GRATISAMI W AUKCJI SĄ :ILUSTRACJA Z PODOBIZNĄ MARSZAŁKA PIŁSUDSKIEGO Z 2 PIECZĄTKAMI NA ODWROCIE+WIERSZ TUWIMA O PIŁSUDSKIM Z PIECZĄTKAMI.

Antologia „Rok 1920 w przekazie historycznym i literackim" jest próbą ukazania zmagań wojennych poprzez pryzmat różnorodnych źródeł. Starano się w niej zaprezentować przede wszystkim materiały powstałe w czasie wojny i wówczas opublikowane. Wyjątek uczyniono jedynie dla literatury pamiętnikarskiej i niektórych dzieł malarskich. Dla ukazania dramatyzmu tamtych dni wykorzystano oficjalne dokumenty państwowe, literaturę faktu, okolicznościową poezję i pieśni. Zgromadzone materiały odzwierciedlają nie tylko sytuację na froncie lecz również stanowisko różnych obozów politycznych, postawy społeczne i wysiłek narodu zjednoczonego w obliczu zagrożenia odradzającej się niepodległości.

Prezentowane w wyborze teksty reportaży, wierszy i pieśni powstawały z myślą

0 budzeniu aktywności społecznej, mobilizowały do działania, do ofiar

1 poświęceń. Miały także ukazywać

w drastyczny sposób wizję sytuacji w jakiej znaleźliby się Polacy w przypadku przegrania wojny. 2 tego też wynikała

dosadność i drapieżność niektórych form literackich, a zwłaszcza graficznych. W podobnym zresztą stylu utrzymana była mało u nas znana twórczość propagandowa strony przeciwnej. Ilustrują to nieliczne, dostępne nam egzemplarze odezw i plakatów. Całość zebranego materiału starano się ułożyć tak, aby był ilustracją kolejnych etapów zmagań. Punktem wyjścia stało się rozpoczęcie wyprawy kijowskiej, momentem kulminacyjnym powstanie Rady Obrony Państwa i bitwa warszawska, a końcowym zawarcie rozejmu. Przy gromadzeniu dokumentacji wykorzystano przede wszystkim zbiory Biblioteki Jagiellońskiej i Muzeum Narodowego w Krakowie. Część materiałów uzyskano z kolekcji prywatnych.

Walka o niepodległość państwa polskiego łączyła się ściśle z wysiłkami o ustalenie jego granic. W 1918 r. trudno było dążyć, jak jeszcze np. w czasie powstania styczniowego, do jego odbudowy w tym kształcie jaki

posiadała Polska pod koniec XVIII w. Ze względu na ożywienie poczucia narodowego musiano upomnieć się o niektóre obszary, które od Polski odpadły przed wiekami, jak np. Śląsk, lub które do państwa polskiego nigdy nie należały, jak np. część Prus Wschodnich czy część Pomorza Zachodniego, a równocześnie zrezygować z ziem historycznie z Polską związanych, jeżeli w ciągu dziesięcioleci utraciły swój polski charakter. Najbardziej skomplikowana pod tym względem sytuacja zaistniała na kresach wchodnich. Na wschód od terenów o zwartym polskim charakterze etnograficznym znajdowały się większe lub mniejsze skupiska polskie ciążące w sposób naturalny do odradzającej się ojczyzny. Z drugiej strony na obszarach których przynależność do Polski nie budziła wątpliwości, zamieszkiwała w znacznej niekiedy liczbie ludność niepolska. Z tego też względu jednym z podstawowych zadań polskiej polityki zagranicznej były próby rozwikłania tego węzła sprzeczności. Od początku też nie było jednomyślności jaką drogę należałoby uznać za najlepszą. Generalnie istniały dwa programy rozwiązania tego zagadnienia: inkorporacyjny i federacyjny. Twórcą pierwszego był Roman Dmowski, przywódca obozu narodowego. Zgodnie z jego wizją należało wcielić do Polski terytoria, na których Polacy dominowali liczebnie, gospodarczo lub kulturalnie czy, jak wówczas mówiono, cywilizacyjnie. Propagowana w czasie konferencji pokojowej w Paryżu tzw. Linia Dmowskiego przebiegała nieco na wschód od granicy wytyczonej po drugim rozbiorze w 1793 r. Przy jej ustalaniu Dmowski kierował się przede wszystkim zasadą, aby w przyszłym państwie Polacy

stanowili co najmniej 70% ogółu ludności, a tym samym mogli decydować

0 wszystkich najważniejszych sprawach. Zwolennicy jego koncepcji przewidywali, że w dalszej perspektywie mniejszości narodowe ulegną polonizacji. Ziemie na wschód od Linii Dmowskiego miałyby przypaść Rosji, a ich dalsze losy nie budziły większego zainteresowania kół narodowych.

Z innych założeń wychodziła koncepcja federacyjna, wypracowana przez Józefa Piłsudskiego. Popierali ją jego zwolennicy z wielu, najczęściej lewicowych partii i stronnictw. Sprawą zasadniczą były w niej nie tyle kwestie terytorialne, co przyszłe stosunki polsko-rosyjskie. J. Pilsudski był przekonany, że ze strony Rosji będzie w przyszłości, podobnie jak w ubiegłych stuleciach, występować stałe zagrożenie. Formy ustrojowe tego państwa nie miały w zasadzie dla niego większego znaczenia. Z tego też względu pragnął wykorzystać zaistniałą sytuację i odsunąć niebezpieczeństwo rosyjskie możliwie daleko na wschód. Istota jego poglądów sprowadzała się do dążenia, aby rozbić dawne państwo carów na wiele mniejszych organizmów narodowych. Powstanie za wschodnią granicą Polski niepodległej Litwy, Białorusi i Ukrainy spełniałoby rolę swoistego wału ochronnego. Można było przewidzieć, że państwa te nieustannie zagrożone naciskiem rosyjskim, będą w przyszłości szukać oparcia w Polsce. Możliwości zrealizowania tej koncepcji sprzyjała sytuacja w. samej Rosji, rozdzieranej wojną domową. Jej słabością była natomiast wyraźna wrogość Litwinów

1 wschodniogalicyjskich Ukraińców do jakichkolwiek związków z Polską oraz niski stopień świadomości narodowej

i brak silniejszych tendencji państwowotwórczych wśród ludności białoruskiej.

