Opis książki:
W prezentowanej publikacji zajmujemy się dwiema kluczowych kwestiami we
współczesnej makroekonomii, a mianowicie długookresową dynamiką gospodarki
i jej stabilizowaniem w krótkich okresach. Niniejszy zbiór artykułów ma charakter
bardziej przeglądowy niż stanowi wynik własnych oryginalnych dociekań. Koncentrujemy
się na przybliżeniu i spopularyzowaniu dorobku ekonomii z ostatnich kilkudziesięciu
lat w tych dwóch kluczowych kwestiach.
Niniejszy zbiór jest głównie adresowany do studentów, którzy zapoznają się z szeroko
rozumianą makroekonomią na kursach średnio zaawansowanych. Zatem jest
adresowany do czytelnika, który już poznał podstawowe zagadnienia ekonomiczne,
opanował podstawowe pojęcia i definicje, rozumie elementarne zależności oraz zna
podstawowe narzędzia analizy formalnej. Wchodzi w etap pogłębiania swojej wiedzy
z analizy ekonomicznej na dalszych kursach licencjackich i pierwszych semestrach
poziomu magisterskiego. W pierwszym rzędzie, w toku dalszych studiów, analiza jest
poszerzana o elementy dynamiczne (wzrost gospodarczy oparty o egzogeniczne
i endogeniczne czynniki), ponadto wychodzi się poza proste schematy wpływu polityki
fiskalnej i pieniężnej na równowagę gospodarczą (pojawia się model IS-LM, model
Mundella-Fleminga, czy też najnowsze modele fluktuacji gospodarczych oparte
o endogenizację podaży pieniądza) i wreszcie poszerza się horyzonty o rozumienie
czynników instytucjonalnych i geograficznych w życiu gospodarczym. I właśnie do
takiego czytelnika, z takim przygotowaniem adresowana jest nasza książka jako lektura
uzupełniająca. Chcielibyśmy, aby była przydatna dla jak najszerszego odbiorcy.
Dlatego też staramy się unikać nadmiernie złożonych formalnych narzędzi matematycznych,
które są wszechobecne we współczesnej ekonomii. Wszędzie, gdzie to
możliwe użycie matematyki sprowadzamy do niezbędnego minimum.
W ostatnim czasie obserwujemy burzliwy rozkwit badań nad problematyką źródeł
długookresowej poprawy bogactwa narodów. Historyczne analizy pokazują, że od
Rewolucji Przemysłowej pod koniec XVIII wieku rozpoczął się w Europie trwały
wzrost produkcji per capita. Stopniowo w miarę upływu czasu coraz więcej krajów
wstępowało na ścieżkę trwałego wzrostu gospodarczego. Niestety nadal wiele dzisiejszych
krajowych gospodarek jest poza ?klubem wzrostowym". Jakie są źródła
długookresowego wzrostu gospodarczego, dlaczego jednym krajom udaje się wyrwać
ze stagnacji a innym nie - to są niezwykle nurtujące pytania, na które współczesna
ekonomia stara się odpowiedzieć. Dorobkowi ostatnich lat tego obszaru
badawczego poświęcone są teksty W. Pacho, J. Growca, M. Garbicza i Z. Stańka.
Rozpoczynamy od pokazania przejścia od okresu stagnacji gospodarczej, zwanego
epoką Malthusa, do czasu samopodtrzymującego się wzrostu gospodarczego
(tekst W. Pacho). Epoka Malthusa, trwająca mniej więcej do połowy XVIII
wieku, charakteryzowała się stabilnym poziomem produkcji per capita. Wzrostowi
całkowitej produkcji towarzyszył taki sam co do tempa wzrost ludności. Uzyskiwane
powiększenie produkcji było przede wszystkim wykorzystywane do powiększenia
przyrostu naturalnego. Powiększenie liczby ludności hamowało zwiększanie
produkcji per capita. Wzrost produkcji był uzyskiwany głównie dzięki powiększaniu
upraw i postępowi technicznemu. Z tych dwóch czynników większe znaczenie miał
postęp techniczny, gdyż ciągłe rozszerzanie upraw nie było możliwe. Jednak przez
setki lat kumulowanie zasobu wiedzy było bardzo powolne, zbyt wolne, aby na tyle
przyspieszyć przyrost produkcji, żeby było możliwe trwałe powiększenie produkcji
per capita. Dopiero Rewolucja Przemysłowa dała silny impuls do postępu technicznego,
co wprowadziło gospodarki na ścieżkę samopodtrzymującego się wzrostu
gospodarczego. Nieprzerwany strumień wynalazczości stał się jednym z głównych
źródeł wzrostu bogactwa od ponad 200 lat.
