Tom 6

O Wojciechu Jerzym Hasie, którego wszystkie filmy były adaptacjami utworów literackich, mówiono, że jego wyobraźnia pożera pisarzy poza Brunonem Schulzem, bo tylko jego - wydawałoby się niefilmowa - proza przystawała do hasowskiego uniwersum. Z twórczością mitotwórcy z Drohobycza reżyser zetknął się jako nastolatek podczas okupacji, a jako dojrzały już artysta podkreślił w niej bliskie sobie motywy przemijania i niszczycielskiego wpływu czasu. Czasu, który w sanatorium doktora Gotarda udało się nieco ujarzmić, cofając go o pewien interwał, dzięki czemu główny bohater filmu, Józef, może spotkać się tu ze swoim zmarłym ojcem. Niezwykłe sanatorium staje się rodzajem wehikułu czasu, którym mężczyzna rusza w oniryczną podróż do miejsc dzieciństwa, owej genialnej epoki, gdy wszystko odkrywało się i przeżywało po raz pierwszy. To schulzowskie dorastanie do dzieciństwa przebiega jednak w cieniu śmierci, której oznaki towarzyszą bohaterowi od początku jego wędrówki w labiryncie odrealnionej czasoprzestrzeni.

Film Hasa to jedna z najbardziej niezwykłych adaptacji w historii nie tylko polskiego, ale i światowego kina. Reżyser i zarazem scenarzysta wykorzystał wątki i motywy opowiadań Brunona Schulza, by na ekranie wskrzesić utraconą żydowską Atlantydę, na poły mityczną krainę diaspory, funkcjonującą w rytmie świąt i religijnych obrzędów. Po Zagładzie żyje ona tylko w sztuce i pamięci, stąd w finale Józef staje się jej strażnikiem, a cały film rodzajem modlitwy za zmarłych.

Do realizacji Sanatorium reżyser przygotowywał się latami, ale czasy duszna, antysemicka atmosfera po Marcu nie sprzyjały podejmowaniu tematyki żydowskiej. Kilka zespołów filmowych odrzuciło projekt, dopiero szefowi nowo powstałej Silesii Kazimierzowi Kutzowi udało się skutecznie o niego zawalczyć. Nagrodzony m.in. w Cannes i Trieście film w kręgach ówczesnej władzy uznano za filosemicki. Reżyser, który nie zwykł płynąć z prądem, na kolejny obraz dostał szansę dopiero 11 lat później. A Sanatorium pod Klepsydrą pozostaje jednym z najbardziej znanych na świecie polskich filmów, który jak głosi legenda, codziennie pokazywany jest w pewnym małym paryskim kinie...

Postać Wojciecha Jerzego Hasa wybitnego polskiego reżysera przybliża dziennikarz prasowy i telewizyjny Tadeusz Sobolewski. W szkicu poświęconym znakomitemu artyście wspomina on wyjątkowy upór Hasa w dążeniu do kreowania własnego, odrębnego kina i omawia dzieła składające się na jedyną w swoim rodzaju filmografię tego oryginalnego twórcy.

Wojciech Jerzy Has był z wykształcenia malarzem, a z zamiłowania znawcą literatury. Obie te dziedziny sztuki wywarły wielki wpływ na jego twórczość. Czternaście nakręconych przez niego filmów fabularnych to adaptacje książek. Należą do nich tak świetne dzieła jak Pętla według opowiadania Marka Hłaski z pierwszą wielką rolą kinową Gustawa Holoubka, Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego, który zachwycił samego Luisa Bunuela, Lalka Bolesława Prusa przejmujący obraz rozkładu marzeń i utraty ideałów. Jak we wszystkich filmach Hasa, akcja tych jego realizacji rozgrywa się na pograniczu jawy i snu. Ważną rolę pełni w nich też dekoracyjne tło, co wiąże się oczywiście z doskonałym obeznaniem artysty z historią sztuki.

Drugą część tomu stanowi filmografia niedoścignionego wizjonera polskiego kina. Ilustrują ją liczne zdjęcia z planu opatrzone treściwymi komentarzami.Album dopełnia płyta DVD z filmem Sanatorium pod Klepsydrą w odświeżonej cyfrowo wersji. Obraz, którego kopię wbrew zakazowi PRL-owskich władz przemycono na festiwal w Cannes, otrzymał tam nagrodę jury. Proza Brunona Schulza przełożona przez Hasa na język filmu to unikalna w światowej kinematografii próba realizacji wędrówki w głąb pamięci. W opowieści o utraconym bezpowrotnie żydowskim świecie doskonałe kreacje stworzyli Jan Nowicki, Tadeusz Kondrat i Gustaw Holoubek.