym, albowiem zachodzące między tymi dwiema dziedzinami rozbieżności odsłaniają tajemnicę anty-nomii pisarstwa autorki.
Świadomość literacka, jak i poszczególne zabiegi artystyczne podlegają interpretacji światopoglądowej, odniesionej do sytuacji społecznej, w jakiej dany utwór powstał. Światopogląd, postawę twórczą oraz jej ewolucję rekonstruuję z jednej strony poprzez interpretację wypowiedzi samej Nałkow-skiej, z drugiej — przez poszukiwanie sposobów, w jakich manifestuje się w danym utworze obecność autora.
Jednocześnie konieczne zastrzeżenie: usiłując oddać sprawiedliwość dziełu pisarki, nie oddaję jej osobie Zofii Nałkowskiej. Już tylko lektura dotąd ogłoszonych fragmentów Dzienników — niewątpliwie jednej z najbardziej interesujących pozycji polskiej prozy XX wieku — pozwala stwierdzić, jak świadomie konstruowała Nałkowska mit swej pisarskiej osobowości, jak inna twarz kryje się za obliczem autorki. Ale to już zadanie — trzeba przyznać niezmiernie frapujące — dla przyszłego monografisty sensu stricto, który zarówno zajmie się „życiem", jak „dziełem".
Przyjęte w niniejszym studium ramy chronologiczne znajdują uzasadnienie w podziale twórczości autorki na etapy zgodne z okresami literackimi. W wydanej w roku 1935 Granicy Nałkowska rewiduje swe dotychczasowe stanowisko twórcze i wyraża tendencje wspólne dla literatury drugiego dziesięciolecia międzywojennego. Okres po drugiej wojnie światowej nie został wyodrębniony, ponieważ, a jest to jedna z tez pracy, Węzty Życia reprezentują, wbrew obiektywnej chronologii, cechy charakterystyczne dla literatury międzywojennej.
Książka ta jest skróconą wersją rozprawy doktorskiej przedstawionej w roku 1970. [...] |
|
|
