Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do XX wieku

Ewa Chojecka
Jerzy Gorzelik
Irma Kozina
Barbara Szczypka–Gwiazda


Stron: 720
Format: A4

Wydanie II poprawnione


Publikacja stanowi przegląd sztuki — architektury, rzeźby, malarstwa, założeń przestrzennych i urbanistycznych, na obszarze historycznego Górnego Śląska, obejmującego tereny od tzw. wielkiej przesieki na północy, ośrodki miejskie Kluczborka i Byczyny na wschodzie, Opawy, Karniowa, Frydka na zachodzie oraz Cieszyna i Bielska na południu.Opracowanie — obejmujące okres od średniowiecza do końca XX stulecia włącznie — daje nowoczesny, całościowy obraz dziejów sztuki i kultury artystycznej Górnego Śląska, ukazany w kontekście zjawisk środkowoeuropejskich. Szczególny nacisk położono na zjawiska sztuki XIX i XX wieku, wyjątkowo bogato reprezentowane na tym obszarze, a zarazem bardzo mało znane.Opracowanie dziejów sztuki Górnego Śląska wzbogacają: 485 ilustracji w większości barwnych, niekiedy archiwalnych, z jednoczesnymi podpisami także w językach angielskim i niemieckim, 7 map ukazujących historyczny obszar Górnego Śląska i jego przynależność terytorialną w różnych okresach dziejowych, z zaznaczeniem miejsc i skupisk różnorodnych obiektów dzieł sztuki, słownik terminologiczny, bibliografia, indeksy nazwisk i miejscowości oraz obszerne streszczenia w językach angielskim i niemieckim.

SPIS TREŚCI

OD WYDAWCY /5

WPROWADZENIE / 7
(Ewa Chojecka)
Granice terytorialne • Uwarunkowania historyczno-polityczne • Kulturowe usytuowanie w obrębie Europy Środkowej • Syndrom totalitaryzmów XX wieku • Odniesienia do tradycji sarmatyzmu • Stan badań polskich i niemieckich oraz konflikty narodowe • Polityka kulturalna PRL i ideologizacja sztuki • Przełom lat osiemdziesiątych i nowe pytania o tożsamość regionu • Odkrywanie sztuki XIX i XX wieku

SZTUKA I KULTURA ARTYSTYCZNA WIEKÓW ŚREDNICH / 21
(Ewa Chojecka)
Uwarunkowania historyczne / 23
Pierwsze dwa stulecia — XI i XII wiek do 1202 roku (powstanie księstwa opolskiego) • Pionierski wiek XIII – wchodzenie do Europy przez kolonizację • Złoty wiek XIV — w kręgu oddziaływania i inspiracji Pragi czeskiej • Wiek XV — epoka kryzysów, wojny husyckie, szukanie nowych dróg pomiędzy Pragą, Ołomuńcem, Budą a Krakowem • Niepokoje „jesieni średniowiecza”
Architektura i kunszt kształtowania przestrzennego /30
Pierwsze budowle romańskie XI i XII wieku • Trójgłos artystyczny XIII wieku — dwór książęcy, klasztor, miasto • Wyobraźnia przestrzenna w kościołach późnogotyckich: bazylika, hala, ideał dośrodkowości
Świat objawienia, upamiętnienia i zbawienia: sztuki przedstawieniowe /61
Rzeźba architektoniczna • Rzeźba nagrobna — Opole, Cieszyn, Racibórz • Malarstwo ścienne i jego programy • Rzeźba wolno stojąca: Madonna cieszyńska • Rzeźba i malarstwo ołtarzowe: krąg sztuki „Madonn na lwie”, styl piękny, późnośredniowieczne różnicowanie się dróg artystycznych • Złotnictwo