Oba rozwiązania były niemożliwe do zaakceptowania przez stronę sowiecką, a zwycięstwo koncepcji federacyjnej oznaczałoby zepchnięcie Rosji na pozycje z czasów Piotra I. Moskwa zamierzała zadecydować o przyszłości tych ziem i narodów zgodnie z własnymi interesami, a propagowane szeroko prawo narodów do samostanowienia, w interpretacji bolszewickiej oznaczało w praktyce tworzenie kolejnych republik. Już w listopadzie 1918 r. przed Armią Czerwoną postawiono zadanie osiągnięcia linii Bugu. Dla przywódców bolszewickich konflikt z Polską miał ponadto jeszcze inny wymiar. Państwo polskie stanowiło wyraźną przeszkodę w rozprzestrzenianiu płomienia rewolucji. Mówił o tym Lew Trocki już w 1918 r. Najwyrazniejsze odbicie poglądy te znalazły w enuncjacjach dowódców Armii Czerwonej w 1920 r. Michał Tuchaczewski, dowódca frontu zachodniego, w rozkazie skierowanym do żołnierzy podkreślał, że droga do rewolucyjego pożaru światowego prowadzi poprzez trupa Polski. W tym samym czasie Siemion Budionny, dowódca 1 Armii Konnej, pisał w swej odezwie: "Armia rewolucji posuwa się na Zachód. Kopyta naszych koni biją w żelazne bramy, które burżuazyjny świat postawił w postaci pańskiej Polski pomiędzy Rosją, która wstała i wstającym Zachodem. Czerwona Konna armia [...] składa klątwę [przysięgę] nie włożyć swych szabel do pochwy, dokąd białopolska brama nie będzie obrócona w drzazgi, dokąd ludy wschodu i zachodu Europy nie będą mogły wolno złączyć się w jeden braterski związek".

Rozważania te miały początkowo charakter czysto teoretyczny, gdyż obszary, o losy których się spierano, znajdowały się pod okupacją niemiecką. W momencie gdy Niemcy zaczęli je opuszczać, w powstałą lukę zaczęły napływać od wschodu wojska bolszewickie, a od zachodu polskie. Do ich pierwszego spotkania doszło w połowie lutego 1919 r. na Nowogródczyznie. Był to równocześnie początek niewypowiedzianej wojny pomiędzy oboma państwami. W ciągu 1919 r. większe sukcesy militarne odnosili Polacy, zajmując kolejno Pińsk (7 III), Wilno (19 IV) i Mińsk (9 VIII). Kampania 1919 r. zakończyła się osiągnięciem linii rzek Dźwiny, Berezyny, Ptyczy, Uborci, Horynia i Zbrucza. Działania wojenne zostały przerwane jesienią tego roku i Polska wdała się w długotrwałe i nie przynoszące większych rezultatów rozmowy na temat wymiany jeńców wojennych. Ze strony polskiej prowadził je kpt. Ignacy Boemer, specjalny wysłannik J. Piłsudskiego, a rząd sowiecki reprezentował Julian Marchlewski. Podjęcie rozmów wiązało się ściśle z sytuacją wewnątrz Rosji, z kolejną fazą tamtejszej wojny domowej. Jesienią 1919 r. rozpoczął ofensywę gen. Anton Denikin, dowódca sformowanej na południu Armii Ochotniczej. Jego oddziały uderzeniowe odniosły w pierwszej fazie znaczne sukcesy. Dni rządów bolszewickich zdawały się być policzone. Wsparcie tych działań przez wojska polskie, czego domagał się sam Denikin, a także jego zwolennicy w rządach zachodnioeuropejskich, prawdopodobnie przesądziłoby o losach wojny. Takiego rozwiązania obawiał się jednak Piłsudski. Oznaczałoby to bowiem restaurację

rządów białych, którzy prowadzili swą walkę pod hasłem jednej i niepodzielnej Rosji, która byłaby skłonna uznać niepodległość Polski co najwyżej w granicach dawnego Królestwa Kongresowego. Stanowisko białych generałów w kwestiach terytorialnych popierane było przez mocarstwa zachodnie. Kilka miesięcy później lord George Nathaniel Curzon, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, wyznaczył Bug jako linię określającą rzekomo ówczesny zasięg polskich wpływów etnograficznych. Miała to być podstawa dla wytyczenia przyszłej granicy pomiędzy Polską a białą Rosją. Z tego względu Rosja biała wydawała się być znacznie groźniejsza niż czerwona.

W czasie pertraktacji w Mikaszewiczach strona polska wysunęła warunki, od spełnienia których uzależniała przerwanie działań wojennych i rozpoczęcie rokowań pokojowych. Proponowano stworzenie neutralnego pasa oddzielającego obie armie, żądano zaniechania wszelkiej agitacji komunistycznej w wojsku polskim, oddania Dyneburga (Dzwińsk) sprzymierzonym z Polską Łotyszom oraz zaniechania działań wojennych wobec ukraińskiej armii Semena Petlury. O ile Rosjanie skłonni byli zaakceptować żądania dotyczące bezpośrednio stosunków polsko-rosyjskich, o tyle jednak zdecydowanie odrzucali pozostałe warunki, a zwłaszcza nie godzili się na zaprzestanie walki przeciwko narodowym oddziałom ukraińskim. W rezultacie rozmowy zostały zerwane, chociaż działań wojskowych na szerszą skalę nie wznowiono. Podejmowane z obu stron operacje miały charakter lokalny. Min. w początkach stycznia 1920 r. grupa wojsk dowodzona przez gen. Edwarda

