Katarzyna Krasoń, Andrzej Czerkawski


SKŁONNOŚĆ EMERGENCYJNA

DZIECI I ADOLESCENTÓW


Utopia socjoempatycznej podmiotowości,
zachowania ryzykowne a potencjał ekspresyjny spotkania



Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego — Katowice 2009

Stron 176, przypisy, bibliografia, wykr., ilustr., tab.,
miękka oprawa z zakładkami, format ok. 24 cm x 16,5 cm

 
Niski nakład !!!


Z notatki wydawniczej :

Opracowanie prezentuje swoiście pojęte w perspektywie pedagogicznej zjawisko emergencji,
a zatem nieoczekiwanego i nieprzewidywalnego sytuowania się jednostek atypowych
w strukturze socjometrycznej grup formalnych. Całość zagadnień ukazana została
za sprawą analiz sytuacji dzieci i adolescentów, stąd problematykę zawężono
do poszukiwań w zakresie badania klasy szkolnej.
Za jednostki atypowe uznano osoby o wysokim poziomie dywergencyjności myślenia,
nonkonformistyczne czy uciekające w zachowania agresywne.
Szczególne zaś miejsce zajęły rozważania dotyczące ucieczki od rzeczywistych
relacji w świat wirtualnego kontaktu (pisanie internetowych pamiętników),
często wynikającej właśnie z nieudanych interakcji w realnej grupie rówieśniczej.
Ucieczka ta jest zatem konsekwencją emergencji grupy wobec młodego człowieka,
z zarazem przejawem emergentności jednostki.
Praca zbudowana została z rozważań teoretycznych z pogranicza socjologii wychowania,
pedagogiki społecznej i psychologii społecznej oraz filozofii społecznej,
ale główny nacisk położono na przedstawienie danych empirycznych.
Refleksja autorów przybrała zaś wymiar epistemologiczny.
Ustalenia badawcze podejmowano na drodze eksploracji jakościowych,
skompilowanych z sygnalnym ujęciem ilościowym. Specjalny obszar poświęcono
diagnozie stanu wiedzy nauczycieli, ukazując zupełny niemal brak orientacji
w pojawianiu się „nieprzewidywalności” w rutynowych działaniach wychowawczo-edukacyjnych.
Głównym zamierzeniem było wskazanie strategii skoncentrowanej na kształtowaniu
kompetencji socjoempatycznych dzieci i adolescentów, aby uczyć obcowania
z drugim człowiekiem, wyczulać na jego indywidualność, niepowtarzalność,
a także wykazać wartość ekspresyjnego przeżywania nawzajem własnych doświadczeń.
Prezentacja formuły ekspresyjnego spotkania opartego na działaniach artystycznych
lub implikowanego sztuką jest dodatkowo wzbogacona badaniami skoncentrowanymi
na określeniu jej efektywności. Wyniki wskazują, iż takie zasłuchanie w drugiego
i w siebie umożliwi przyjęcie postawy otwarcia na inność, odmienność,
ale i emergencyjną nieprzewidywalność, pozwoli nabyć umiejętność radzenia sobie
w sytuacjach nowych, wymagających niespotykanych wcześniej rozwiązań.


 

