Przedstawione w tej pracy materiały wskazują na rozległość i złożoność badanego zagadnienia. Podstawową trudnością była konieczność dokonywania selekcji informacji z punktu widzenia ich ważności. Zabieg ten wywołał wiele wątpliwości, gdyż większość informacji wydawała się istotna, a ich odrzucenie mogło spowodować luki w ciągłości omawianego procesu. Wykorzystanie obszernej literatury pozwoliło na przynajmniej zarysowe przedstawienie tła społecznego i naukowego kształtujących się poglądów, sytuacji rodziny ubogiej i przestępczości młodzieży.

Problem dzieci i rodzin w gorszej sytuacji społecznej życiowej i materialnej w XVI–XX wieku był podejmowany przez czynniki kościelne, społeczne i państwowe. Silniejszy rozwój poglądów i inicjatyw społecznych w tym zakresie zaznaczył się już w XIX wieku, ale przede wszystkim po I wojnie światowej, w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Ewolucja tych poglądów wiąże się w zasadzie z rozwojem pedagogiki naukowej i wyodrębnieniem się z filozofii wielu dyscyplin naukowych, takich jak psychologia czy socjologia.

W pracy skoncentrowano się na problemach związanych z rodzinami ubogimi, zagrożonymi patologią społeczną i przestępczością. Przedmiotem zainteresowania były warunki życia, badania psychologiczno-społeczne, wychowanie i dobroczynność. Problemy te związane są z profilaktyką społeczną, pomocą rodzinom ubogim i dysfunkcyjnym oraz przestępczością. Na inne zagadnienia, choć ważne, położono mniejszy nacisk. Współcześnie dzieci zagrożone i niedostosowane nazywane są często „dziećmi ulicy”, jak je określił Janusz Korczak Dzieci te pochodzą z niewydolnych wychowawczo i materialnie rodzin, często przestępczych. Wychowywane są często przez instytucje opiekuńczo-wychowawcze i placówki poprawcze. Jedną z takich placówek zorganizował i prowadził Kazimierz Lisiecki (Dziadek

W pracy starano się przedstawić sytuację tych rodzin na podstawie oryginalnych dokumentów i publikacji, obrazujących stan wiedzy oraz zainteresowanie środowisk naukowych i praktyków, a także literatów i publicystów.

Układ pracy jest, generalnie, problemowo-chronologiczny, a niezbędne odstępstwa od tej zasady wynikają z charakteru analizowanej problematyki. Na przykład omówiono sytuację ubogich w średniowiecznej Europie, a tekst dotyczący sytuacji na ziemiach polskich uzupełniono rozdziałem o znaczących propozycjach i rozwiązaniach praktycznych w Rosji XVIII–XIX wieku, co miało wpływ na rozwój sytuacji w Polsce w zakresie nowych form opieki nad młodzieżą i na rozwiązania prawne w tym zakresie (powstanie towarzystw opieki itp.). Teksty naukowe i rozwiązania legislacyjne uzupełniono analizą wybranych tekstów literackich, przede wszystkim z XIX wieku, kiedy miało miejsce wzmożone zainteresowanie sytuacją rodzin i dzieci ubogich oraz młodzieżą zagrożoną niedostosowaniem społecznym i przestępczością. Środowisko literackie XIX wieku wspomniane w niniejszej pracy było związane z organizowaniem placówek dla nieletnich (Studzieniec). Wybór informacji podyktowany był dostrzeganiem spraw dotyczących dzieci i ich wychowania już w okresie znacznie wcześniejszym (np. M. Rej, J. Kochanowski, P. Skarga). Na układ niniejszej publikacji i zawarte w niej treści miały wpływ również ograniczone ramy publikacji. Problematyka ta wymaga dalszych studiów i opracowań, np. na temat wkładu Kościoła w opiekę i wychowanie młodzieży, opiekę nad więźniami, organizowanie działań o charakterze profilaktycznym, zaangażowanie publicystów, opracowanie monografii poszczególnych instytucji.