Rozwój technologii wpłynął również na zmarginalizowanie ziemi jako czynnika
wytwórczego. Natomiast na znaczeniu radykalnie zyskał kapitał fizyczny, który
w przeciwieństwie do ziemi można wytwarzać. Powstaje zatem pytanie o rolę akumulacji
kapitału we wzroście po wyrwaniu się z pułapki stagnacji. Okazuje się, że
rola ta jest przejściowa. Głównym czynnikiem długookresowego wzrostu pozostaje
postęp techniczny.
Powstaje jednak niezwykle istotne pytanie, jak jest tworzony i rozprzestrzeniany
postęp techniczny. Temu zagadnieniu poświęcony jest tekst J. Growca. U swych
podstaw postęp technologiczny jest głównie wynikiem inwestycji w badania i rozwój
(B+R). W związku z tym zostały przedstawione aktualne modele wzrostu oparte
o sektor B+R. Najprostszy z tych modeli zakłada, że akumulowanie wiedzy zależy
proporcjonalnie od już istniejącego jej zasobu oraz rozmiarów zatrudnienia
w sektorze B+R i przeciętnej sprawności pracowników w kreowaniu wynalazczości
i nowych idei. Istotne jest to, iż w tym ujęciu zatrudnienie w sektorze B+R jest ostatecznie
determinowane ogólną liczbą ludności w danej gospodarce. Z tego wynika,
że kraje o wyższej liczbie ludności powinny mieć szansę na trwale wyższy wzrost
produktu per capita niż kraje mniej zasobne w siłę roboczą i wraz ze wzrostem
liczby ludności powinno podnosić się tempo wzrostu produkcji per capita. Obydwa
wnioski nie znajdują empirycznego potwierdzenia. Stało się to punktem wyjścia do
dalszych modyfikacji modeli wzrostu opartych na wytwórczości wiedzy. Przyjęcie
założenia, iż wytwórczość wiedzy nie jest proporcjonalna do już istniejącego zasobu,
nie rozwiązało do końca problemu. Okazało się, iż w takim ujęciu trwały, stabilny
wzrost jest możliwy, jeśli dynamika ludności będzie stale dodatnia. Bez spełnienia
tego warunku dynamika produkcji per capita będzie zmierzała do zera. Z tego wynika,
że w krajach ze słabnącą dynamiką ludności powinniśmy obserwować istotne
obniżanie się dynamiki wzrostu gospodarczego. W skali ostatnich dziesięcioleci nie
dostrzegamy jednak spowolnienia wzrostu w krajach o wyraźnym wyhamowaniu
przyrostu naturalnego. Nie może to jednak stanowić rozstrzygającego argumentu
falsyfikującego tę klasę modeli, gdyż istnieje szereg czynników zakłócających, na
które zwraca uwagę J. Growiec. Między innymi obserwujemy stały wzrost odsetka
osób zatrudnionych w sektorze B+R oraz międzynarodowy ?drenaż mózgów", co
przeciwdziała negatywnym efektom spadku przyrostu naturalnego w pojedynczych
krajach. Ostatnią grupę modeli omawianą przez J. Growca stanowią te, w których
próbuje się wyeliminować wpływ dynamiki i skali ludności na długookresowe tempo
wzrostu produkcji per capita. Uzyskuje się to dzięki wkomponowaniu w model
zależności akumulacji wiedzy od odsetka zatrudnionych w sektorze B+R. Przytaczane
przez J. Growca wyniki badań empirycznych stwarzają pewne podstawy do
przypuszczenia, iż ostatnia klasa modeli ma największą zdolność do objaśniania
rzeczywistości w porównaniu z dwoma poprzednimi.