SZTUKA NOWOŻYTNA 1526—[zasłonięte]—1800 / 91
(Jerzy Gorzelik)
Między Rzymem a Wittenbergą i Genewą (1526—1660) / 93
Idee reformacyjne i koegzystencja z katolicką tradycją • Nowa definicja dzieła sztuki w protestantyzmie • Trwanie form gotyckich • Szymiszów • Środowisko malarskie Cieszyna • Kościół Zbawiciela w Szydłowcu • Radykalizacja kontrreformacyjna początku XVII wieku i wojna trzydziestoletnia • Rekatolizacja • Losy Kochcickich i Bruntalskich • Spóźnione echa renesansu • Sztuka potrydencka jako narzędzie propagandy • „Święty krajobraz” • Głogówek Oppersdorffów jako „śląski Rzym” • Wczesnobarokowe założenia pałacowe w Białej Prudnickiej, Prószkowie i Żyrowej
Pod skrzydłami habsburskiego orła (1660—1740) /121
Habsburska polityka i potrydencka doktryna • Nowe formy kultu • Pomniki maryjne • Przekształcanie ośrodka cysterskiego w Rudach Wielkich według zasad kontrreformacyjnych • Kult św. Jana Nepomucena i św. Józefa • Michael Willmann w Jemielnicy • Matthias Steinl na Górnym Śląsku • Idea teatralności: bytomscy bożogrobcy • Rzeźbiarska rodzina Weissmannów • Barokowa metamorfoza architektury sakralnej • „Kościoły drogi”: Rudy Wielkie, Prudnik, Głubczyce, Jemielnica, kalwaria na Górze św. Anny • Rzeźby Johanna Melchiora Österreicha • Późnobarokowa architektura i malarstwo monumentalne: Opawica, Racibórz. Barokowe concetti • Powrót sztuki protestanckiej początku XVIII wieku • Cieszyński kościół Łaski
Powolne wygasanie baroku (1740 — około 1800) / 157
Ostatnia faza baroku w Rudach Wielkich. Barokowe nostalgie w Głogówku • Franz Anton Sebastini (Šebesta) • Późny barok w Szonowie i Opawie • Ołtarze w formie otwartego tempietta • Malarstwo kręgu Franza Antona Maulbertscha

SZTUKA NA PRUSKIM GÓRNYM ŚLĄSKU OD POŁOWY XVIII DO POCZĄTKU XX WIEKU 1740—[zasłonięte]—1918 / 171
Nowe przestrzenie miejskie, ich substancja architektoniczna w kontekście wielkiej industrializacji / 173(Irma Kozina)
Wczesna architektura przemysłowa /173
Polityka pruska i kolonizacja przemysłowa • Założenie Pokoju (Carlsruhe) • Kotlarnia • Pierwsze wpływy Karla Friedricha Schinkla • Architektura przemysłowa • Hr. Wilhelm von Reden • Friedrich Wedding • Królewska Huta
Rozwój miast przemysłowych /184
Kształt przestrzenny • Kamienica • Ratusz • Willa miejska • Pszczyna — miasto rezydencjonalne • Opole, Racibórz — miasta administracyjne • Katowice i Królewska Huta — miasta na „surowym korzeniu”
Urbanistyka i architektura drugiej połowy XIX wieku i początku XX stulecia / 197
(Barbara Szczypka–Gwiazda)
Wielki przemysł • Bytom, Gliwice, Zabrze • Osiedla górnicze i przemysłowe: Biskupice, Giszowiec, Nikiszowiec, Knurów, Rokitnica • Hans Poelzig • Radlin, Niedobczyce, Pszów
Pałace i rezydencje / 211
(Irma Kozina)
Rezydencje neoklasycystyczne • Postschinklowski nurt neogotycki • Recepcja nowożytnych form francuskich około 1870 roku • Neorenesans północnoeuropejski • Tradycja klasycystyczno-barokowa zwana stylem około 1800 roku
Architektura sakralna. Neogotycki uniformizm i nowe doświadczenia przestrzenne / 227
(Irma Kozina)
Sytuacja konfesyjna w państwie pruskim • Nasilenie budownictwa sakralnego w drugiej połowie XIX wieku • Szkoła berlińska • Karl Friedrich Schinkel, August Soller • Mecenat Tiele-Wincklerów • Szkoła kolońska • Wiedeń i Friedrich Schmidt • Julius Raschdorf i Karl Heidenreich • Ludwig Schneider i Max Hasak w Głubczycach • Neoromanizm końca XIX wieku • Johannes F. Klomp • Paul Jakisch • Neobarok Emila i Georga Zillmannów
Żelazo i marmury. Plastyka czasów historyzmu / 256
(Irma Kozina)
Odlewnia gliwicka i hr. Wilhelm von Reden • Rzeźbiarze projektanci • Theodor Kalide • August Karl Eduard Kiss • Josef Wilhelm Karl Limburg • Fontanny • Pomniki • Wieże Bismarcka
Nie tylko nazareńczycy. Malarstwo XIX wieku / 266
(Irma Kozina)
Malarstwo sakralne • Nurt nazareński • Carl Adalbert Hermann • Raphael Schall • Malarstwo historyczne i rodzajowe

