Koniec wakacji Piętnastoletni Jurek ma spędzić wakacje w domu, na Śląsku, wśród dymiących hałd. Po powrocie z uroczystości zakończenia roku szkolnego nie zastaje w domu matki ani jej rzeczy. Wstrząśnięty biegnie do ojca, do kopalni. Ojciec zbywa go opowieścią o konieczności nagłego wyjazdu matki do sanatorium. Chłopiec nie bardzo w to wierzy. Szukając ulubionego ptaka "Rudego" poznaje Elżbietę. Dziewczyna z Warszawy przyjeżdża na wakacje do krewnych. Elżbieta i Jurek dużo czasu spędzają wspólnie. Pewnego razu podczas spaceru w ulewnym deszczu natykają się na pijanego ojca Jurka. I znów chłopca trapią złe przeczucia związane z matką. Podczas wizyty u dziadków dowiaduje się, że matka odeszła od ojca. Pragnie porozmawiać z ojcem, poznać przyczyny decyzji matki, lecz ojciec zbywa go mglistymi wyjaśnieniami. Jurek jedzie do Warszawy, do siostry matki i tam poznaje gorzką prawdę: matka chce się związać z innym mężczyzną. Prosto z dworca idzie do kopalni. Wie, że ojciec go potrzebuje. Wzruszającemu pojednaniu towarzyszy jednak bolesne wspomnienie Elżbiety witanej w Warszawie przez innego chłopaka. Młodym aktorom niezawodowym udało się stworzyć wielowymiarowe portrety nastoletnich bohaterów stojących u progu dorosłego życia Wyspa złoczyńców Do małego miasteczka przyjeżdża młody pracownik muzeum-Tomasz, dysponujący pokracznym, ale nader sprawnym samochodem. Został ściągnięty przez prowadzącego wykopaliska profesora Opałko. Ponoć w okolicy znajdują się skarby byłego dziedzica. Tomasz poszukuje ich na własną rękę, ale śledzony jest przez asystentkę Opałki, zwaną "Zaliczką". Wraz z trójką harcerzy wpada na trop szajki usiłującej zagarnąć zbiory, wyjaśnia przyczyny śmierci zaufanego przyjaciela dziedzica-Kolasy. Szefem szajki okazuje się fotograf Karol. W ostatniej chwili Tomasz, harcerze i "Zaliczka" krzyżują jego plany. Zbiory trafiają do muzeum; Tomasz i "Zaliczka" ruszają na spotkanie kolejnej przygody. Cykl powieści Nienackiego o panu Samochodziku był udaną próbą wykreowania młodzieżowego bohatera pozytywnego Zielone lata Sosnowiec 1939 roku. Syn robotnika, mały Wojtek, przyjaźni się z rówieśnikami z sąsiedztwa: Erną, córką aptekarza Niemca, i Abramkiem, żydowskim chłopcem. Dzieci bawią się wspólnie na zielonym wzgórzu. Ojciec Wojtka, od pewnego czasu bezrobotny, dostaje wezwanie do wojska. W domu zostaje matka z małą siostrzyczką. 1 Września w Sosnowcu są już regularne oddziały wermachtu. W niektórych oknach wiszą flagi ze swastykami; u rodziców Erny również. Rodzina Abramka zostaje wysiedlona. Ginie ojciec chłopca, ranny Abramek ukrywa się. Odnaleziony przez Ernę i Wojtka zostaje opatrzony i przygarnięty przez znajomego lekarza. W domu Wojtka żandarmi odnajdują radio i działaczy konspiracji. Rozstrzeliwują mężczyzn, aresztują matkę chłopca, palą dom. Wojtek jest bezdomny. I jego również zabiera do siebie lekarz. Chłopiec spotyka się na dawnym miejscu zabaw z Erną- rodzina dziewczynki wyjeżdża do Hamburga. Okupacja rozdziela dzieci, które razem rosły i bawiły się. Uzmysławia im różnice narodowościowe i rasowe, ale zawsze znajdą się ludzie, którzy tych różnic nie uznają Do góry nogami Śląsk, ostatnie miesiące przed wybuchem drugiej wojny światowej. Sześciu chłopców z jednego robotniczego bloku pasjonuje się piłką nożną. Kibicują "Ruchowi" i całe dnie spędzają na kopaniu szmacianki na podwórzu. Gerard idzie na wagary na stadion i znajduje tam skórę do prawdziwej piłki. Reperuje ją młody hutnik-puzonista Edzio. Piłka staje się największym skarbem szóstki przyjaciół. Kiedy wpada przypadkiem do ogrodu fabrykanta, złośliwy lokaj tnie ją na kawałki. Aby się zemścić, chłopcy wrzucają do ogrodu szmaciankę unurzaną w fekaliach. Policjant szukający sprawców trafia do mieszkania Edzia, gdzie kibice śledzą transmisję z ważnego meczu. Zasłuchany funkcjonariusz rezygnuje z szukania winnych. Wybuch wojny mali piłkarze odczuwają jak postawienie świata do góry nogami.