Słowo wstępne


Uczucia stanowią ważny element w kształtowaniu się oso¬bowości i na równi z innymi jej funkcjami muszą być celowo i systematycznie rozwijane przez poszczególne środowiska wy¬chowujące.
Psychologowie, zajmujący się tą problematyką, sygnalizują poważne niebezpieczeństwa grożące, gdy w ontogenezie do¬chodzi do zaburzeń rozwojowych w reakcjach emocjonalnych dzieci i młodzieży. Na przykład E. B. Hurlock zwraca uwa¬gę na to, że uczucia zabarwiają znaczną większość doświadczeń człowieka, a — być może — w ogóle nie ma w naszym ży¬ciu sytuacji, w których rozwiązywaniu nie brałyby one udzia¬łu.1 Uczucia są również motywami różnorodnych działań ak¬tywizujących proces rozwoju człowieka.
Niektóre uczucia przeżywane bardzo intensywnie często powstrzymują rozwój osobowości. Przykładem są przypadki pozbawienia dzieci uczuć miłości rodzicielskiej i sympatii innych ludzi spotykanych przez dziecko, uczucia niższości i brak wiary we własne możliwości działania. To wszystko izo¬luje dziecko od społecznego otoczenia, powstrzymuje jego aktywność zmniejszając rozwojowe szansę. Dominacja uczuć negatywnych, lękowych i agresywnych utrudnia lub uniemo-

żliwia przystosowanie do środowiska; jest powodem powsta¬wania konfliktów i napięć.
Wskazuje się również niekorzystny wpływ zaburzeń w roz¬woju uczuć na rozwój fizyczny. Silne i częste reakcje emocjo¬nalne zakłócają funkcje układu trawiennego i sen.
W przebiegu rozwoju uczuć obserwujemy szereg charak¬terystycznych przemian decydujących o stopniowym dosko¬naleniu się procesów emocjonalnych i ich roli w życiu czło¬wieka. W korzystnych dla rozwoju warunkach droga ta pro¬wadzi konsekwentnie do powstania harmonijnie ustrukturo-wanej dojrzałej osobowości. Zrozumiałe, że idealny model przebiegu kształtowania się uczuć i wzorcowej osobowości nie realizuje się tak często, jakbyśmy tego pragnęli w naszej ludzkiej rzeczywistości. Pewne jest jednak, że znajomość mo¬delowych właściwości w przebiegu ontogenezy pozwala w praktyce wychowawczej uniknąć wielu błędów i zaniedbań. Konkretny, jednostkowy i indywidualny proces rozwoju chce¬my bowiem optymalnie zbliżyć do wzorów postulowanych przez psychologię.
Jedną z istotnych cech procesów rozwojowych stanowi przejście od nielicznych kategorii emocji właściwych dziecku do bogatej różnorodności życia uczuciowego u do¬rosłego. Ten znamienny wzrost ilościowy cechuje tworzenie się i przekształcanie także innych, poza uczuciami, funkcji psychicznych. Ilościowe przemiany zachodzące w ontogene-zie uczuć są zarazem warunkiem coraz doskonalszego, jakoś¬ciowego odzwierciedlenia rzeczywistości. Stopniowo coraz wierniej wyrażają one rodzaj ustosunkowania się jednostki do samej siebie oraz do przedmiotów, osób, zdarzeń i wszelkich innych składników rzeczywistości, mających dla niej pozy¬tywne lub negatywne znaczenie.
Innym rysem emocjonalnego rozwoju człowieka jest to, że emocje stanowiące początkowo główne* źródło aktywnoś¬ci przestają stopniowo spełniać taką rolę. Rolę tę pełnią uczu-