Postęp technologiczny oraz akumulacja kapitału ludzkiego i rzeczowego są
niewystarczającymi czynnikami wyjaśniającymi długofalowe procesy gospodarcze.
Pomiędzy regionami utrzymują się trwałe, długookresowo istotne różnice w poziomie
technologicznym i zasobności w kapitał. Świat różnicuje się pod względem bogactwa.
Jest niezwykle intrygującym problemem, dlaczego niektóre regiony wstępują
na ścieżkę przemian społecznych i technicznych prowadzących do trwałej poprawy
poziomu życia, inne natomiast trwale pozostaję poza nią. Jakie są fundamentalne
źródła ubóstwa i bogactwa w gospodarce światowej. Temu zagadnieniu poświęcony
jest tekst M. Garbicza. Jest to tekst wielowątkowy. Autor stara się spojrzeć
na zagadnienie rozwoju z różnych punktów widzenia. Bierze pod uwagę zarówno
czynniki instytucjonalne, ekonomiczne jak również geograficzne. Zjawiska klimatyczne,
dostęp do zasobów surowców, ujęć wody pitnej, jakość gleb, odległości do
rynków zbytu, wszystko to ma wpływ na dynamikę przemian rozwojowych. Położenie
geograficzne może prowadzić do niechcianej izolacji danej lokalnej gospodarki.
Takie trudno dostępne rynki nie dają możliwości wykorzystania skali produkcji,
a więc prowadzą do trwałej niskiej produktywności czynników wytwórczych. Nie
bez znaczenia są również choroby, takie jak malaria i AIDS, które potrafią skutecznie
blokować rozwój.
Nie zawsze lepsze warunki geograficzne zapewniają start ku bogactwu. M. Garbicz
podkreśla fundamentalną rolę instytucji, które tworzą podwaliny pod sprawny
ekonomicznie system bodźców do wydajnej pracy i zyskownego inwestowania.
Chodzi głównie o ochronę praw własności i bezpieczeństwo obrotu towarowego.
Jeśli przedsiębiorcy nie mają dostatecznej ochrony swoich interesów, nie angażują
swoich prywatnych środków w szereg społecznie pożądanych projektów. Kluczową
kwestią jest odpowiedź na pytanie, dlaczego w niektórych regionach instytucje są
dobrej jakości, w innych natomiast blokują przedsiębiorczość. M. Garbicz, odwołując
się do literatury przedmiotu, przedstawia ciekawe wyjaśnienie nawiązujące do
tworzenia instytucji w krajach kolonizowanych oraz rozkładu sił politycznych pomiędzy
grupy społeczne zaangażowane w przemiany rozwojowe.
Dosyć istotną kwestią sprzyjającą pobudzeniu rozwoju jest umiejętne włączanie
się danego kraju do międzynarodowych rynków towarowych, finansowych i wymiany
technologii. Dzięki takiemu ?sterowanemu" integrowaniu się z gospodarką światową
sukces odniosło szereg krajów azjatyckich. Zdaniem M. Garbicza jest tu jednak
mnóstwo zagrożeń dla krajów o słabszym potencjale produkcyjnym w stosunku
do zagranicznej konkurencji. Jednym z poważniejszych jest możliwość wywołania
dezindustrializacji kraju słabszego. Jeśli na konkurencję międzynarodową zostaną
wystawione nowoczesne przedsiębiorstwa z kraju biednego, które na skutek
szczupłego rynku krajowego nie wyczerpały jeszcze korzyści skali, to mogą one
po prostu nie sprostać zagranicznej konkurencji przedsiębiorstw o większym rynku
zbytu i wskutek tego o niższych kosztach jednostkowych. Również napływ nowych
technologii wcale nie musi ożywiać gospodarki kraju biednego. Nowa technologia
może być przenoszona do tej gospodarki, gdy w kraju rodzimym nie jest możliwe
utrzymanie rentownej produkcji w wyniku wysokich płac. Niskie płace w kraju ubogim
stwarzają możliwość utrzymania rentowności ze stosowania danej technologii.
