Halina Chodurska

Ze studiów nad fitonimami rękopiśmiennych zielników wschodniosłowiańskich XVII-XVIII w.

Kraków 2003
400 s., 24 cm
stan dobry


1. Wstęp
1.1. W wykazie prac poświęconych zagadnieniom słowiańskiej nomenklatury botanicznej wypadałoby już dzisiaj umieścić co najmniej kilka dziesiątków pozycji. Są wśród nich zarówno obszerne monografie, które stanowią podsumowanie analizy większej liczby jednostek leksy­kalnych, jak i artykuły niewielkiej objętości, omawiające pojedyncze określenia. W pracach tych podejmowano próby odpowiedzi na bardzo różne pytania.
Kształtowaniu się naukowej nomenklatury botanicznej najwięcej uwagi poświęcili jak dotąd bohemiści (Machek 1954; Dostał 1957; Orłoś 1971; Kolari 1981) i słowacyści (Buffa 1972). Opracowane zostały zatem w aspekcie historycznym liczne fitonimy czeskie (praca Machka uwzględnia około 2000 jednostek leksykalnych) i słowackie (indeks nazw z tego obszaru zamieszczony w monografii Buffy zawiera około 5 tysięcy haseł). Pierwsze z wymienionych studiów omawia, niejako przy okazji, również sporą liczbę wschodniosłowiańskich określeń bo­tanicznych (jest wśród nich bez mała 600 nazw rosyjskich i ponad 300 zaczerpniętych z języka ukraińskiego). W opracowaniu drugim podjęto natomiast próbę prześledzenia dróg rozwoju mianownictwa roślinnego oraz ustalenia źródeł wiedzy o zastosowaniu roślin leczniczych w me­dycynie ludowej. Nie ulega bowiem wątpliwości, że ta specjalistyczna grupa słownictwa rozwijała się stopniowo, częstokroć z odwołaniami do terminologii obcojęzycznej. Większość pozycji bibliograficznych poświę­conych nomenklaturze czeskiej koncentruje się na propozycjach upo­rządkowania słownictwa i ostatecznego przyporządkowania go okre­ślonym desygnatom już w zgodzie z naukową systematyką Karola Linneusza, a więc w centrum swojej uwagi stawia reformatorską w tej
mierze działalność Jana Svatopluka Presla (Orłoś 1972; Kolari 1981) i Gustawa Reussa (Orłoś 1972).
Powstało wprawdzie kilka rozpraw o rosyjskiej (Zabinkowa 1958) i białoruskiej (Kisielewskij 1962) terminologii botanicznej, ale nie są to publikacje dorównujące szerokością horyzontów naukowych poprzed­nio wspomnianym opracowaniom.
Nieporównanie większym zainteresowaniem cieszyły się ludowe nazwy roślin. Nierzadko jednak fitonimy owe wykorzystywane były jedynie jako materiał ilustrujący wybrane procesy słowotwórcze i se­mantyczne (Miłowidowa 1960; Nasińska 1972; Ruposowa 1976; Dylewska-Kupisz 1978; Gajdamowicz 1980).
Całościowa analiza zagadnienia nazewnictwa botanicznego wy­daje się przedsięwzięciem z góry skazanym na niepowodzenie. Dostęp­ne specjalistyczne słowniki języków słowiańskich prezentują bowiem od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy nazw. Toteż badacze na ogół ograniczają się w swych dociekaniach do jakiegoś wyboru. Najobszer­niejsze dzieło poświęcone nomenklaturze botanicznej współczesnego języka rosyjskiego koncentruje się na analizie 214 określeń ziół leczni­czych i magicznych, grzybów oraz owoców leśnych (Mierkułowa 1967). Powstała w latach osiemdziesiątych monografia o ukraińskim nazew­nictwie roślin omawia natomiast wybrane hasła ze słownika S. Makowieckiego (Szamota 1985), zaś najnowsze opracowania polskie opierają się na słownikach zestawianych przez znawców i miłośników kultury ludowej Zośkę Wieras i Jana Trepczyka (Szcześniak 2000; Rogowska 1998). W ostatnim czasie sporym zainteresowaniem cieszy się proble­matyka motywów roślinnych w prozatorskiej i poetyckiej twórczości literackiej (Świat roślin w języku i kulturze, pod red. A. Dąbrowskiej ii. Kamińskiej-Sznaj, Wrocław 2001).