Rydza-Śmigłego opanowała Dyneburg i przekazała go Łotyszom, a dwa miesiące później oddziały grupy poleskiej, pod dowództwem gen. Władysława Sikorskiego, zajęły ważne punkty komunikacyjne: Mozyrz i Kalenkowicze. Akcje zaczepne wojsk sowieckich w rejonie Zwiania na Wołyniu nie przyniosły im większych rezultatów. Na przełomie 1919 i 1920 r. Moskwa wystąpiła z szeregiem not skierowanych do rządu i społeczeństwa polskiego oraz opinii międzynarodowej, w których proponowała przerwanie działań wojennych i nawiązanie rokowań pokojowych. Sugestie te zostawiano przez jakiś czas bez odpowiedzi. Według opinii polskich polityków i dowódców wojskowych propozycje te nie były szczere, a miały na celu jedynie zyskanie na czasie. Polski wywiad donosił równocześnie o rosnącej koncentracji wojsk bolszewickich, zwłaszcza na północnym odcinku frontu. Jej tempo było znacznie większe niż identyczne działania polskie. Na ponawiane kilkakrotnie oferty Warszawa odpowiedziała w końcu marca 1920 r. Godziła się na rozpoczęcie rozmów i proponowała jako ich miejsce miasto Borysów, położone na linii frontu białoruskiego. Na czas pertraktacji gwarantowała zawieszenie działań wojennych w tym rejonie. Propozycja ta została odrzucona. Rosjanie chcieli 7&vnzeć natychmiastowy rozejm obejmujący cały, ponad 1000-kilometrowy front, a rozmowy prowadzić w innym miejscu, np. Warszawie, Moskwie, Tallinie czy nawet Londynie. Spór o miejsce rokowań był zagadnieniem drugorzędnym. Istotniejsze znaczenie miała kwestia losów ziem, które niegdyś do Rzeczypospolitej należały. Polska,

zgodnie z prawem narodów do samostanowienia, domagała się, aby mieszkańcy tych terytoriów mogli zadecydować o swej przyszłości w drodze wolnego, pozbawionego jakichkolwiek nacisków plebiscytu. Rozwiązanie takie, jak już wspominano, było niemożliwe do przyjęcia przez przywódców bolszewickich. Rozstrzygnięcie musiało zapaść na polach bitew.

Rówolegle do nie przynoszącej rezultatów wymiany not, Polska rozpoczęła pertraktacje z przedstawicielami uznawanego przez siebie rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej. Ich efektem było podpisanie konwencji politycznej (21 IV) i wojskowej (24 IV). Na mocy zawartego porozumienia Ukraińcy godzili się na pozostawienie w granicach Polski Galicji Wschodniej i Wołynia. W zamian za to mieli otrzymać pomoc wojskową, niezbędną do wyparcia wojsk sowieckich z prawobrzeżnej Ukrainy i Kijowa. Rozpoczynał się szczytowy okres konfliktu, który miał przejść do historii pod mianem wyprawy kijowskiej. W kwietniu 1920 r., po zakończonym przegrupowaniu wojsk, na olbrzymim froncie, od Dźwiny aż po granicę rumuńską, stanęło sześć armii polskich i dwie dywizje ukraińskie. Naprzeciwko nich zostały skoncentrowane cztery armie sowieckie. 25 kwietnia ruszyła polska ofensywa, rozbijając zasłaniające im drogę wojska sowieckie. Ciężar walk na głównym kierunku operacyjnym spoczywał na 3 armii, dowodzonej przez gen. E. Rydza-Śmigłego. Po dwóch tygodniach forsownych marszów i walk odziały polskie dotarły do Kijowa. Samo miasto zajął bez walki 7 maja patrol 1 pułku szwoleżerów, wjeżdżając do centrum zarekwirowanym tramwajem.

Poważniejszy opór napotkano dopiero na lewym brzegu Dniepru. W tym samym czasie grupa poleska, wyłoniona z 4 armii także dotarła do Dniepru. Sukcesy te wywołały w Polsce falę euforii, a powracającego z frontu Naczelnego Wodza (18 maja) witano jako wskrzesiciela mitu Złotej Bramy i Szczerbca. Sukcesy na południowym odcinku frontu nie oznaczały jednak pełnego zwycięstwa. Główne siły sowieckie znajdowały się na północy i pozostawały nienaruszone. One też 14 maja podjęły próbę kontrofensywy. Pod ich naciskiem znajdująca się nad Dźwiną 1 armia musiała się wycofać. Nieprzyjaciel zbliżył się do Mińska i Wilna. Na zagrożony odcinek frontu pospieszyła armia rezerwowa pod dowództwem ówczesnego wiceministra spraw wojskowych, gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Jej działania, wsparte przez oddziały przerzucone z południa, powstrzymały ofensywę bolszewicką i odepchnęły wroga za Berezynę. Sytuacja nie została jednak całkowicie opanowana. Na front południowy Rosjanie skierowali ściągniętą pospiesznie z Kaukazu armię konną S. Budionnego. Pod naciskiem dużych mas kawalerii i silnych oddziałów piechoty, 7 czerwca front został przerwany, a kilka dni później Polacy musieli opuścić Kijów. Podejmowane przez 3 armię próby powstrzymania nieprzyjaciela na linii rzeki Teteretwy nie przyniosły rezultatów. W obawie przed całkowitym okrążeniem oddziały 3 i 6 armii przez cały czerwiec i lipiec wycofywały się na zachód, bezskutecznie starając się powstrzymać atak rosyjski na linii Uborci, Styru, Horynia i Stochodu. Sytuacja jeszcze bardziej się pogorszyła z momentem rozpoczęcia ofensywy sowieckiej na północy. W jej wyniku wojska polskie

opuściły Mińsk i Wilno (14 lipca). Także i na tym odcinku frontu próby powstrzymania naporu nieprzyjaciela, podejmowane na linii okopów niemieckich z pierwszej wojny światowej, linii Niemna i Bugu, zakończyły się niepowodzeniem. Rozpoczynał się najbardziej dramatyczny okres wojny.