Z recenzji prof. zw. dr. hab. Tadeusza Frąckowiaka

Opracowanie to jest monografią składającą się z kilku wielowątkowych części,
zespolonych logicznie, metodologicznie i teoretycznie obo­wiązującymi w naukach
społecznych i huma­nistycznych zasadami: a) intersubiektywnej komunikowalności;
b) intersubiektywnej sprawdzalności, a także [...] c) współczesnymi meto­dami
myślenia humanistycznego i socjologicz­nej interpretacji faktów społecznych. [...]
Jej interdyscyplinarne spektrum poznawcze tworzy [...] kilka ważnych kategorii.
Koncentruje się zatem ona na istotnych zagadnieniach z pogra­nicza socjologii
wychowania, pedagogiki spo­łecznej i psychologii społecznej oraz filozofii społecznej. [...]
Praca gromadzi ponadto niezwykle interesujące, rzadkie i posiadające dużą wartość
diagno­styczną empiryczne materiały dotyczące takich ważkich kwestii, jak:
dziecięcy świadomościo­wy obraz niepowtarzalności, nonkonformizm i dywergencja
(części 3.2.1. i 3.2.2.), interper­sonalny (społeczny) dramat wychowanków
o zaburzonym Ja (część 3.3.), psychospołeczne portrety agresji i agresorów,
socjometryczne wymiary bezradności i nietypowości zachowań badanych uczniów
(część 3.5.). Szczególnie dużą wartość naukowo-poznawczą posiada czwarta
część publikacji, dotycząca psychopedagogicznych aspektów zagadnienia ekspresji
i spotkania z Innym w relacji do kompetencji socjoempatycznych nauczycieli [...].
W całym opracowaniu humanistyczna postawa Autorów skutecznie przeciwstawia się
przesad­nie pozytywistycznej tendencji wielu innych badaczy do rejestracji
i formalno-logiczno-językowej analizy faktów społecznych lub zja­wisk o takim to
charakterze. Jednym słowem, poprzez język i przyjętą w pu­blikacji nie do końca
pozytywistyczną i w sporej mierze humanistyczną regułę poznania praca staje się
łatwo zauważalną opozycją intelektual­ną w stosunku do panpedagogizmu wielu
ba­dań psychologicznych z zakresu wartości socjalizacyjnej relacji międzyludzkich
we współczesnej szkole. Ma w sobie ducha czasu i nadany jej przez Autorów
własny, oryginalny styl.

 

Uwagi wprowadzające

Istota kultury to zorganizowany chaos nieprzewidywalnej i niekontrolowanej natury człowieka.