Ale to praktycznie oznacza, że pozyskana przez kraj ubogi nowa technologia nie
stwarza już warunków do podnoszenia płac. Zacofanie może się zatem utrzymać
mimo pozyskania nowych technologii.
Wątek wpływu instytucji na rozwój gospodarczy jest kontynuowany w tekście
Z. Stańka. Autor pokazuje, iż system instytucjonalny przyczynia się do wzrostu
gospodarczego w dwojaki sposób. Po pierwsze, poprzez poprawianie jakości instytucji,
swoiste zbliżanie się do wzorca, wzmacniane są pozytywne bodźce wzrostowe
w obszarach akumulacji kapitału ludzkiego i rzeczowego, postępu technicznego,
przepływów na rynku pracy. Dzięki tym swoistym ulepszeniom instytucjonalnym
można podnieść tempo wzrostu gospodarczego. Po drugie, dobre instytucje są
niezbędne dla nadania cech trwałości i stabilności dynamice gospodarczej. Szczególnie
istotne są trzy płaszczyzny, na których dobre instytucje sprzyjają wzrostowi.
Naczelną sprawą są klarownie wyspecyfikowane i chronione prawa własności.
Następnie systemy instytucjonalne powinny mieć zdolność do endogenicznego
wytwarzania różnorodności tak, aby dopasować się do konkretnych warunków gospodarowania.
Inaczej mówiąc, wymiana rynkowa może być realizowana efektywnie
przy całkiem odmiennych systemach instytucjonalnych. Ponadto ogromną rolę
w zapewnieniu skuteczności bodźców wzrostowych odgrywa państwo ze swoją
zdolnością do kreowania zmian w systemie instytucjonalnym w postaci reform społecznych
i organizacyjnych.
Wzrost gospodarczy przebiega przy równoczesnej fluktuacji zagregowanej produkcji.
Kwestią sporną jest interpretacja tych fluktuacji: czy jest to zejście ze ścieżki
wzrostu produkcji potencjalnej, czyli przejściowe odejście od równowagi ogólnej,
czy też jest to przejście do nowego, zmienionego poziomu produkcji potencjalnej
wyznaczonego przez nowe warunki równowagi ogólnej. Ogromne piętno na rozwoju
teorii i polityki gospodarczej odcisnął ten pierwszy pogląd. Dodatkowo sądzono,
że okresy przejściowej nierównowagi mogą trwać relatywnie długo, ze względu na
sztywności cenowe. Ten sposób myślenia otworzył ogromną przestrzeń do interwencji
państwa w życie gospodarcze w celu stabilizowania gospodarki wokół produkcji
potencjalnej w krótkim i średnim okresie. Szczególnie przypadek produkcji poniżej
potencjału, który generował przymusowe bezrobocie, mógł być w miarę szybko
skorygowany dzięki ingerencji państwa. Dwa teksty niniejszego zbioru poświęcone
są oddziaływaniu państwa na fluktuacje gospodarcze (P. Matczuk, Ł. Woźny).
P. Matczuk w swoim tekście opisuje ewolucję stabilizacyjnej polityki fiskalnej
na przestrzeni minionych 70 lat. W tym okresie wyodrębnia trzy fazy. Pierwszą,
trwającą od lat 30. do końca lat 60. zeszłego stulecia, nazywa konsensusem keynesowskim.