Pod wpływem niepomyślnych wiadomości z frontu zaczęto energiczną akcję mobilizacji sił całego społeczeństwa. 1 lipca utworzono Radę Obrony Państwa (ROP), złożoną z przedstawicieli parlamentu, rządu i władz wojskowych. Na mocy uchwały sejmowej otrzymała ona szerokie uprawnienia, dotyczące prowadzenia wojny i zawarcia pokoju. Powołano także Rząd Obrony Narodowej. Weszli do niego przedstawiciele wszystkich partii politycznych. Na czele gabinetu stanął Wincenty Witos, najwybitniejszy przywódca chłopów polskich. Wicepremierem został Ignacy Daszyński, czołowy działacz PPS. W imieniu ROP J. Piłsudski ogłosił odezwę wzywającą wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni do wstępownia do wojska. Na dowódcę formującej się Armii Ochotniczej wyznaczono gen. Józefa Hallera. W całym kraju zaczęły powstawać lokalne Komitety Obrony Państwa i biura werbunkowe. W ciągu kilku tygodni do Armii Ochotniczej zgłosiło się ponad 100 tys. osób. Ponadto powstawały straże obywatelskie, oddziały harcerskie i legie kobiece, które przejmowały służbę patrolową i wartowniczą dzięki czemu część żołnierzy z oddalonych garnizonów można było skierować na front. Popłynął strumień dobrowolnych ofiar na Fundusz Obrony Narodowej i potrzeby armii. Równolegle do tych poczynań wszczęto starania o uzyskanie pomocy

zagranicznej. Z misją taką wyjechał do Spa, gdzie obradowali przedstawiciele wielkich mocarstw, Władysław Grabski. Wsparcie obiecane przez mocarstwa miało charakter raczej moralny, a udzielono go pod bardzo ciężkimi warunkami. Polska miała zgodzić się na natychmiastowe zawieszenie broni i uznanie linii Curzona jako tymczasowej linii demarkacyjnej. Ponadto zobowiązywała się do uznania arbitrażu państw zachodnich w sporze granicznym z Czechosłowacją i Litwą oraz przyjęcia opracowanej przez mocarstwa konwencji regulującej stosunki polsko-gdańskie. W zamian za to uzyskała obietnicę poparcia dyplomatycznego w pertraktacjach z Rosjanami, a w razie ich fiaska dostaw broni i sprzętu wojskowego. Francuzi przysłali wówczas do Polski misję wojskową z gen. Maximem Weygandem na czele. Z konkretną ofertą pomocy pospieszyli jedynie Węgrzy. 7 sierpnia zaproponowali przysłanie do Polski posiłków w siłę 30 tys. szabel. Ich przybycie uniemożliwił jednak brak zgody rządu praskiego na przemarsz tych wojsk przez terytorium Czechosłowacji.

Mediacja podjęta przez brytyjczyków nie przyniosła żadnych rezultatów. Moskwa odrzuciła pośrednictwo angielskie, godząc się na rozpoczęcie rokowań bezpośrednio z Polakami. Ich podjęcie odwlekało się, gdyż Rosjanie chcieli maksymalnie wykorzystać powodzenie na froncie, zająć Warszawę, doprowadzić do utworzenia rządu rewolucyjnego i dopiero z nim prowadzić rozmowy. Namiastkę takiego rządu stanowił utworzony przez komunistów 30 lipca Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (Polrewkom) w Białymstoku, z J. Marchlewskim na czele. Trochę wcześniej, 8 lipca, powstał

Galicyjski Komitet Rewolucyjny (Galrewkom), jako przyszła władza dla Galicji Wchodniej.

Do sukcesów wojsk M. Tuchaczewskiego przyczyniała się użyta na szeroką skalę nowego typu broń. Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej wystosował apel do robotników świata o poparcie dla rewolucji rosyjskiej, walczącej z najazdem polskim. Spotkał się on z najsilniejszym odzewem w Niemczech, gdzie wspierany był także przez wrogie Polsce koła nacjonalistyczne. Przychylność Niemców dla swej ofensywy zapewniła sobie Moskwa deklaracją, że jej wojska w marszu na zachód uszanują nietykalność rozbiorowej granicy niemiecko-rosyjskiej. Efektem tych poczynań było zatrzymywanie pociągów przewożących materiały wojenne dla Polski, lub "pomyłkowe" wysyłanie ich do odległych części Niemiec. W Wolnym Mieście Gdańsku zastrajkowali dokerzy, aby uniemożliwić rozładunek statków z bronią i amunicją, a senat Wolnego Miasta podjął w tym samym czasie korzystną dla bolszewików uchwałę o zachowaniu neutralności. Sytuacja stawała się coraz bardziej dramatyczna. W początkach sierpnia atakujące od północy wojska bolszewickie przekroczyły Bug i w szybkim tempie zbliżały się do stolicy.

6 sierpnia dowództwo polskie wydało "Rozkaz do przegrupowania". Jego ideą przewodnią było oderwanie się od nieprzyjaciela, stworzenie nowej, tym razem ostatecznej linii obrony opartej o Wisłę i przygotowanie sił polskich do kontrataku. Cały front został podzielony na trzy odcinki. Częścią północną (od granicy Prus Wchodnich do Dęblina) dowodził gen. J. Haller. Dowódcą środkowego odcinka został

gen. E. Rydz-Śmigły. Podlegały mu dwie armie, w skład których obok jednostek polskich wchodziła dywizja ukraińska i oddział białoruski gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza. Południa kraju, od Brodów po granicę z Rumunią, broniła 4 armia gen. Wacława Iwaszkiewicza. Zanim plan ten został do końca wprowadzony w życie, rozpoczął się bój o Warszawę. 13 sierpnia bolszewicy przełamali dwie linie polskiej obrony, zajęli Radzymin i zbliżyli się do Pragi. Powodzenie towarzyszyło im jeszcze rankiem następnego dnia, kiedy zdołali zająć Ossów. W krwawych walkach powstrzymano ich natarcie. Pozycje przechodziły z rąk do rąk, ale żadna ze stron nie zdobyła decydującej przewagi. Do akcji włączyła się 5 armia gen. W. Sikorskiego, atakując od Modlina skrzydła wojsk sowieckich, i oddziały rezerwowe gen. L. Żeligowskiego. 15 sierpnia szala zwycięstwa zaczęła się przechylać coraz wyraźniej na stronę polską. W zaciętych walkach o Ossów zginął bohaterską śmiercią ks. Skorupka. Rosjanie zostali tego dnia wyparci poza drugą linię polskiej obrony.