Adolescencja to czas swoistej wędrówki między dzieciństwem a dorosłością,
na której swe piętno pozostawia proces wkraczania formującej się jednostki
w szersze życie społeczne, przy równoczesnym kształtowaniu własnej tożsamości
i autonomii. Pojawiają się wówczas zręby świadomości społecznej: tworzenie ocen
i waloryzacji, przekonań, postaw moralnych, podejmowane są pierwsze próby
realizowania odpowiedzialnych zadań społecznych. Jednocześnie dochodzi także
do zaburzenia równowagi i buntu. Pojawia się potrzeba czynu mająca często
charakter niemieszczący się w ramach powszechnie przyjętych norm zachowania.
Stąd zdarzają się wybryki lub akty o posmaku niezwykłości, które sprzyjają
wyładowaniu energii, wykazaniu odwagi, dzielności, bohaterstwa. Wadliwy proces
wychowawczy w domu, kryzys autorytetu dorosłych, rodziców, niepokojące zjawiska
w szkole, źle ukierunkowana działalność młodego człowieka wynikająca z braku
opieki i nieodpowiednich wpływów mogą w konsekwencji powodować dodatkowe
trudności, potęgowane jeszcze chwiejnością emocjonalną i koniecznością pogodzenia się
z rewolucją fizjologiczną, dokonująca się w organizmie młodego człowieka.
Charakteryzujące się dużą intensywnością i żywiołowością przeżycia osiągają stopień
wysokiego napięcia: smutek przeżywany jest bardzo głęboko, przybierając częstokroć
postać tragedii, radość natomiast może osiągać szczyt uniesienia i euforii.
Charakterystyczne stają się obawy i lęki przed kontaktami społecznymi — przed spotykaniem
się z ludźmi, osobami płci przeciwnej, zakłopotanie i nieśmiałość. Jest to tym
bardziej istotne, iż zasadniczym obszarem kontaktów interpersonalnych staje się
w tym czasie grupa rówieśnicza. Cechy te decydują o niezwykłej podatności
na negatywne oddziaływania otoczenia i wskazują ryzyko, na jakie narażeni zostają
dorastający młodzi ludzie.
Pozycję jednostki w grupie kształtuje szereg czynników, w których wiodące okazują się
zadatki rozwojowe i — co ważne z punktu widzenia niniejszych rozważań — uwarunkowania
społeczne. Socjologowie wskazują, iż niebagatelne znaczenie w tym kontekście mają
szeroko pojęte przekształcenia społeczeństwa w obszarach ryzyka, determinowane
rozpadem utrwalonej obyczajowości oraz lękiem wynikającym z zachodzących szybko
i nieprzewidywalnie zmian.
Nie bez znaczenia pozostaje także fakt, że społeczeństwo wciąż dąży do odnawiania
dostępnego mu świata znaczeń, stagnację odczytywania sensów uznaje się bowiem
za niebezpieczną. Zasadne wydaje się w tym miejscu przywołanie myśli Piotra Sztompki,
iż społeczeństwo „dzieje się” i „nigdy w jakiejś ostatecznej postaci nie istnieje,
lecz zawsze tylko się staje. Nigdy nie jest, lecz zawsze się tworzy. Nie stanowi obiektu,
lecz proces”. Fakt ów jest dowodem rozwoju, „emancypacji podmiotowości ludzkiej”,
ale także staje się elementem zniekształcającym, zawierającym silnie zaznaczającą
się ludzką interwencję, która może nieść — przy braku kontroli — zagrożenie
blokujące zmianę. Niektóre zmiany społeczne natomiast mogą wręcz przybrać
charakter traumatogenny, zwłaszcza kiedy są nagłe, o szerokim zakresie,
głębokie i radykalne, gdy polegają głównie na krytyce czy kwestionowaniu wartości
trwale zakorzenionych przy jednoczesnym lansowaniu sprzecznych z nimi praktyk.
Idea ta przemawia dodatkowo jeszcze za postrzeganiem natury rzeczywistości,
w jakiej przychodzi dojrzewać dziecku, jako nie do końca kontrolowanej i nieprzewidywalnej.
Dorastanie, osiąganie kolejnych etapów adolescencji obciążone zostaje zatem
brakiem czytelnych wzorców i określonego porządku zmian, skutkując przedłużającym się
okresem „niesamodzielności”, a także poczuciem niepewności.
Wpływa to na ogólną tendencję do zaskakującego częstokroć postępowania
w — zdawać by się mogło — standardowych sytuacjach. Badania i prognozy
dotyczące zachowania się jednostek czy grup w określonych sytuacjach nie dają się
więc jednoznacznie przewidzieć, jedynie częściowo przewidywalny okazuje się
potencjał możliwości, jakie tkwią w człowieku.
Pojawiać się może także specyficzne zjawisko dotyczące zachowań — sprawiające,
że adolescenci narażają się na nieprzystosowanie i zakłócenia rozwoju.
Są one na ogół skutkiem problemów w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej
czy szerszej społeczności. Wiąże się z nimi niebezpieczeństwo, iż dorastający
borykający się z tymi problemami mogą stać się nieodpowiedzialni i nieproduktywni.
Zachowania ryzykowne są więc wynikiem niepewności kierunku i finału własnego
działania, kiedy jednostce przychodzi funkcjonować w sytuacji niepewnej czy niewyraźnej,
łączą się z działaniami o nieznanym czy problematycznym rezultacie,
przy jednoczesnym narażaniu się na niebezpieczeństwo, szkodę lub stratę.
Kwestię tę rozwiniemy szerzej w dalszej części pracy.
Mamy zatem do czynienia ze swoistym stygmatem, którego zasadniczym wyznacznikiem
staje się nieprzewidywalność działań jednostki i jednocześnie nieustalony porządek
relacji społecznych, jakie jednostce stwarza grupa rówieśnicza.
Każdy zespół formalny rządzi się swoimi prawami i generuje specyficzny porządek
socjometryczny, niezależny od prawidłowości rządzących innymi zespołami,
te same przyczyny w zjawiskach emergentnych nie przynoszą bowiem takich samych
rezultatów. Okazuje się, że właśnie struktura społeczna klasy jest również takim emergentem,
który trudno zakwalifikować jednoznacznie i całkowicie ująć prawidłowości nim rządzące.
Za Jackiem Szmatką można rzec, iż „najogólniejszą charakterystyką świata
społecznego jest [...] jego emergentność, jakościowa różnorodność”, rozumiana
jako strukturalna cecha rzeczywistości, która zakłada wielopoziomowość.
Badacz skonstatował w innym opracowaniu, iż nie można dokonać analizy właściwości
indywiduów bez pojęcia emergencji, które — zdaniem Szmatki — stanowi punkt wyjścia
wszystkich modyfikacji holizmu metodologicznego w naukach społecznych.
Najistotniejszym wyznacznikiem przywołanego zjawiska jest twierdzenie
o „istnieniu nieprzewidywalnych [...] charakterystyk danej złożonej całości
— tak zwanych nowości”, a dana rzeczywistość charakteryzuje się nieciągłością cech.
Paul Henle w The status of emergence twierdzi nawet, iż emergencja jest wszędzie tam,
gdzie nie są możliwe wyjaśnienia przyczyny pojawienia się czegoś nowego.
Kwestia ta staje się istotniejszą zwłaszcza wówczas, kiedy skoncentrujemy
się na uczniach specyficznych, odbiegających od standardu „przeciętności rówieśniczej”.
Może wiązać się to ze swoistą emergencją, pojawiającą się w zespole osób,
w których funkcjonują jednostki „nietypowe”, niejako dochodzi do przekraczania granic
społecznych określających przestrzeń funkcjonowania członków grupy.
Tworzenie nowych jakościowo właściwości, przełamywanie norm, brak umiejętności
podporządkowania się, chęć kultywowania własnej niepowtarzalności mogą prowadzić
do komplikacji konstrukcji systemu relacji w klasie, zaburzać jednocześnie porządek
narzucony przez sformalizowane struktury szkolne.
Tym bardziej istotne jest tu działanie nauczyciela, który winien owe indywidualne,
niepowtarzalne i zawsze nowe zjawiska socjotechniczne rozpoznawać
oraz przeciwdziałać ich negatywnym skutkom, jeśli takowe grożą uczniom.
Potwierdza to również wagę wychowawczych działań pedagogów. Istotę refleksji
stanowi wskazanie, iż wszystkiego, co wiąże się ze sferą kierunkowej działalności
nauczyciela, nie sposób jednoznacznie określić i zaprogramować, każdy zespół
jest bowiem swoistym emergentem, który — choć wynurza się z rzeczywistości szkolnej
— nie poddaje się jakimkolwiek generalizacjom oraz wymaga specyficznego i zawsze
właśnie emergentnego działania, które zarazem pomoże rozwinąć potencjał jednostek
najbardziej niezwykłych, wyrównać szansę potrzebującym wsparcia, ale i zabezpieczyć
zrównoważone funkcjonowanie społeczne całej grupy rówieśniczej.
Niebezpieczeństwo nieprzewidywalności relacji wewnątrz zespołu oraz bezradność
środowiska wychowawców okazują się zagrożeniem dla efektów zarówno edukacyjnych,
jak i wychowawczych. Stąd — jak się wydaje — waga podjętego problemu.
Odrębnie omówiona zostanie tu kwestia nabywania socjoempatycznych kompetencji,
które stać się mogą szansą na przeciwdziałanie negatywnym skutkom emergentności
oraz sprzyjać będą poznaniu partnera interakcji.