SZTUKA ŚLĄSKA AUSTRIACKIEGO 1740—1918. W KRĘGU INSPIRACJI WIEDNIA I MORAW / 275
(Ewa Chojecka)
Architektura i krajobraz przemysłowy / 277
Budowle przemysłowe Bielska i Trzyńca • Architektura inżynieryjna
Epoka oświeceniowa: klasycystyczna formuła i romantyczna wyobraźnia / 284
Jasef Kornhäusel • Rezydencje w Cieszynie i Hnojniku • Polichromie cieszyńskiego pałacu Larischów • Józefińskie kościoły ewangelickie
Rozkwit w drugiej połowie XIX wieku / 291
Nowa formuła urbanistyczna • Rozbudowa miast Opawa i Bielsko • Max Fabiani • Reforma administracyjna samorządów i autonomia • Wielogłos form historyzmu: styl okrągłołukowy i inspiracje włoskie • Monumentalny klasycyzm • Metamorfozy rezydencji i zamku — Raduń, Hradec nad Morawicą Lichnowskich i Bielsko Sułkowskich • Palladiańskie i neorenesansowe „świątynie sztuki” — teatr i muzeum w Opawie, teatr w Bielsku • Echa późnego baroku • Neorenesans północny i jego polityczne konotacje • Neogotyk kościołów katolickich i ewangelickich — Bielsko, Opawa, Karniów • Styl francuski — pałac Larischów w Karwinie Solcy • Historyzująca i orientalizująca stylizacja synagog — Bielsko, Opawa, Karniów
Drogi ku nowoczesności (1900—1904) / 311
Trwanie dawnych form historyzmu • Doświadczenia budowy ratusza w Karniowie • Debiut Leopolda Bauera i wczesny modernizm • Dzieła Bauera w Bielsku i Opawie • Józef Maria Olbrich • Instytucje secesyjnych kawiarni • Kamienica śródmiejska, willa miejska, willa podmiejska, nurt rodzimości, architektura górska • Sanatoria • Rzeźba Franza Vogla w Bielsku • Józef Mehoffer w Opawie