Odparcie ataku na Warszawę nie oznaczało jeszcze klęski bolszewików. Ponieśli ją dopiero pod ciosami polskich dywizji manewrowych, które 16 sierpnia uderzyły znad Wieprza na lewą flankę i tyły wojsk rosyjskich, zaangażowanych w walkę o Warszawę. Zaskoczenie dowództwa sowieckiego, a tym samym sukces wojsk polskich były całkowite. Od tego momentu wojna przekształciła się w zwycięski pościg za bolszewikami. Do poważniejszych starć doszło jeszcze na północy i południu. Silne oddziały sowieckie wtargnęły w płockie i zbliżyły się do Torunia. Celem tej operacji było przerwanie połączenia

z Gdańskiem, skąd nadchodziły transporty amunicji i broni, a ponadto zdobycie przepraw na Wiśle i zaatakowanie Warszawy od zachodu. Grupa ta utraciła łączność ze swym sztabem głównym i nie wiedziała o rozwoju sytuacji pod Warszawą. 18 sierpnia rozgorzały zacięte walki

0 Płock. Piękną kartę zapisał wówczas oddział żandarmerii mjr Mościckiego, który wsparty niewielkimi oddziałami miejscowego garnizonu, a zwłaszcza przez ludność cywilną, obronił most na Wiśle

1 wyparł napastników z miasta. Także i na tym odcinku Rosjanie rozpoczęli odwrót. Gdy pod Warszawą zdecydowały się losy ofensywy sowieckiej, na południowym odcinku frontu zawisła groźba nad Lwowem. 17 sierpnia Budionny przerwał polską obronę pod Buskiem i ruszył w kierunku Lwowa. Na polach Zadwórza, które miały przejść do historii pod mianem polskich Termopil, zastąpił mu drogę oddział ochotników (318 osób) B. Zajączkowskiego, złożony głównie z młodzieży. Przez cały dzień nierównej walki powstrzymano sześć ataków nieprzyjacielskich. Większość obrońców zginęła w walce, a resztę, po wyczerpaniu amunicji, wysiekli w pień czerwonoarmiści. Ich ofiara nie była jednak daremna. Polskie oddziały pościgowe zdążyły dotrzeć pod miasto

i wyprzeć stamtąd bolszewików. Budionny dopiero wtedy zrezygnował ze zdobywania Lwowa i wypełniając dawny, już nieaktualny, rozkaz M. Tuchaczewskiego, skierował się na Lubelszczyznę. Jego armię pokonano w krwawych walkach pod Zamościem, Komarowem i Hrubieszowem (28-31 sierpień) i zmuszono do odwrotu. W pierwszych dniach września wszystkie armie polskie stanęły na brzegach Bugu.

Rozpoczął się kolejny etap zmagań, wypieranie wojsk bolszewickich na całej długości frontu. Najważniejszym wydarzenie tej fazy wojny była zwycięska bitwa nad Niemnem (20-28 września). Rozgromieni w wielu bitwach bolszewicy rozpoczęli odwrót na całej linii. Inicjatywa przechodziła ponownie w ręce dyplomatów.

Bezpośrednie rokowania polsko--sowieckie zostały podjęte w połowie sierpnia 1920 r. W momencie gdy rozpoczynała się bitwa warszawska, delegacja polska przekraczała linię frontu, aby udać się do Mińska. W pierwszej fazie rozmów sowieckie warunki pokojowe były niezwykle ciężkie, a ich przyjęcie sprowadziłoby Polskę do roli kolejnej republiki. Po klęsce pod Warszawą dyplomaci bolszewiccy wycofali się z wygórowanych żądań, a same rokowania przeniesiono do Rygi. Wobec zbliżającej się zimy i braku militarnego rozstrzygnięcia, gdyż Armia Czerwona mimo wielu klęsk nie została całkowicie zniszczona, obie strony zdecydowały się na przerwanie działań wojennych. 12 października podpisano preliminaria pokojowe, a sześć dni później ustały działania wojenne. Wojna, przynajmiej na polach bitew, dobiegła końca. Jej oficjalne zakończenie nastąpiło 18 III 1921 r., z momentem podpisania w Rydze traktatu pokojowego.

Zawarty pokój nie odpowiadał w pełni sukcesom odnoszonym w czasie końcowej fazy wojny, a pod względem politycznym oznaczał nawet przekreślenie polskich aspiracji na wschodzie. W wyniku wojny nie powstawało bowiem niepodległe państwo ukraińskie, co było podstawowym celem wyprawy kijowskiej. Polska musiała natomiast uznać istnienie podporządkowanych Moskwie republik:

białoruskiej i ukraińskiej. Zobowiązywała się również do niepopierania jakichkolwiek działań przeciwko nim wymierzonych. Konsekwencją tych zobowiązań stała się konieczność rozbrojenia dotychczasowych sojuszników i zamknięcia ich w obozach dla internowanych. Miało się to stać powodem dodatkowych komplikacji w późniejszych stosunkach polsko-ukraińskich. Wydarzenia roku 1920, a zwłaszcza bitwa warszawska, zapadły głęboko w świadomość Polaków. Było to pierwsze wielkie zwycięstwo oręża polskiego od czasów odsieczy Wiednia, a jego wpływ na losy narodu i państwa był bez wątpienia znacznie donioślejszy. Przekonanie to utrwalało się nie tylko na skutek działań propagandowych, ale przede wszystkim pod wpływem nadchodzących z Rosji wiadomości o narastającym tam terrorze, likwidowaniu wszelkich przejawów niezależnej myśli, masowych procesach politycznych, fali głodu na Ukrainie, przymusowej kolektywizacji itd. Nic więc dziwnego, że kolejne rocznice bitwy warszawskiej starano się upamiętniać w sposób szczególny. Dzień 15 sierpnia stał się oficjalnym świętem Wojska Polskiego, przy okazji którego, zwłaszcza po zamachu majowym, podkreślano geniusz i szczególne zasługi J. Piłsudskiego. Niechętna Piłsudskiemu endecja od samego momentu bitwy warszawskiej widziała w niej zwycięstwo

całego zjednoczonego narodu. Tej słusznej bez wątpienia ocenie towarzyszyło jednak tendencyjne podważanie zdolności wojskowych naczelnego wodza i roli odgrywanej przez niego w czasie wojny, kwestionowanie jego udziału w opracowaniu planu bitwy pod Warszawą itd. Podkreślano natomiast zasługi gen. Weyganda i "cudowność" całego wydarzenia. Stąd też pojawiło się popularne określenie "Cud nad Wisłą", które jednakże w przeciwieństwie do "Cudu nad Marną" miało wyraźny wydźwięk polityczny. Taki też charakter miały coroczne uroczystości urządzane przez tę organizację. Ruch ludowy starał się natomiast uwypuklić znaczenie wysiłku podstawowej masy żołnierskiej, złożonej z ludności wiejskiej i W. Witosa, jako premiera w czasie tych dramatycznych zmagań. Do końca II Rzeczypospolitej obchodzono więc 15 sierpnia Święto Czynu Chłopskiego. Po raz ostatni usiłowano je zorganizować w Wierzchosławicach w 1945 r. Po II wojnie światowej data ta zniknęła z oficjalnego wykazu świąt państwowych na ponad 40 lat. Likwidacji uległo nawet przypadające na ten dzień święto kościelne. Zaczęto natomiast eksponować propagandową tezę sowiecką o najeździe polskim na Kraj Rad w obronie majątków polskiej szlachty. Na jedynym zaś śladzie tamtych wydarzeń, ustanowionym w sierpniu 1920 r. Krzyżu Walecznych, zaczęto wybijać nową datę: 1944.

Wstęp............................ 7

Piotrowski Władysław W., Na Ukrainie................. 18

Umowa między rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej 19

Konwencja wojskowa między Polską a Ukrainą.............. 21

Krzeczunowicz Kornel, Przywracamy Ukrainie stolicę............. 25

Stefanowicz Kajetan, Dywizja jazdy generała Romera............ 40

Piłsudski Józef, Odezwa do mieszkańców Ukrainy............. 51

Odezwa Atamana Petlury..................... 53

(Emjot), Zdobycie Baru...................... 55

Komunikat Sztabu Generalnego Wojska Polskiego............. 58

Pierwocha Połomski W., O zdobyciu Kijowa............... 59

[Emjot], O żołnierzu tułaczu: Generał Pawlenko.............. 61

Piłsudski Józef, Przemówienie w Winnicy................. 65

Orłowski (Krogulec) Antoni, Nie powtarzajmy błędów dziejowych......... 66

Kasprowicz Jan, Pieśń ochotnika................... 67

Ustawa o utworzeniu Rady Obrony Państwa............... 71

Piłsudski Józef, Żołnierze Rzeczypospolitej!................ 69

Piłsudski Józef, Odezwa Rady Obrony Państwa............... 71

Do żołnierzy polskich czerwonoarmiści-Polacy............... 72

Ligocki Edward, Roto ochotników Hallera................ 73

Prasa krakowska w lipcu i sierpniu 1920 roku podawała........... 74

Oppman Artur, Marsz Hallera.................... 80

Grzymała-Siedlecki Adam, Lwów pod chmurami.............. 83

Luta A., Piosenka żołnierska..................... 89

Sikorski Władysław, Sytuacja nieprzyjacielska nad Wisłą 1920 roku........ 91

Mackiewicz Józef, „Dajosz Warszawu"................. 99

Relidzyński Józef, Do broni!..................... 108

Bogusławski Antoni, Warszawa.................... 109

Kaden-Bandrowski Juliusz, Wielka bitwa o Warszawę............. 111

Kaden-Bandrowski Juliusz, Wielki bój na skrzydle północnym.......... 115

Sławoj-Składkowski Felicjan, Płock................... 119

Sikorski Władysław, Uderzenie 5 armii oraz watki 1 armii pod Radzyminem..... 122

Stahl Zdzisław, Ze wpomnień ułańskich................. 129

Grabski Stanisław, IV Mińsku i w Rydze................. 134

Deklaracja delegacji sowieckiej zawierająca zasady traktatu pokojowego z Polską.... 140

Hertz Benedykt, Polska młócka.................... 142

Grzymała-Siedlecld Adam, Cud Wisły.................. 144

Z pobytu bolszewików w Wyszkowie.................. 159

Źeromski Stefan, Na probostwie w Wyszkowie............... 160

Irzykowski Karol, Z Warszawy do Białegostoku............... 168

Dąbrowski Mieczysław, Jak legioniści z 1 dywizji pułkownika Dąb-Biernackiego walczyli na

ulicach Białegostoku....................... 179

Grzymała-Siedlecki Adam, Jak za Szweda, jak za Chmielą........... 181

Babel Izaak, Zamość....................... 187

Relidzyński Józef, Śladami Kmicica................... 190

Wańkowicz Melchior, Ogniem i mieczem................. 196

Źurawiejh........................... 214

Strumph-Wojtkiewicz Stanisław, Marsz na Warszawę............. 215

Małaczewski Eugeniusz, Koń na wzgórzu................. 221

Umowa o rozejmie między Polską a RSFRR................ 233

Piłłsudski Józef, Wódz naczelny do żołnierzy................ 235

Sikorski Władysław, Znaczenie zwycięstwa 1920 roku na arenie międzynarodowej . . . 237