Spis treści:

Wstęp

   I. Dobroczynność i zainteresowanie przestępczością (XVI–XIX wiek)

1. Żebracy i ubodzy w Europie Zachodniej

2. Nierówność społeczeństwa wobec prawa i propozycje zmiany
sytuacji ubogich (A. Frycz Modrzewski, J. Ocieski, P. Skarga,
A. Szembek, F. Bieliński, S. Staszic, H. Kołłątaj)

3. Propozycje poprawy stanu więzień (S. Lubomirski, S. Czochron,
J.U. Niemcewicz, J. Szymanowski, K. Potocki, J. Haller,
A. Kożuchowski, R. Hube, J. Pawlikowski)

4. Działalność w zakresie dobroczynności i więziennictwa
oraz polska myśl pedagogiczna (F. Skarbek, S. Jachowicz)

5. Arcybractwo Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie
Zakład dla chłopców w Krzysztoforzycach (M.H. Nakwaski,
J. Głębocki)

6. Reformy w Rosji Piotra I oraz Katarzyny II

 II. Życie chłopów i biednych rodzin miejskich w utworach literackich

1. Sytuacja chłopów pańszczyźnianych i ich rodzin w literaturze pięknej i publicystyce (M. Rej, F. Karpiński, J. Kitowicz, J.I. Kraszewski)

2. Dzieci wiejskie i bieda w rodzinach miejskich XIX wieku
w nowelach i powieściach pozytywistów (H. Sienkiewicz,
M. Konopnicka, B. Prus, S. Żeromski)

III. Ekonomiczna, zdrowotna i edukacyjna sytuacja ludności na przełomie XIX i XX wieku. Nędza w miastach, wzrost liczby żebraków i przestępców

1. Zainteresowanie rodziną robotniczą, pracą kobiet, dzieci
oraz dziedzicznością i etiologią przestępstw (J. Jeleński,
L. Krzywicki)

2. Pionierzy psychologii, badania psychologiczne i nowy ideał
wychowawczy (J. Ochorowicz, J.W. Dawid, A. Szycówna, J. Joteyko,
W. Sterling, A. Mogilnicki)

3. Zakłady dla nieletnich przestępców i problemy wychowania
Studzieniec i Towarzystwo Osad Rolnych i Przytułków
Rzemieślniczych (A. Moldenhawer, W.P. Miklaszewski,
F. Walczakiewicz)

4. Trudne warunki życia w Galicji oraz zakłady dla ubogich
i przestępców (J. Supiński, S. Habdank-Skarbek, A. Zamoyski)

5. Działalność zapobiegawcza Kościoła i rozwój ruchu ludowego
w Galicji (ks. B. Markiewicz, ks. M. Kuznowicz, ks. K. Siemaszko,
J. Serkowski, J. Makarewicz, J. Rosenblatt, J. Muczkowski,
F. Sypowski, K. Jeżewski, M. Darowska, salezjanie)

6. Zakłady w zaborze pruskim. Fundacja Najświętszej Marii Panny,
Domy Dobrego Pasterza, zgromadzenia zakonne oraz zakłady
w Wielkopolsce (ks. R. Spiske, ks. J. Schneider, E. Bojanowski,
M. Karłowska)

IV. Młodzież wykolejona, przestępczość i opieka społeczna
po I wojnie światowej

1. Sytuacja społeczno-gospodarcza oraz warunki życia robotników
i chłopów w okresie dwudziestolecia międzywojennego
(S. Kopczyński, F. Jaros)

2. Rodziny ubogie i bezrobotne w Warszawie, na Śląsku
i w Wielkopolsce (H. Krahelska, A. Jankowska, A. Żukowska,
T. Łaciak, C. Kopyciński, J. Hellmann)

3. Statystyka przestępczości i dane dotyczące zakładów zamkniętych Rozwój metod pracy profilaktycznej z rodziną i przestępcami

4. Ustawa o sądownictwie dla nieletnich (1919) i kodeks karny (1932)

5. Dokonania przedstawicieli nauk społeczno-pedagogicznych
oraz rozporządzenia i ustawy o opiece społecznej (1923, 1928)
i zakładach poprawczych (1928) (W. Szenajch, K. Koralewski,
A. Ostrowski, J. Zawadzki, K. Krzeczkowski, M. Grzegorzewska)

V. Badania psychosocjologiczne nad rodziną w pierwszej połowie
XX wieku

1. Warunki życia dzieci i rodziny w badaniach psychologów
i socjologów (S. Hamczyk, S. Batawia, S. Baley, O. Pfister,
S. Szuman, J. Pieter, Z. Rosenblum, F. Znaniecki, J. Chałasiński)

2. Społeczne uwarunkowania pracy dydaktyczno-wychowawczej
z młodzieżą, diagnoza i działania kompensacyjne (H. Radlińska,
K. Lisiecki)

3. Rozwój pedagogiki dziecka zagrożonego przestępczością
i pozbawionego opieki (Z. Mysłakowski, H. Rowid,
B. Nawroczyński, J. Korczak)

Zakończenie

Bibliografia

Teksty źródłowe

Ustawy, rozporządzenia, roczniki, sprawozdania

Opracowania i literatura pomocnicza

Indeks osobowy