W tym okresie wypracowano podstawowe narzędzia analizy krótkookresowych
fluktuacji i sformułowano kluczowe zalecenia dla dyskrecjonalnej i opartej
o reguły (tzw. automatyczne stabilizatory koniunktury) polityki fiskalnej. W tym
okresie keynesowskie zalecenia dla polityki odnosiły największą skuteczność. Druga
faza, koniec lat 60. - koniec lat 70., charakteryzuje się rozpadem konsensusu
keynesowskiego. Tradycyjne instrumentarium polityki fiskalnej zaczęło zawodzić
w praktyce. Myśl keynesowska została poddana totalnej krytyce ze strony szkół
monetarystycznej i nowej ekonomii klasycznej. Obydwie szkoły dostarczyły szeregu
dowodów teoretycznych i empirycznych o fundamentalnej nieskuteczności polityki
keynesowskiej. Ostatnia faza, lata 80. zeszłego stulecia do chwili obecnej, to
twórcze poszukiwanie nowego miejsca dla polityki stabilizacyjnej. Początkowo polityka
fiskalna została uznana za niepotrzebną. Jej miejsce zaczęła wypełniać aktywna
polityka pieniężna, co do której rosło przekonanie o jej silnych własnościach
stabilizacyjnych w krótkim okresie. Równolegle stopniowo zyskiwał na znaczeniu
pogląd o skuteczności polityki fiskalnej w sytuacjach szczególnego zagrożenia makroekonomicznego,
ze specjalnym uwzględnieniem przypadku pułapki płynności.
Ponadto przekonanie o konieczności powrotu do stabilizacyjnej polityki fiskalnej
rodzi się na tle pozbawienia krajowych gospodarek narzędzi polityki pieniężnej po
powstaniu Europejskiej Unii Monetarnej. W rękach lokalnych polityków pozostały
tylko narzędzia polityki fiskalnej, za pomocą których mogą łagodzić skutki asymetrycznych
szoków.
Ł. Woźny zajął się analizą polityki pieniężnej jako narzędzia ingerencji w gospodarkę.
Otóż okazuje się, że polityka ta może skutkować wzrostem stopy inflacji.
Wiadomo, że polityka pieniężna może przynieść efekty realne tylko w krótkich okresach.
W długim okresie zmiany nominalnej podaży pieniądza znajdują odzwierciedlenie
tylko w zmiennych nominalnych. Władze monetarne, orientujące się w sposobie
formowania oczekiwań przez podmioty, mają silną pokusę do ?poprawy"
bieżącej produkcji, i tym samym stanu zatrudnienia, poprzez ekspansję pieniężną.
Taki cel osiągną, gdy podmioty sformułują swoje oczekiwania inflacyjne na podstawie
pierwotnych deklaracji władz monetarnych, a władza monetarna, wykorzystując
ten fakt, wycofa się z wyjściowych zobowiązań. W takiej sytuacji polityka pieniężna
staje się niespójna w czasie. Podmioty nie mogąc cofnąć swoich decyzji opartych
na oczekiwaniach inflacyjnych doprowadzą do krótkookresowego wzrostu produkcji.
Jednak długookresowo produkcja powróci do swojego stanu normalnego a wzrost
podaży pieniądza przełoży się tylko na wzrost stopy inflacji. Do analizy zjawiska
niespójności czasowej decyzji Ł. Woźny stosuje teorie niekooperacyjnych gier.
Jak można wykorzystać książkę w dydaktyce? Wydaje się, że rozdziały 1 i 2
są dobrym wprowadzeniem do zaawansowanej teorii wzrostu. Poszerzają aparat
narzędziowy i problematykę w porównaniu do tradycyjnych wykładów z makroekonomii
średnio zaawansowanej wykładanej na poziomie licencjackim. Mogą być zatem
z powodzeniem stosowane na kursach makroekonomii otwierających studia
magisterskie na ekonomicznych kierunkach jako uzupełniająca literatura. Mogą być
również wykorzystane na licencjackich seminariach dyplomowych obejmujących
problematykę dynamiki gospodarczej. Rozdziały 3 i 4 nadają się do uzupełnienia
wykładu z ekonomii rozwoju, w którym tradycyjnie omawia się czynniki niedoceniane
w głównym nurcie teorii wzrostu, czyli czynniki instytucjonalne i geograficzne.