Indeks osób.......................... 245

Ilustracje........................... 251

Abraham Roman 85,87,88

Apuchtin Aleksiej 109

Babel Izaak 187, 189

Bac85

Bałachowicz Józef 191, 194

Bałachowicz-Bułak Stanisław 13, 190, 192, 194,

195

Baraniecki Stefan Antoni 169 Baranowski Antoni 124 Barlicki Norbert 134, 139 Belina-Prażmowski zob. Prażmowski-Belina Bem Józef 184 Berbecki Leon 203, 205, 207 Berg Teodor 109 Bevin Ernest 100 Bezruczko Marko 183 Biernacki-Dąb Stefan 179 Bochenek Lucjan 31, 34 Boemer Ignacy 9 Bogusławski Mtoni 109, 110 Bolesław Chrobry 66 Bołruć Mikołaj 183, 184 Bombas 173, 174 Borkowski 44 Braniccy34, 173, 177 Bredow Mikołaj von 182 Brire de 121 Brodziński 119 Brusiłow Aleksiej 181 Brochwicz-Lewiński 209 Brzezowski Henryk 33, 36 Brzozowski Stanisław 162 Budionny Siemion 9, 11, 14, 26, 34, 35, 38,

96-98, 124, 129-131, 133, 158, 181-186,

190, 195-198, 201, 202, 206, 208, 209, 212, 219

Bułak-Bałachowicz zob. Bałachowicz-Bułak Stanisław

Burhardt-Bukacki Stanisław 170

Celnik 170

Chmielnicki Bohdan 181, 182, 208

Chrepin 95

Curzon George Nathaniel 10, 12, 137, 140, 141

Cziczerin Gieorgij 138, 139

Danielew 195

Daniszewski Karł 137-139

Darski 193, 194

Daszyński Ignacy 12, 107, 147, 176

Dąb-Biernacki zob. Biernacki-Dąb Stefan

Dąbal Tomasz 105

Dąbrowscy 191

Dąbrowski Jerzy 191

Dąbrowski Mieczysław 179

Dąbsłti Jan 20, 134-138, 141

Denikin Anton 9, 26, 35, 53, 61, 62, 100, 197, 238

Didkowskij 24

Dmowski Roman 8

Dowbor-Muśnicki Józef 210

Dowoyno-Sołłohub 95

Dreszer-Orlicz Gustaw 128, 210, 213

Dzieduszycki 36, 200

Dzierżyński Feliks 101, 102, 136, 159, 161, 162, 167, 175, 177, 179, 237

Dziewicki Feliks 209

Estreicher Stanisław 75

Fabierkiewicz Zbigniew 176

Feist Aleksander 169

Falewicz 199

Finltiel 175

Foch Ferdynand 241

Friedlander Paul 239

Fryderyk II 109

Funin 191

Gaj-Chan 95, 116, 156, 157

Gebhard 153

Genty 160

Głodowski Antoni 121

Godlewski Alfred 37

Goetz-Okocimski Jan 79

Golikow Filip 95, 96, 158, 181

Grabski Stanisław 134, 139

Grabski Władysław 12, 68, 72, 164

Graniczny 31

Grocholski Michał 200, 210

Grzymała-Siedlecki Adam 83, 88, 134, 158, 160,

181, 186 Gubiński 175 Gulaj Hłenko 62 Guszkowski 49

Gużkowski Andrzej 27, 32, 49 Habicht 127 Hahn200 Haking 100 Haller Józef 12, 13, 72, 73, 80, 84, 97, 123, 143,

147, 150, 154, 155, 161, 162, 210, 214 Haller Stanisław 158, 185, 186, 198 Haszlakiewicz 36 Henderson Artur 100 Hertz Benedykt 142 Hurko Józef 109 Irzykowslti Karol 160, 168 Iwaszkiewicz Wacław 13 Jagiellończyk Kazimierz 151 Jan Kazimierz 182 Januszajtis Marian 1^5 Jastrzębski Jerzy 184 Jelinow 195 Jelonek Kazimierz 74 Jędrzejewicz Wacław 24 Joffre Joseph 143 Judenicz Mikołaj 26, 100,192 Jung Władysław 154 Jusserand Jean Jules 161-163 Kaczmański Józef 121 Kaden-Bandrowski Juliusz 111, 115, 170 Kamieniew Lew 92 Kapłan Fania 238

Karnicki Aleksander 35, 37, 128,197 Kasprowicz Jan 67 Kiciński Adam 32 Kiereński Aleksander F. 191 Kiernik Władysław 134, 139

Kiliński Jan 110

Knoll-Kownacki Edmund 179

Koc Adam 124

Kochanowski Jan 84

Kołaczek Rudolf 79

Kołaczkowski 212

Kołczak Aleksander 26, 100, 223

Komorowski Tadeusz 29

Kon Feliks 101, 102, 159, 161, 162, 167, 175,

177, 179

Konarzewski Daniel 154 Kończyć 53, 55, 56 Konopnicka Maria 75 Kopa Andrzej 104 Kopański Stanisław 212 Kork August 9 Krajowski Franciszek 122, 123, 125, 127, 145,

208,

Krzeczunowicz Aleksander 37 Krzeczunowicz Kornel 25, 39, 132 Kuleszyński 176 Kun Bela 102, 240 Lachowicz 29 Lasocki Józef 121 Lechnicki 212

Lenin Włodzimierz 26, 99-101, 103, 237 Lesiecki 121 Liebknecht Karol 239 Ligocki Edward 73 Listowski Antoni 134 liwicki Andrzej 20 LJoyd George David 241 Luksemburg Róża 162, 239 LutaA89

Lazarewicz Włodzimierz 95 Loganowski 175, 177

Luczyński-Narbut Aleksander Jerzy 124, 126 Łukowski 125, 126 Mackiewicz Józef 99, 107 Malewicz 123 Malachowski Roman 123 Malaczewski Eugeniusz 221, 232 Marchlewski Julian 9, 12, 101-104, 136, 159,