cia w ścisłym związku z potrzebami. We wczesnej ontogene-zie są to potrzeby biologiczne. W pierwszych tygodniach i miesiącach występują jako odruchowo-bezwarunkowe i do¬piero później odruchowo-warunkowe zachowania się stano¬wiące stosunkowo proste reakcje na bodźce. W toku rozwoju motywami zachowań stają się coraz bardziej zróżnicowane prze¬życia emocjonalne do wyższych uczuć włącznie (np. uczucia moralno-społeczne). W młodszym wieku szkolnym i w okre¬sie dorastania częściej ujawniają się działające razem procesy emocjonalne i poznawcze (intelektualne) jako motywy postę¬powania. Wiek młodzieńczy przynosi już znaczne możliwości działania na podstawie rozumowego uzasadnienia potrzeby lub konieczności realizowania określonych celów niezależnie od emocjonalnego ustosunkowania sję do nich czy nawet wbrew temu ustosunkowaniu.
Następną cechą ontogenetycznych przemian w kształtowa¬niu się uczuć i ich funkcji jest ustalanie się doskonalszego współdziałania z innymi funkcjami psychicznymi wyko¬nywanymi przez organizm ludzki. Na początku emocje i wa¬runkowane przez nie działania mają charakter, impulsywny, są najczęściej afektami. Chociaż zdolność do zachowań im¬pulsywnych i działania w afekcie zawsze towarzyszy człowie¬kowi, to jednak rośnie szansa kierowania celowego i świado¬mego zarówno przebiegiem procesów emocjonalnych, jak i ich motywacyjną rolą w aktywności jednostki. Pojawia się możli¬wość opanowywania uczuć, powstrzymywania zachowań mo¬tywowanych przez nie, wzbudzania ich, hamowania ich obja¬wów itp.
W związku z powyższymi faktami pozostaje znamienna rola uczuć w podejmowaniu decyzji i kształtowaniu się dążeń jed¬nostki. Jak wynika już z tego, co powiedziano poprzednio, pierwsze zachowania, motywowane głównie emocjonalnie, mają charakter chceń, zachcianek, silnych pragnień. Małe dziecko nie liczy się jeszcze z możliwością ich realizacji, nie

6

orientuje się w warunkach działania, które mogą sprawiać, że cel nie da się osiągnąć. W tych sytuacjach przeszkoda w dą¬żeniu do urzeczywistnienia zamiaru powoduje siłne reakcje emocjonalne (frustracje). Z upływem czasu, w późniejszych latach ontogenezy, podejmowanie decyzji opiera się na ana¬lizie sytuacji, czyli subiektywnych i obiektywnych warunków powodzenia. Coraz łatwiej ustalić również stopień ryzyka i wiążące się z tym prawdopodobieństwo sukcesu.
Podobne przemiany zachodzą w stosunku człowieka do sa¬mego siebie. W tym zakresie istnieje zawsze silna skłon¬ność do indywidualnego, emocjonalnego oceniania swoich właściwości, tworzenia obrazu samego siebie. Niemniej schy¬łek wieku dorastania stwarza już szansę bardziej krytycznego spojrzenia na własne postępowanie, wykorzystania opinii śro¬dowiska i zobiektywizowania dotychczasowych sądów. Mo¬żliwie bezstronny stosunek jednostki do siebie stanowi bowiem jeden z podstawowych czynników wyznaczających ustosun¬kowanie się do społecznego otoczenia.
Scharakteryzowany powyżej ogólny przebieg rozwoju uczuć jest uwarunkowany czynnikami, których znaczenie uję¬to w dialektycznej teorii rozwoju osobowości. Zawiera ona najogólniejsze, powszechne prawa, a wynikają z niej postu¬laty, które musi uwzględniać praktyka kształtowania uczuć, jeżeli ich rozwój ma być jak najbliższy optymalnego.
Właściwości poszczególnych funkcji emocjonalnych są uwarunkowane niektórymi cechami organizmu jednostki.
Dlatego omówimy zależność stopnia pobudliwości emo¬cjonalnej od reaktywności tkanki nerwowej w ośrodkowym układzie nerwowym i od oddziaływania na jej stan funkcjo¬nalny innych narządów organizmu, a głównie układów wy¬dzielania wewnętrznego (dokrewnego), krążenia i oddecho¬wego. Ogólny stan zdrowia lub wyczerpania, zmęczenia, rów¬nież wpływa na warunki przeżywania emocji.
Druga grupa czynników warunkujących przebieg rozwoju

