Po gwałtownej i paraliżującej nawale ognia artylerii polskiej na pozycje Rosjan Naczelnik podjechał na koniu do ukrytych za pagórkiem kosynierów. Stanął przed ich frontem z dobytym pałaszem i wskazując w kierunku baterii rosyjskich, zawołał: Zabrać mi chłopcy te armaty! Bóg i Ojczyzna! Naprzód wiara! - Na ten rozkaz — wspomina uczestnik bitwy Wojciech Mączyński — wieśniacy ci pędzą na nieprzyjaciela i to tak gwałtownie, że zaledwie armaty rosyjskie były w stanie dwa tylko kar-taczami wyzionąć na nich ognie, a już je zdobyli.

Bitwa pod Racławicami, obok bitwy pod Grunwaldem, należy do najbardziej rozsławionych zwycięskich batalii Polaków, choć jak oceniał sam Kościuszko, była to raczej żywa potyczka. Jej rozgłos związany jest niewątpliwie z faktem, że w okresie 123 lat niewoli Polacy chętnie krzepili swego ducha narodowego spektakularnym zwycięstwem nad najbardziej znienawidzonym zaborcą, które było wprawdzie osiągnięte improwizowanym i słabo uzbrojonym wojskiem, ogarniętym jednak patriotycznym zapałem i wolą zwycięstwa.

Racławice stały się szczególnie modne w okresie Młodej Polski, kiedy to podkreślano, że w czasie powstania kościuszkowskiego szlachta, chłopi i mieszczanie zespolili się w jeden naród, który złożył swe wielkie ofiary na ołtarzu niepodległości ojczyzny. Bohaterami narodowymi okrzyknięto wówczas Tadeusza Kościuszkę, Bartosza Głowackiego i Jana Kilińskiego.

I. Bitwa pod Racławicami w świetle historiografii
II. Materiały źródłowe
III. Zakusy „trzech czarnych orłów" na suwerenność Polski
IV. Dramat Rzeczypospolitej u schyłku XVIII wieku i jego aktorzy
V. Wybuch powstania
VI. Bitwa pod Racławicami
VII. Dalsze losy bohaterów Racławic
VIII. Racławice w sztuce i literaturze
Spis ilustracji
Mapy