Celem niniejszego opracowania jest podjęcie namysłu nad zjawiskiem nieoczekiwanego
i nieprzewidywalnego sytuowania się jednostek atypowych w strukturze socjometrycznej
grup formalnych. Całość zagadnień ukazana zostanie z perspektywy analiz sytuacji
dzieci i adolescentów, stąd problematyka zawężona będzie do poszukiwań w zakresie
badań klasy szkolnej. Mówiąc o jednostkach atypowych, mamy na myśli osoby
dotknięte tylko niektórymi ze zjawisk ujmowanych tym określeniem, a mianowicie
mówimy o uczniach o wysokim poziomie dywergencyjności myślenia, nonkonformistycznych
czy uciekających w zachowania agresywne. Szczególne zaś miejsce zajmą tu rozważania
dotyczące ucieczki od rzeczywistych relacji w świat wirtualnego kontaktu
(pisanie internetowych pamiętników), które to zjawisko — jak uznajemy na podstawie badań
— często wynika właśnie z nieudanych interakcji w realnej grupie rówieśniczej.
Ucieczka ta jest zatem zarówno konsekwencją emergencji grupy wobec młodego człowieka,
jak i przejawem emergentności jednostki.
Snute refleksje przybrały wymiar epistemologiczny, a ustalenia empiryczne podjęte zostały
na drodze eksploracji jakościowych, skompilowanych z sygnalnym ujęciem ilościowym.


SPIS TREŚCI :

1. Uwagi wprowadzające

2. Emergencja jako niesumowalne wyłanianie się odrębności
2.1. Emergencja — ustalenia bazowe
2.2. Bifurkacja — zaburzenie porządku — determinant skłonności emergencyjnych

3. Przekraczanie granic społecznych, określających przestrzeń funkcjonowania członków grupy i zachowań rówieśniczych — odniesienia empiryczne
3.1. Dziecko jako obiekt interakcji społecznej
3.2. Emergencja grupy i jednostki twórczej — konflikt odmienności czy stygmat niepowtarzalności
3.2.1. Case study siedmiolatków — oryginalność myślenia a optyka dziecięca widzenia niepowtarzalności
3.2.2. Badania dziewięciolatków — nonkonformizm i dywergencja a relacja z klasą
3.2.3. Oryginalność myślenia a pozycja socjometryczna dziesięciolatków
3.2.4. Podsumowanie
3.3. Dramat interpersonalny uczniów o zaburzonym obrazie Ja — agresja jako emergent
3.3.1. Zachowania agresywne — ujęcie literaturowe
3.3.2. Przejawy zachowań agresywnych u uczniów gimnazjum i licealistów — doniesienie z badań
3.3.3. Relacje ofiar agresji i agresorów z rówieśnikami — na przykładzie licealistów
3.4. Lęk społeczny. Nauczyciel jako źródło lęku
3.5. Struktura socjometryczna — bezradność i strategie wychowawcze nauczyciela wobec „nietypowości”
3.5.1. Niedostrzeganie doskonałości
3.5.2. Zmowa milczenia wobec agresji
3.6. Ucieczka w rzeczywistość wirtualną, czyli kryzys komunikacyjny
3.7. Nieprzewidywalność a zachowania ryzykowne

4. Ekspresja i spotkanie z Innym a kompetencje socjoempatyczne w oswajaniu emergentności
4.1. Wychowanie jako dialog z Innym, poznanie partnera dialogu
4.2. Spotkanie z Innym — wyrażanie siebie a socjoempatia
4.2.1. Emocje, socjoempatia, wczuwanie się
4.2.2. Istota ekspresji — „dzielenie się sobą z innymi”
4.3. Projekty ekspresyjnej stymulacji kompetencji socjoempatycznych i pozytywnych relacji socjotechnicznych — w pilotażowym ujęciu weryfikującym
4.3.1. Koncepcja zajęć ekspresyjnego przeżywania i odkrywania tekstu. Procedura badań
4.3.2. Rozumienie emocji
4.3.3. Kształtowanie pozytywnych relacji interpersonalnych
4.3.4. „Ja głębokie” i postrzeganie siebie

5. Myśli finalne

Bibliografia

Summary
Zusammenfassung




KAŻDY OFEROWANY EGZEMPLARZ JEST SPRAWDZANY
W CELU WYKLUCZENIA EWENTUALNYCH
DEFEKTÓW DRUKARSKICH !


ZAPRASZAMY DO PRZEJRZENIA PEŁNEJ OFERTY KSIĘGARNI E-KODEKS !!!


W przypadku dodatkowych pytań proszę przesłać wiadomość.