Andrzej Wyczański

Między kulturą a polityką. Sekretarze królewscy Zygmunta Starego (1[zasłonięte]506-15)

PWN, Warszawa 1990

300 s., 20 cm

stan dobry (na kilku kartach podkreślenia ołówkiem)

SPIS TREŚCI

Wstęp..............5

Wykaz sekretarzy........... 21

Uwarunkowania społeczno-kulturowe...... 33

Urzędowanie............ 54

Działalność kulturalna.......... 96

Kariery późniejsze........... 132

Poglądy i opcje polityczne......... 151

Umysłowość i postawy życiowe....... 173

Sekretarze królewscy w Europie....... 201

Zakończenie............ 239

Aneks.............. 246

Wykaz skrótów........... 274

Źródła i opracowania.......... 276

Resume ............. 295

WSTĘP

Studium o sekretarzach królewskich Zygmunta I nie wymaga specjalnego omówienia zakresu chronologicznego badań. Obejmuje ono tych ludzi, którzy zajmowali urząd sekretarza królewskiego za Zygmunta Starego, niezależnie, czy wówczas rozpoczynali swe urzędowanie, czy też wcześniej oraz czy kończyli je za panowania tegoż króla, czy też za jego następcy. Zakres geograficzny jest również jasny, z tym jednym zastrzeżeniem, że nie dotyczy sekretarzy litewskich, czyli sekretarzy Zygmunta I jako wielkiego księcia Litwy. Tym bardziej nie dotyczy to sekretarzy książąt mazowieckich, jeśli nie przeszli oni później na służbę króla polskiego.

Większych wyjaśnień wymaga zakres rzeczowy pracy, skoro sam podtytuł wskazuje, że są to studia, a nie pełna monografia przedmiotu. Oczywiście pełna monografia z wyczerpaniem wszystkich źródeł i literatury oraz problematyki w praktyce nie jest możliwa, gdyż wymagałaby opracowania kilkudziesięciu pełnych monografii osobowych. W tym wypadku jednak chcieliśmy specjalnie podkreślić, że w studium tym istnieją luki, a szczególnie jedna, dotycząca pracy ówczesnej kancelarii królewskiej i podziału obowiązków sekretarzy w jej obrębie oraz przy obsłudze króla. Póki bowiem nie zostanie naukowo uporządkowana bezpośrednia spuścizna tej kancelarii, nie tyle ściśle archiwalna, co tzw. Teki Górskiego, póty takie badania nie będą możliwe.

Natomiast już teraz wydaje się możliwe postawienie pytań badawczych dotyczących składu zbiorowości, jaką stanowili sekretarze królewscy, zasad ich doboru, wielostronnie pojmowanej ich działalności, wreszcie charakteru i roli sekretarzy królewskich jako grupy politycznej, kulturalnej itp. Te pytania, wydaje się, można by jeszcze rozbić na bardziej szczegółowe,

by pokazać problematykę, o którą nam szczególnie chodziło. Pytania te były następujące:

1) Jakie były zasady i mechanizmy tworzenia się grupy sekretarzy królewskich oraz jaki był skład tej zbiorowości?

2) Jakie były rodzaje działań tej grupy urzędników, w jakich dziedzinach rozwijane i jakie wyniki tych działań?

3) Jakie było miejsce sekretarzy królewskich w ówczesnym społeczeństwie i jakie drogi kariery tędy prowadziły?

4) Jakie były typy i zakresy działalności „pozaurzędowej" sekretarzy w dziedzinie kultury, nauki, kościoła itp. oraz w jakim stopniu łączyły się z ich działalnością zasadniczą?

5) Jak wyglądała umysłowość członków tej grupy, ich postawy, poglądy, opcje polityczne i hierarchie wartości?

6) Jaka była rola sekretarzy królewskich w dziedzinie polityki i kultury oraz czy można ich uważać za rodzaj elity i w jakim stopniu?

Powyższy katalog pytań nie jest wyczerpujący, a jednocześnie niektóre z nich są postawione „na wyrost", bez szansy uzyskania pełnej odpowiedzi. Jednakże odpowiedź negatywna czy częściowa, z zasygnalizowaniem istniejącego problemu, jest nie mniej ważna naukowo, jak bezpośrednia odpowiedź na pytanie. Dlatego pytania przekraczające granice aktualnie możliwych odpowiedzi są ważne jako inspiracja i zachęta do dalszych poszukiwań. Nie chcemy natomiast stawiać pytań „makrohistorycznych", na przykład jakie było miejsce sekretarzy królewskich w polskim procesie historycznym, gdyż nie pozwalałoby to na sensowne sformułowanie odpowiedzi. W tej chwili wystarczy nam odpowiedź na pytanie, co wynika z analizy ich obecności i ich działalności dla zrozumienia sytuacji w Polsce pierwszej połowy XVI w.

W dotychczasowej literaturze historycznej nie ma studium o sekretarzach Zygmunta I. Są natomiast wyniki badań nad personelem kancelaryjnym wcześniejszym i sekretarzami z czasów Batorego oraz początki poszukiwań dotyczących sekretarzy

Zygmunta Augusta. Nie mamy też opracowania dziejów kancelarii królewskiej interesujących nas czasów, przydatne są jednak wiadomości znajdujące się w pracach o Aktach Tomicianach, o późniejszej kancelarii koronnej, litewskiej czy o sekretarzu Zygmunta Augusta Andrzeju P. Nideckim.

Warunkiem studium grupy ludzkiej są elementarne chociażby biografie jej członków. Niestety mimo ciekawych i ważnych postaci składających się na grupę sekretarzy, biografii tych jest bardzo mało. Dwie stosunkowo nowe biografie dotyczą Jana Dantyszka, jedna nieco starsza Jana Łaskiego jr., znacznie gorzej jest z innymi postaciami. Biografie Jana Ocieskiego i Jana Zambockiego nie w pełni odpowiadają współcziesnym potrzebom naukowym, zaś poświęcone postaciom Andrzeja Zebrzydowskiego i Jakuba Uchańskiego są mocno przestarzałe. Co gorsza, na temat tak ważnych postaci jak Piotr Tomicki, (...)