Walter Burkert

Starożytne kulty misteryjne


Tłumaczenie: Krzysztof Bielawski



2007, str. 234, ilustracje. stan bardzo dobry.



"Starożytne kulty misteryjne" to najnowsze i najpełniejsze kompendium wiedzy o misteryjnych rytuałach starożytności. Obfita bibliografia i rozbudowany aparat krytyczny czynią z monografii przewodnik po najbardziej nawet szczegółowych problemach zagadkowego świata tajemnych kultów.


Kult Dionizosa, Izydy, Mitry, Wielkiej Macierzy, misteria eleuzyjskie — o tajemnych rytuałach starożytności słyszał niemal każdy. Informacje na ich temat były jednak zawsze skąpe i mniej lub bardziej zagadkowe, a czas zatarł wiele tropów...

Burkert sytuuje zachowane antyczne świadectwa o kultach misteryjnych w perspektywie antropologicznej, ukazując ich zakorzenienie w najgłębszych ludzkich potrzebach — zarówno związanych z grozą śmierci, jak i płynących z doświadczeń zwykłej codzienności. Omawia, na szerokim tle społecznym, najważniejsze organizacje kultowe w ich zdumiewającej różnorodności. Przede wszystkim jednak skupia uwagę na teologicznej treści misteriów, na zagadnieniu świętych przekazów i na istocie niezwykłego doświadczenia, jakie może przynieść udział w obrzędach misteryjnych.



„Zagadnienie tajnych kultów zawiera w sobie niezwykłą ambiwalencję: z jednej strony intryguje i przyciąga uwagę, a z drugiej natychmiast odpycha badacza nikłością, ulotnością i niewielką ilością świadectw, które umożliwiają prowadzenie naukowych poszukiwań. Rozdziały poświęcone tej tematyce nawet w najpoważniejszych opracowaniach dawnych religii rzadko wychodzą poza ramy utrwalonych stereotypów. Na tym tle praca Burkerta jest szczególnym wyjątkiem”. (Prof. dr hab. Romuald Turasiewicz)



Spis treści:



- Potrzeby osoby w życiu doczesnym i po śmierci

- Organizacje i przynależności do nich

- Teologia i misteria. Mit, alegoria i platonizm

- Doświadczenie niezwykłości



Zawiera także bibliografię oraz indeksy: autorów nowożytnych, autorów i postaci starożytnych, terminów greckich, terminów łacińskich, geograficzny, rzeczowy.



RECENZJE



Mariusz Dobkowski

Przemiana religijna w kontekście antycznym



Starożytne misteria to temat ciekawy i ważny dla historii europejskiej refleksji filozoficznej oraz tradycji religijnej. Bo, z jednej strony, kojarzą się one (słusznie) z tajemnicą bezpośredniego i indywidualnego doświadczenia sacrum oraz rytuałami wtajemniczenia. Z drugiej zaś strony wiadomo, że wywarły wpływ na ważne kierunki filozoficznej myśli greckiej (pitagoreizm i platonizm), a także oddziałały na powstanie chrześcijaństwa. Zwykle wyróżnia się dwa okresy w rozwoju misteriów. Wcześniejszy, obejmujący kulty greckie - są to misteria eleuzyńskie (związane z boginiami Demeter i Kore/Persefoną) oraz obrzędy i nauki łączące się z Dionizosem i etap późniejszy, gdy rozwijały się wtajemniczenia w kult bogów wschodnich: Izydy, Mitry i Kybele (Wielkiej Matki).

W bogatym dorobku wybitnego badacza religii starożytnej Grecji Waltera Burkerta znalazła się praca poświęcona także powyższemu zagadnieniu. To, co zwraca uwagę, to bardzo szeroka baza źródłowa, na której autor opiera swe rozważania. Stąd zapewne w dużej mierze wynika fakt, że traktuje on przedmiot swoich badań jako zjawisko sui generis, starając się unikać zbyt bliskich odniesień do chrześcijaństwa i odnosząc się negatywnie do częstego określenia „religia misteryjna". To ostatnie wynika z faktu, że termin „religia" jest w zachodnim kręgu kulturowym pojmowany głównie w odniesieniu do religii monoteistycznych, wymagających wyłączności od swoich wyznawców. Natomiast kulty misteryjne nie były „zazdrosne", zezwalały na uczestnictwo w innych zorganizowanych formach religijności.

Jeśli już Burkert ujmuje misteria w jakimś kontekście, to jest to środowisko społeczeństwa i kultury starożytnej. Ale i tu pozostaje znacznie bardziej wierny swojemu przedmiotowi badań niż łatwym klasyfikacjom religioznawczym, gdyż - jak pisze - „misteria [...] pozostały w głównej mierze eksperymentalną postacią religii" (s. 79). Jaka jest idea przewodnia tych form życia religijnego? Choć w dużej mierze przyznaje on rację Eliademu, że we wszelkiego rodzajach inicjacjach główną rolę odgrywa symboliczna śmierć i zmartwychwstanie, Burkert dodaje także, iż w przypadku misteriów może chodzić również o zapewnienie sobie trwałego powodzenia za życia. Ale nawet i tego uogólnienia nie formułuje w sposób kategoryczny, podkreślając niejednoznaczny i zróżnicowany charakter misteriów. W kwestii nauki religijnej towarzyszącej misteriom badacz twierdzi, że mówi ona mniej o duszy poddanej różnorodnym próbom, a bardziej dotyczy pewnych, ezoterycznych, opowieści o bogach. „Mystai [wtajemniczani - M.D.] z pewnością mieli dowiedzieć się czegoś więcej o bogach, mieli poznać wcześniej nieznane szczegóły, aspekty, cechy ich tożsamości" (s. 132). Dla misteriów eleuzyńskich taką świętą opowieścią był prawdopodobnie mit o przybyciu Demeter, w wersji znanej z hymnu homeryckiego.

Autor podejmuje także zagadnienie form organizacyjnych misteriów. Wyróżnia tu trzy kategorie: wędrownych charyzmatycznych nauczycieli, duchowieństwo związane z sanktuariami oraz thiasoi - swego rodzaju kluby prywatnych wyznawców. Inaczej niż chrześcijaństwo, kulty misteryjne nie wytworzyły własnej organizacji, obocznej wobec społeczeństwa. Misteria korzystały z form organizacyjnych właściwych społecznościom antycznym i w tym też Burkert upatruje ich upadku wraz ze schyłkiem starożytnego społeczeństwa. W ostatnim rozdziale swojej książki wybitny badacz religii greckiej zastanawia się na czym polegało doświadczenie misteriów prowadzące do „bezpośredniego spotkania z bóstwem". Twierdzi on, że istotną rolę odgrywało tu doznanie cierpienia, braku nadziei i pojawiające się u kresu sił wybawienie, jawiące się jako radość, światło, muzyka. „Doświadczenie to opiera się na antytezach, na poruszaniu się między skrajnościami: od przerażenia po szczęście, od ciemności do światła" (s. 165).


Erudycja Burkerta, syntetyczność myślenia, a przy tym nienadużywanie uogólnień oraz dobre osadzenie rozważeń w kontekście społeczeństwa i kultury starożytnej powodują, że wypada zgodzić się ze słowami tłumacza książki, który w przedmowie pisze: „to właśnie opracowanie Burkerta pozostaje dzisiaj [...] ostatnim głosem nauki na tym [kultów misteryjnych - M.D.] polu" (s. 25).

___

UWAGA! Książki są wysyłane w ciągu 14 dni od zaksięgowania wpłaty na koncie.