Ponadto rozdział 4 może być literaturą uzupełniającą do wykładów z instytucji gospodarczych.
Sądzimy, że rozdziały 5 i 6 mogą być pomocne dla studentów makroekonomii
na poziomie magisterskim, w średnio zawansowanych kursach z polityki
gospodarczej, jak również w wykładach z ekonomii politycznej (odpowiednik wykładanej
w zagranicznych uniwersytetach political economy), wykładu rzadko dziś
spotykanego w uczelniach w Polsce. Ze względu na swój historyczny wymiar (opis
ewolucji teorii i praktyki polityki fiskalnej) rozdział 5 może być również wykorzystany
w nauczaniu współczesnej historii myśli ekonomicznej. Natomiast jedną z zalet rozdziału
6 jest zastosowanie formalnych narzędzi teorii gier. Z tego powodu opracowanie
to może być również z powodzeniem wykorzystane w zajęciach z teorii gier
na poziomie magisterskim jako przykład konkretnego zastosowania gry do analizy
zachowań strategicznych podmiotów uczestniczących w polityce pieniężnej. Również
opracowanie to może być z powodzeniem wykorzystane na przedmiocie Ekonomia
sektora monetarnego, który coraz częściej pojawia się w polskich uczelniach
ekonomicznych.
Mimo iż niniejsza książka pomyślana jest jako pozycja do wykorzystania w dydaktyce,
nie ma ona konstrukcji typowego podręcznika. Jest to zbiór autorskich opracowań.
Siłą rzeczy zatem każde opracowanie ma wiele cech indywidualnych wynikających
z zainteresowań i dydaktycznych doświadczeń poszczególnych autorów.
Mamy nadzieję, że książka ta okaże się pomocna w poznawaniu meandrów
ekonomii zarówno studentom kierunków ekonomicznych, jak również wszystkim
pasjonatom życia gospodarczego.
Wstęp
Od stagnacji do wzrostu gospodarczego (Wojciech Pacho)
Pułapka stagnacji
Egzogeniczny wzrost gospodarczy
Wzrost gospodarczy i postęp technologiczny (Jakub Growiec)
Ewolucja teorii wzrostu
Teorie oparte o akumulację czynników i ich niedoskonałości
Endogeniczny wzrost gospodarczy.
Efekty skali. Modele semi-endogenicznego wzrostu
Modele w pełni endogenicznego wzrostu bez efektów skali
Pozostałe źródła wzrostu produktywności
Który z omawianych modeli najlepiej pasuje do rzeczywistości?
Problemy rozwoju i niedorozwoju (Marek Garbicz)
Rola czynnika geograficznego
Kluczowa rola instytucji w rozwoju
Wewnętrzne czy zewnętrzne czynniki rozwoju?
Nierówności a wzrost gospodarczy
System instytucjonalny a wzrost i rozwój gospodarczy (Zbigniew Staniek)
Systemy instytucjonalne i ich efekty
Instytucje jako endogeniczny i egzogeniczny czynnik rozwoju
Instytucje a bezpośrednie czynniki wzrostu i rozwoju
Siedem dekad stabilizacji fiskalnej. Praktyka, teoria narzędzia (Piotr Matczuk)
Konsensus keynesowski (lata 30. - druga połowa lat 60.)
Krytyka stabilizacyjnej polityki fiskalnej (druga połowa lat 60. - lata 70.)
W poszukiwaniu konsensusu (1980 - obecnie)
Niespójność czasowa polityki monetarnej (Łukasz Woźny)
Definicja i przykład
Formalne modelowanie spójności czasowej polityk
Rozwiązanie problemu wiarygodności
Wiarygodność polityki monetarnej a dane empiryczne
|