161, 162, 167, 175, 179 Marczyński 208 Marendowie 175 Marjański 173, 180 Masaryk Tomasz 100 Mazepa Jan 182 Mazurek Mieczysław 74 Mączyński Czesław 83-86 Mejer 109 Mękarski85 Mickiewicz Adam 84 Mieczkowski Adam 134

Mieczkowski Wiktor 161, 162

Mierzyński 160

Mikołaj Mikołajewicz 191

Miller 26

Minkiewicz Henryk 152

Mirbach-Harff Wilhelm 238

Mirza-Sulkiewicz Leon 212

Mitchell 37

Modzelewski 160

Modzelewski, ksiądz 161

Mołkoczanow 96

Moraczewski Jędrzej 134

Mościcki 14, 119

Mościcki Bolesław 211

Muraszko 56, 57

Muśnicki zob. Dowbor-Muśnicki Józef

Myszkowski 192

Napoleon Bonaparte 157

Naruszewicz 200, 201

Nowaczyński Adolf 170

Nowicki Mieczysław 154

Olszewski Kazimierz 134

Oppman Artur 80, 109

Orłowski (Krogulec) Antoni 66

Orzechowski Władysław 25

Osikowski Mikołaj 128

Ostrowscy 180

Ostrowski 170

Oszerowicz 177

Paderewski Ignacy 72

Paskiewicz Iwan 95, 109, 241

Pasławski Roman Aleksander 48

Pawlenko Omelianowicz Michał Aleksander 61-64

Perl Feliks 134, 139

Petlura Semen 10, 19, 26, 51, 53, 54, 61, 63-65

Pierwocha Połomski W. 59

Pilarzl60

Piłsudski Józef 8,9,12,15,33, 51, 53, 65, 70-72, 74, 78, 100, 101, 103, 124, 134, 142, 143, 155, 166, 175-177,181, 214, 236

Piotr I 9

Rotrowski Wacław Wieńczysław 18

Pirogowicz 194

Rskor Tadeusz 25, 41

Plisowski Konstanty 36, 210-212

Podhorski Zygmunt 211

Pogonowski 152, 153, 184

Poniatowski Józef 27, 129

Potocka Krystyna 79

Prażmowski-Belina Michał 28, 211

Prażmowski-Belina Władysław 211

Próchniak Edward 101,103, 179

Przygodzki 85, 86

Radek-Sobelson Karol 93, 102, 139, 237

Radwański 177

Reid Mayn 169

Relidzyński Józef 108, 190

Reiss Witold 27

Roją Bolesław 112

Romer 211

Romer Jan 25, 31, 32, 35, 40-42, 197, 208

Rozwadowski Tadeusz 106, 117, 134, 135

Rómmel Karol 132

Rómmel Juliusz 158, 185, 209, 213

Rumsza Kazimierz 124

Rubinsztajn 170

Rupp Rudolf 37, 185,186

Ruski 191

Ruszczyc Ferdynand 160

Rybak Józef 27, 194

Rydz-śmigły zob. Smigły-Rydz Edward

Rządkowski Jan 113

Sadowiński 55

Sapieha Eustachy 139

Sarnecki 212

Sawicki Jan 35, 197

Selim-Styliński 180

Semowski 49

Sienkiewicz Henryk 28, 210

Siemaszko 172

Sikorski Władysław 10,13,91,98,116,117,122,

128,143, 156,157,159, 237, 243 Sinkler Włodzimierz 24 Skałłon Grigorij 109 Skorobohaty-Jakubowski Jan 223 Skorupka Ignacy 13, 153,154,166, 184 Skulski Leopold 72, 105,107 Sławek Walery 24 Sławoj-Składkowski Felicjan 119 Sobczakl84

Sochaczewski Stanisław 207 Sojanl80 Sołowij Adam 133 Sosnkowski Kazimierz 11 Sosnowski 36, 38 Stahl Zdzisław 129 Stalin Józef 130 Stefani 62

Stefanowicz Kajetan 40, 50 Steinhardt Karl — 240 Stepanew 177 Stroński Stanisław 134 Strukl94 Studziński 105

Sulimirski Tadeusz 25, 33, 48 Stiworow Aleksander 109 Szipow 174-177

Szuszkiewicz Antoni 34, 197, 209 Szutko 136 Szuwajew Dymitr 95

Szymański 184

Śmigły-Rydz Edward 10, 11, 13, 143, 192, 201,

202, 208

Tarnowski Zdzisław 79, 148 Tereszko 194 Tetmajer Jan 37 Tituniuk 62

Tokarzswski Michał 199-201 Traczewski Roman 27, 31 Trąmpczyński Wojciech 68 Trocki Lew 9, 152, 181, 191 Trzebiński 55, 56, 212 Tuchaczewski Michał 9, 13, 14, 91-94, 96, 97,

101, 137, 138 Unszlicht Józef 101 Wańkowicz Melchior 196 Wasiutyński 208, 209 Waskanow 95 Waszkiewicz Ludwik 134 Wesołowski Bronisław 176 Weygand Maxime 12, 15, 155, 241

Wichliński Michał 134

Wieczerzak 29

Witos Wincenty 12, 15, 105, 107, 134,147

Wojtkiewicz-Strumph Stanisław 215, 220

Wolgner Jan 55, 56

Wrangel Piotr 172

Wróblewski Władysław 134

Zacharow 195

Zadowa-Skabowski 192

Zagórski Włodzimierz 123

Zagrodzki 62

Zagrójski 36

Zajączkowski B. 14

Zakrzewski 7

Zamoyski Jan 182

Żaba Roman 27

Żeligowski Lucjan 13, 153,155, 183,184, 211

Żeromski Stefan 160, 167

Żółkiewski Tadeusz 85

Żongołłowicz 198

Żymierski Michał 152, 158, 181, 182