uczuć wiąże się z oddziaływaniem zewnętrznego, przede wszystkim społecznego środowiska. Na czoło wysuwa¬ją się tu wszystkie celowe zachowania ludzi dorosłych (wy¬chowawców w rodzinie, szkole i in.), które kierują i modelują w optymalny sposób przebieg procesów rozwojowych. Brak kierowniczej ingerencji powoduje powstawanie wypaczeń, zaburzeń życia emocjonalnego, oddalanie się wyników wy¬chowania od akceptowanego modelu uczuciowości człowieka i drogi jej formowania się.
Oprócz zorganizowanych celowo środowisk wychowują¬cych na rozwój dziecka wpływają sytuacje, zdarzenia nie¬kontrolowane, przypadkowo pojawiające się w jego oto¬czeniu. Ich znaczenie bywa rozmaite, znajduje się tu bowiem źródło zarówno korzystnych, jak i niekorzystnych doznań i doświadczeń. Te ostatnie mogą być przedmiotem oddziały¬wań reedukujących, a więc w jakimś zakresie korekcyjnych.
Pamiętając o roli otoczenia i samokontroli w rozwoju oso¬bowości, a w tym uczuć, wskażemy następny czynnik, równie jak scharakteryzowane poprzednio doniosły: aktywność człowieka. Podstawowym warunkiem rozwoju wszystkich funkcji organizmu wraz z psychicznymi jest działanie, po¬sługiwanie się nimi w zwyczajnych, codziennych okolicznoś¬ciach życia. Ich sprawność i doskonalenie wymaga ćwiczenia i doświadczeń. Ilościowy i jakościowy rozwój uczuć dokonuje się wówczas, gdy dziecko ma różnorodne — w miarę moż¬ności celowo dobrane — sposobności ich przeżywania, gdy styka się ze źródłami wzbudzającymi pojawianie się procesów emocjonalnych.
Więzi uczuciowe, np. koleżeństwo i przyjaźń, mogą poja¬wić się tylko w odpowiednio przebiegających interakcjach, w określonych, jeśli chodzi o specyficzne właściwości, sto¬sunkach międzyludzkich.
Jeżeli myślimy o zamierzonym wpływie wychowawczym, którego celem głównym ma być odpowiednie modelowanie

przebiegu rozwoju uczuć, to chodzi przede wszystkim o orga¬nizowanie aktywności dziecka i dorastającego oraz warunków bezpośrednio wpływających na jej rodzaj.
Wskazane powyżej problemy są omówione w kolejnych rozdziałach tego tomu „Biblioteki Psychologicznej". Przedsta¬wiono w nich najważniejsze przejawy zróżnicowanego życia uczuciowego u noworodka i niemowlęcia, w wieku poniemo-wlęcym i przedszkolnym, w młodszym wieku szkolnym oraz w okresie dorastania. Taki sposób charakteryzowania przemian zachodzących w kształtowaniu się emocjonalności powinien ułatwić zrozumienie dzieci i młodzieży, których rozwojem kierujemy w poszczególnych okresach ontogenezy.



Spis treści


Słowo wstępne 5
Rola uczuć w życiu człowieka 11
Co to są uczucia? II
Rodzaje uczuć 13
Związek uczuć z organizmem 18
Potrzeby i procesy emocjonalne 21
Uczucia jako motywy działania 25
Rola uczuć w świadomej dyscyplinie 29
Cele kształtowania uczuć w ontogenezie 31
Warunki rozwoju uczuć 36
Proces kształtowania uczuć w świetle podstawowych praw rozwoju
osobowości 36
Właściwości organizmu 41
Warunki rozwoju uczuć w rodzinie i szkole 46
Wpiyw doświadczeń na kształtowanie się uczuć 54
Uczucia w pierwszych 3 latach życia 62
Noworodek i niemowlę w początkowych miesiącach życia 62
Specyficzne .przeżycia emocjonalne w niemowlęctwie 68
Wiek poniemowlęcy 78
Ogólne tendencje rozwoju emocjonalnego w latach 0—3 88
Uczucia w wieku przedszkolnym .■ 91
Ogólna charakterystyka źródeł uczuć w tym okresie 91
Źródła uczuć dodatnich 95
Źródła uczuć ujemnych 104
Ogólne tendencje rozwoju emocjonalnego w wieku przedszkolnym . 124
Uczucia w młodszym wieku szkolnym 130
Ogólna charakterystyka źródeł uczuć w tym okresie 130
Źródła uczuć dodatnich 144
Źródła uczuć ujemnych 159
Uczucia w wieku dorastania 183
Ogólna charakterystyka źródeł uczuć w tym okresie 183
Źródła uczuć dodatnich 211
Źródła uczuć ujemnych 226
Zakończenie 238
Bibliografia 239
Źródła rycin 241
Skorowidz nazwisk 242



Skorowidz nazwisk


AndersonJ. E. 143
Baker H. J. 185 Bastgen Z. 240 Bretsch H. S. 185 Bridges K. M. B. 89
Cary M. E. 185 Cunningham B. V. 185 Cybulski Z. 214
Defaesse M. 240 Dodson J. D. 26, 28 Doroszowa Z. 240 Drucker A. J. 185
Fleege U. H. 185
Franus E. 68-69, 73, 83, 239
Garrison K, C. 185, 192, 193 Gerstmann St. 31, 64, 168, 206, 239
Harlow H. F. 75
Horrocks J. E. 139
Hurlock E. B. 5, 27, 37, 42, 47, 76, 97, 101, 105, 108, 113, 121, 122, 123-124, 126, 133, 139, 140, 143, 149, 151, 154, 181, 185, 197,

199, 201, 212, 232, 233, 236 239, 241 Hornowski B. 5, 239, 241
Jasińska B. 240
Jersild A. T. 69 -70,82,84 -85,86,
109,112, 116-117,176,178,179,
182 Jones H. E. 42
Kapkowski A. 239 Koch H. C. 185 Kocowski T. 240 Kosztojanc Ch. S. 12 Kowalski St. 5, 239, 241 KuhlenR. G. 185
Lewis O. Y. 185 Lindgren H. G. 240
Łapińska R. 192
Malrieu Ph. 240 Murray E. J. 240
Obniski Z. 86, 240 Orlikowska H. 239
Pawiowi. P. 12,240

Pięter J. 240 Pope C. 185 Prejbisz A. 240 Pressey S. L. 236
Przełącznikowa M. 12, 230, 240, 241
Rembowski J. 49, 187, 240, 241 RemmersH. H. 185 Robinson F. P. 236 Rosemann B. 5, 239, 240, 241
Sears P. S. 113
Skarżyński L. 12, 240
Skinner Ch. E. 86, 87, 105,174, 240
SkowronS. 19,241
Spencer L. M. 185

Spionek H. 240 Stachntkówna I. 239 Szewczuk W. 89, 240, 241 SzumanS.12-13,17,95,96,98,
99, 124-125, 240, 241
Thompson W. R. 139 Tyborowska K. 103, 240
Williams L. H. 185 Włodarski Z. 86, 240
Yerkes R. M. 26, 28 Zaborowski Z. 239 ŻebrowskaM. 103, 192, 240


WIELKOŚĆ 20x14 CM,TWARDA OKŁADKA,LICZY 244 STRONY.

STAN :OKŁADKA DB+,33 STRONY SĄ POŻÓŁKŁE,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB+/BDB-.

KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 8 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM / KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA / / W PRZYPADKU PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ PROSZĘ O KONTAKT W CELU USTALENIA JEJ KOSZTÓW / .

WYDAWNICTWO WSP WARSZAWA 1976.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE