WSTĘP
Rozwój socjologii religii w ostatnich dziesiątkach lat należy przypisać między innymi, a może nawet przede wszystkim, faktowi, że katolicy, którzy początkowo odnosili się do tej dyscypliny z pewnymi zastrzeżeniami – gdyż wydawała się ona identyfikować z socjologizmem religijnym – wzięli teraz inicjatywę w swoje ręce. Na zmianę ich stanowiska wpłynęło nie tylko przezwyciężenie socjologizmu religijnego w ramach samej socjologii religii, do czego przyczynił się walnie E. Troeltsch, a zwłaszcza J. Wach, lecz także to, że badania socjograficzne nad religijnością okazały się przydatne dla pracy duszpasterskiej. Zyskała więc na ich rozwoju i praca duszpasterska katolików, i sama socjologia religii, gdyż właśnie badania katolików przyczyniły się do wyplątania jej ze sfery filozoficzno-historiozoficznych rozważań na temat różnych religii i wprowadzenia na drogę badań empirycznych.
Badania nad katolicyzmem we Francji, zapoczątkowane przez G. Le Bras, znalazły wnet naśladowców we wszystkich niemal krajach katolickich, a wypracowane w tych badaniach metody zostały przyjęte także przez niekatolickie środowiska socjologiczne. Są to zresztą metody stosowane mutatis mutandis w całej współczesnej socjologii.
W centrum zainteresowania tak prowadzonych badań musiała się siłą rzeczy znaleźć parafia, jako podstawowa społeczność religijna w Kościele, tym bardziej że przypomniana przez Sobór Trydencki zasada duszpasterstwa parafialnego (Pfarrprinzip) odżyła w pierwszych dziesięcioleciach obecnego stulecia i jest dziś powszechnie stosowana.
Zainteresowanie parafią ze strony socjologów jest zresztą jeszcze wcześniejsze niż zapoczątkowane we Francji badania socjograficzno-statystyczne nad katolicyzmem. Pierwszą poważną pracą socjologiczną o parafii jest wydana w 1928 r. książka ks. F. Mirka pt. Elementy społeczne parafii rzymsko-katolickiej. Niedługo potem ukazują się także w Stanach Zjednoczonych protestanckie i katolickie prace typu Community Studies, których przedmiotem są parafie katolickie lub gminy protestanckie.
W ostatnich kilkunastu latach literatura tego zagadnienia powiększa się z każdym niemal miesiącem, a badania socjograficzne zaczyniają wchodzić w skład zwyczajnego repertuaru środków duszpasterskich. Wyrazem tego wzrastającego zainteresowania parafią był fakt, że głównym przedmiotem obrad V Międzynarodowej Konferencji Socjologii Religii była właśnie socjologia parafii.
Powstające w wielu krajach diecezjalne i międzydiecezjalne ośrodki badań soojograficznych nad religijnością prowadzą m. in. analizę życia religijnego parafii bądź też większych rejonów, stanowiących pewne całości socjologiczne, jak np. dekanatów, zespołów miejskich itp., zawsze jednak z uwzględnieniem społeczności parafialnych jako pewnych całości o charakterze socjologicznym i duszpasterskim.
W Polsce takie dokładniejsze analizy życia religijnego parafii zaczęto prowadzić z inicjatywy abpa Jałbrzykowskiego na terenie archidiecezji wileńskiej już w okresie międzywojennym. Miały one cele wyłącznie duszpasterskie. Naukowe monografie parafii z punktu widzenia ich oblicza religijno-moralnego były również przygotowywane na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, a potem w Akademi Teologii Katolickiej w ramach seminarium z teologii moralnej. Próbę opracowania oryginalnej metody badania, a nawet pomiaru religijności podjął na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim profesor apologetyki, ks. B. Radomski. Szereg prac z zakresu socjologii parafii przygotowano już na seminarium socjologii religii KUL. Dalsze tego rodzaju badania są w toku.
Zadaniem niniejszej pracy nie jest zsumowanie wyników tych wszystkich badań. Byłoby to jeszcze przedwczesne, choć badania nad parafią wiejską są już w takim stopniu zaawansowane, że w najbliższym czasie można się będzie pokusić o dokonanie na ich podstawie pewnych uogólnień. Badania monograficzne stanowią bowiem ilustrację zjawisk zachodzących w podobnych okolicznościach, dając w ten sposób podstawę do jakichś uogólnień, np. do opracowania typologii i stwierdzenia niektórych związków między zjawiskami. Ukazują one ponadto coraz to nową problematykę, przyczyniając się do poszerzenia wachlarza zainteresowań badawczych. Jesteśmy jeszcze dość daleko od ogólnej teorii parafii, opartej na wynikach badań empirycznych. Wymagałoby to wzbogacenia materiału empirycznego, rozszerzenia wachlarza badań i pogłębienia ich problematyki. W pracy tej chodzi nam przede wszystkim o zestawienie problematyki socjologicznej związanej z parafią, o jej wstępne przynajmniej uporządkowanie i zarysowanie kierunków postulowanych analiz zagadnienia. Będzie to równocześnie ukazanie stanu dotychczasowych osiągnięć w tej dziedzinie. Będziemy się więc odwoływali do różnych badań polskich i obcych, sygnalizując tu i ówdzie ich wyniki.
Zarówno ogólne teortie socjologiczne, jak i stwierdzenia stanu faktycznego, zachodzącego hic et nunc, mogą stanowić podstawę (choć w niejednakowy sposób) do formułowania praktycznych wniosków duszpasterskich. Wnioski takie zakładają zawsze odniesienie do jakiegoś układu wartości, przyjęcie pewnej normatywnej teologicznej koncepcji parafii (jej modelu, ideału), z którymi zestawia się i porównuje istniejącą rzeczywisitość historyczno-społeczną. Wyniki socjologicznych diagnoz oraz prognoz porównane z określonym systemem normatywnym pozwalają, zwłaszcza przy znajomości ogólnej teorii działania społecznego, na wypracowanie pewnych schematów tego działania. Uwzględniając specyfikę środków działalności duszpasterskiej można opracować praktyczne zasady działania duszpasterskiego. Wychodziłoby to już jednak poza założenia tej pracy, która ma w zasadzie teoretyczny charakter.
Praca niniejsza jest przeglądem problematyki, jaka wyłoniła się w trakcie dotychczasowych badań nad parafią. Wskazuje ona kierunki analiz socjologicznych w tym zakresie i podaje zestaw teorii i hipotez roboczych, ukazując także niektóre metody ba dań. W takim jednak stopniu, w jakim badania te doprowadziły do stwierdzeń, mających ogólne znaczenie dla współczesnego stanu parafii, może ona mieć również znaczenie dla praktyki duszpasterskiej. Może zatem służyć nie tylko badaczom, analizującym określoną parafię, ale i duszpasterzom.
Mając to na uwadze autor starał się nie obciążać niniejszej pracy odstraszającym przeciętnego czytelnika nadmiernym balastem dokumentacji naukowej. Nie przytacza też, podawanego przez monografie, materiału faktycznego, mającego tylko lokalne znaczenie. Materiał taki może by ją ożywiał i służył jako ilustracja, ale mogłoby to także doprowadzić do zagubienia istotnej problematyki, a nawet niejednego czytelnika wprowadzić w błąd, tym bardziej że stan religijny naszego kraju jest pod wieloma względami całkowicie różny od takiegoż stanu na zachodzie. Wyniki badań tam osiągane mogą nie odnosić się bezpośrednio do polskiego terenu socjalnego.
Troska o ukazanie jak najszerszej problematyki, której znajomość potrzebna jest badaczowi i duszpasterzowi, skłoniła autora do nieograniczenia się do problematyki ściśle socjologicznej, lecz podania także przynajmniej w zarysie pewnych ogólnych informacji o parafii. Dotyczy to zwłaszcza teologii i historii parafii. Poświęcono temu pierwszą część pracy.
Nie znaczy to jednak, że problematyka związana z parafią została tu całkowicie wyczerpana. Wszystko, co tu powiedziano, dotyczy parafii jako całości. Nie podjęto natomiast szerszej analizy poszczególnych instytucji parafialnych ani też poszczególnych ról społecznych w parafii. Dotknięto tylko w sposób fragmentaryczny zagadnienia roli proboszcza ze względu na jego szczególne znaczenie w systemie parafialnym. Analiza taka byłaby niewątpliwie pożyteczna i stanowi integralną część wiedzy o parafii. Do zagadnień tych należałoby jednak powrócić osobno.
Badania społeczności parafialnej trwają. Interesują one nie tylko naukowców, ale i duszpasterzy. Także w interesie tych ostatnich leży zbieranie, gromadzenie i analiza informacji potrzebnych do jakiejś ogólnej, wstępnej diagnozy i oceny ich parafii. Doskonałą okazją do takiej analizy są wizyty duszpasterskie (kolęda), wizytacje kanoniczne, misje parafialne itp. Umożliwiałoby to także współpracę duszpasterza z naukowcem w tej dziedzinie. Współpraca taka byłaby pożyteczna dla obu stron.
Rozwój naukowych badań nad parafią przyczyni się niewątpliwie do dalszego wzbogacania przedstawionej problematyki i wypełniania luk, jakie się tu jeszcze zarysowują. Doprowadzą one także do udoskonalenia metod i uściślenia analiz. Miałoby to niemałe znaczenie nie tylko dla rozwoju teorii socjologii religii, ale przyczyniłoby się także do opracowania teorii działania duszpasterskiego, dając duszpasterzom, biskupom i proboszczom podstawę do planowania przedsięwzięć duszpasterskich i doskonalenia środków oddziaływania duszpasterskiego oraz dostosowania ich do potrzeb i możliwości poszczególnych typów parafii.
To dostosowanie metod i stylu duszpasterzowania do potrzeb wiernych i okoliczności społecznych ma szczególne znaczenie w duszpasterstwie posoborowym. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym jest jednym wielkim postulatem rewizji dotychczasowych form działania w kierunku dostrzegania i doceniania dokonujących się przemian i uwzględnienia w pracy duszpasterskiej obok środków nadprzyrodzonych także naturalnych metod działania. Łączy się z tym postulat większej otwartości na współczesną problematykę społeczno-moralną. Otóż jednym z warunków postawy otwartej jest znajomość człowieka oraz środowiska, w którym on żyje. Badania socjologiczne są również pewną formą dialogu ze środowiskiem. Zmuszają bowiem do liczenia się z rzeczywistością, zbliżenia się do każdego człowieka, rewizji sposobu myślenia oraz środków i metod działania. Można rzec nawet, że badania socjologiczne są warunkiem prawdziwej humanizacji postawy wobec otaczających nas ludzi. Prowadzą bowiem nie tylko do podania ich samych, ale i do oceny sytuacji, jaka ich ukształtowała, oraz do zrozumienia trudności, z którymi spotykają się oni na co dzień. Pośrednio mogą więc służyć wzajemnemu zbliżeniu ludzi w duchu ewangelicznej miłości.