SZTUKA XX WIEKU. TRÓJGŁOS POLSKO-NIEMIECKO-CZESKI 1918—[zasłonięte]—1945 / 325
Architektura i urbanistyka autonomicznego województwa śląskiego w obrębie II Rzeczypospolitej (1921—1939) / 327
(Barbara Szczypka-Gwiazda)
Katowice: nurty historyzmu i przełom w kierunku międzynarodowego funkcjonalizmu • Forum miejskie • Rzeźby • Zamek Prezydenta w Wiśle • Letniskowa Wisła • Austriackie tradycje i nowoczesność Bielska
Urbanistyka i architektura ziem górnośląskich w obrębie Republiki Weimarskiej (1918—1933) / 347
(Barbara Szczypka Gwiazda)
Mieszkalnictwo • Karl Schabik w Gliwicach • Erich Mendelsohn • Projekty trójmiasta Bytom–Zabrze–Gliwice • Ekspresjonizm i Hans Poelzig • Max Berg • Paul Bonatz • Dominikus Böhm • Architektura Opola
Sztuka pod znakiem swastyki. W kręgu ideologii narodowego socjalizmu (1933—1945) / 375
(Irma Kozina)
Założenia ideologiczne • Polityzacja sztuki • Krematorium w Gliwicach • Góra św. Anny • Wieża w Raciborzu • Ratusz bytomski • Osiedle Wilcze Gardło • Stare Bielsko
Wiedeńska tradycja i awangarda nowoczesności na Śląsku czeskim (1918—1938) / 383
(Barbara Szczypka–Gwiazda)
Leopold Bauer w Opawie: dom towarowy Breda-Weinstein • Hala sportowa • Ekspresjonizm: teatr w Karniowie • Opawa: kubizujące formy kościoła św. Jadwigi (Leopold Bauer) i ekspresjonizm ewangelickiego kościoła Na Rozwoju w Czeskim Cieszynie • Przełom w kierunku radykalnego funkcjonalizmu: bracia Ludomír i Čestmír Šlapetowie w Hulczynie i Opawie • Czeski Cieszyn
Pomiędzy tradycją a nowoczesnością. Architektura sakralna na polskim i niemieckim Górnym Śląsku (1918—1939) / 393
(Barbara Szczypka–Gwiazda)
Katowice: tradycjonalizm katedry oraz nowoczesność kościołów Garnizonowego i na Zawodziu • Kościoły w Chorzowie, w Wójtowej Wsi, Opolu (Arthur Kickton), Zabrzu (Dominikus Böhm), Gliwicach (Karol Mayr), Zdzieszowicach, Branicach
Sztuki przedstawieniowe dwudziestolecia międzywojennego — malarstwo, grafika, plakat, rzeźba. Swojski regionalizm i echa wielkiej sztuki / 414
(Barbara Szczypka–Gwiazda)
Polski i niemiecki plakat plebiscytowy 1921 roku • Środowisko katowickie: Józef Kidoń, Stanisław Ligoń, Paweł Steller, Stanisław Witkiewicz–Witkacy • Regionalizm Jana Wałacha, Ludwika Konarzewskiego • Związek Artystów Plastyków • Rzeźba Stanisława Szukalskiego • Rafał Malczewski • Bronisław Linke • Środowisko bielskie: Julian Fałat, Jakub Glasner, Franciszek Zitzmann, Bertold Oczko, Adam Bunsch • Künstlerbund Obeschlesien • Hasła rodzimości i „Neue Sachlichkeit”

SZTUKA XX WIEKU 1945—2000 / 435
Przerwana tradycja — architektura, urbanistyka / 437
(Irma Kozina)
Trwanie przedwojennego funkcjonalizmu (1945 — około 1950) • Cezura 1950 roku i socrealizm • Ideologizacja sztuki • Nowy historyzm • Odbudowa Raciborza i Gliwic
Nowe Tychy (1950—2000) / 441
(Ewa Chojecka)
Poligon socrealizmu i schyłku funkcjonalizmu • Architektura alternatywna budowli kościelnych
Obok tyskiego eksperymentu / 450
(Irma Kozina)
Jastrzębie • Jaszowiec • Ustroń • Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku • Przebudowa Katowic • Bielsko–Biała • Kościół w Drogomyślu • Katowickie osiedle Tysiąclecia
Czas wielkich przemian (1980—2000) / 472
(Irma Kozina)
Postmodernizm • Leszczyny Czerwonka • Ośrodek Politechniki Śląskiej • Katowicki plac Rady Europy i Biblioteka Śląska • Przemiany w architekturze Opola
Malarstwo, grafika, rzeźba / 483
(Barbara Szczypka–Gwiazda)
Józef Mroszczak i II Wydział Grafiki krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach • Środowisko opolskie • Grupa ST-53 • Grupa Zabrze–56 • Grupa Arkat • Pejzaż śląski • Leon Dołżycki • Rafał Pomorski • Jacek Rykała • Jerzy Duda Gracz • Nurty surrealizmu • Grupa Oneiron • Maciej Bieniasz • Śląska szkoła graficzna • Rzeźba pomnikowa — jej treści propagandowe i forma plastyczna

ZAKOŃCZENIE / 513
(Ewa Chojecka)

POSŁOWIE / 517
(Ewa Chojecka)
Dzieje Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Śląskiego 1978—2002 / 519

ANEKSY / 529
Bibliografia / 531
Słownik terminów / 558
Indeks osób / 566
Indeks miejscowości / 587
Spis ilustracji / 602
Summary / 613
List of ilustrations / 645
Zusammenfassung / 657
Abbildungsverzeichnis / 691
Żródła ilustracji /701
Podziękowania / 703