Kilkakroć podejmowano próby stworzenia przeglądu typów moty­wacji semantycznej fitonimów słowiańskich. Najwcześniejsza znana praca tego rodzaju opiera się na materiałach języka bułgarskiego (Kozarow 1925), dwie kolejne poświęcone podobnym zagadnieniom w języ­ku polskim (Pawłowski 1974) i ukraińskim (Zawerucha 1974) ukazały się pół wieku później. Nazwy roślin (a dotyczy to chyba nie tylko obsza­rów zamieszkiwanych przez Słowian) nawiązują z reguły do wyglądu zewnętrznego desygnatów, do miejsca ich występowania, właściwości, sposobu użytkowania, czasu kwitnienia (Pawłowski 1974) lub do ich pochodzenia (Kozarow 1925; Pawłowski 1974). Niekiedy podstawę określeń botanicznych stanowią imiona własne (bóstw niechrześcijanskich, duchów, popularnych świętych czy też postaci z bajek) i bardzo rzadko - nazwiska (Kozarow 1925).
Klasyfikacji semantycznej stosunkowo dużo uwagi, i to już u schył­ku lat siedemdziesiątych XX wieku, poświęcali badacze ukraińscy (Kolomyjeć, Szamota 1979; Sabadosz 1979). Uwzględniali oni przy tym w swoich rozważaniach niezmiernie frapującą grupę nazw roślin mitycznych. W określeniach tego rodzaju kryją się zwykle aluzje do legendarnych, baśniowych przekazów ludowych. Okazuje się, że te ostatnie bądź motywują nazwę, bądź tylko ją tłumaczą. Zwrócił na to uwagę już w minionym stuleciu A. Potebnia (1881). Nazwy botaniczne nawiązujące do zwyczajów ludowych, legend i mitów, niejednokrotnie mających swe źródło w bardzo odległej przeszłości, rzadko bywały przedmiotem szczegółowych analiz. Zajęto się nimi po blisko stuletniej przerwie dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku (Szeraszowa 1971; Budziszewska 1972; Wajda-Adamczykowa 1992; Spólnik 1993; Szcześniak 2000), podobnie zresztą jak związanym bezpośrednio z tym kręgiem zagadnień problemem desemantyzacji i etymologizacji wtór­nej (Sabadosz 1982).
We wszystkich przywołanych dotąd pracach kładzie się nacisk na genezę poszczególnych określeń, a zarazem podejmuje próbę ich lokali­zacji na terenach zamieszkiwanych przez Słowian. W dociekaniach na­tury etymologicznej obszar użytkowania nazw botanicznych okazuje się bowiem sprawą niezmiernie istotną. Stosunkowo dawno dostrzeżo­na została mianowicie określoną zależność pomiędzy zasięgiem teryto­rialnym miana a ilością jego synonimów (im szerszy zasięg wykazuje dany fitonim, tym mniej jego synonimów funkcjonuje w powszechnym obiegu) oraz wiekiem (im określenie jest starsze, tym mniej posiada synonimów) (Feszczenko 1970, 73).
W miarę dokładne ustalenie obszaru występowania konkretnej nazwy stwarza możliwość wyodrębnienia najstarszej warstwy chrono­logicznej słownictwa botanicznego. Kwestie związane z terytorialnymi zasięgami użycia znacznej liczby słowiańskich leksemów dotyczących przyrody żywej (w tym ogromnej ilości określeń ziół) najpełniej i rze­telnie przedstawia obszerna monografia W. Budziszewskiej (1965). Omówiono w niej notabene cały szereg pojęć nie tylko botanicznych, ale i zoologicznych. Nazwy roślin uprawnych (w tym kwiatów sprowa­dzanych z innych stref klimatycznych i hodowanych w ogrodach) oraz roślin zarodnikowych, trawiastych, krzewinek i ziół przedstawione zo­stały w obrębie kilkuset haseł. Wśród omawianych określeń znalazły

Słowa kluczowe: