"Wstępną inwentaryzację powiatu żur o miński ego przeprowadził
w r. 1951, w ramach ówczesnego powiatu sierpeckiego
DARIUSZ KACZMARZYK


Inwentaryzację ponowną, połączoną z objazdem redakcyjnym
przeprowadziły w latach 1973—4 IZABELLA GALICKA I HANNA SYGIETYNSKA


Recenzja historyczna ANNA ŻABOKŁICKA-WĄSOWICZOWA



WSTĘP


Powiat żuramiński położony jest w północ no-zachodniej części województwa warszawskiego, przy styku trzech woje¬wództw: warszawskiego, bydgoskiego i olsztyńskiego. Od południa graniczy z powiatem sierpeckim, od wschodu mław-skim, od północy działdowskim (woj. olsztyńskie), od południo-zachodu rypińskim oraz od północno-zachodu brod-nickim (woj. bydgoskie). Teren powiatu przecinają szosy z Płocka do Lidzbarka i do Mławy. Przez środek powiatu przepływa z północy na południe rzeka Wkra (zwana w swym górnym biegu Działdówką), tworząca zachodnią granicę histo¬rycznego Zawkrza.
Dzisiejszy powiat żuromiński obejmuje obszar dwóch hi¬storycznych jednostek administracyjnych (uformowanych w okresie książęcego lenna mazowieckiego i w XVI W.)-powiatu sierpeckiego Ziemi Płockiej (wydzielonego z po¬wiatu bielskiego w 2. ćw. w. XVI) oraz powiatu szreńskiego Ziemi Zawkrzeńskiej. Po włączeniu Ziemi Płockiej do Ko¬rony w r. 1495 obszar ten znalazł się w utworzonym wów¬czas województwie płockim, w ramach Ziemi Płockiej i Zawkrzeńskiej. Po trzecim rozbiorze objęty został przez zabór pruski, wchodząc w skład powiatu mławskiego (w de¬partamencie płockim), przemianowanego w r. 1815 na obwód mławski (w województwie płockim a od r. 1837 w gubernii płockiej). W r. 1867 z części dawnego powiatu mławskiego wyodrębniono ponownie powiat sierpecki (którego północno--wschodnią część wraz z częścią powiatu mławskiego sta¬nowił obszar dzisiejszego powiatu żuromińskiego). Jako po¬wiat sierpecki pozostawał od I wojny światowej w woje¬wództwie warszawskim. Powiat żuromiński utworzono w r. 1954.
W zakresie administracji kościelnej teren ten od w. XI należał do diecezji płockiej; pozostawał w obrębie archidia¬konatu płockiego {do 1506 w ramach dekanatów: płockiego i zawkrżeńskiego a od 1506 sierpeckiego i szreńskiego). Po¬czątki organizacji parafialnej na tym terenie sięgają w. XIII lub pocz. w. XIV (Chamsk). Z drugiej połowy w. XIV po-

chodzą parafie w Lubowidzu, Lutocinie i zapewne Sarnowie. Parafia w Kuczborku powstała zapewne na przełomie XIV i XV w., w 1406 r. parafia w Bieżuiniu, zaś w 1. ćwierci w. XV w Zielonej. Ostateczne uformowanie się sieci para¬fialnej dokonało się w XVI w. (Karniszyn zapewne 1519, Zieluń 1578). W 1797 r. podniesiono filię Chamska w Poniato-wie do godności parafii. W XX wieku utworzono parafie w Żurominie (1908 lub 1909 przy kościele poreformackim, filialnym Lubowidza) oraz w Syberii (1912).
Najstarszym przywilejem miejskim legitymuje się Kuczbork obdarzony prawem chełmińskim już w r. 1384. Lokacja Bieżunia nastąpiła w r, 1406. W XVI w. przywileje miejskie uzyskały: Lubowidz (przed 1505), Karniszyn (1519), oraz Poniatowo (przed 1520). Z wszystkich miast powiatu prawa miejskie utrzymał do dziś jedynie Żuromin (otrzymał je zresztą najpóźniej, w 1765 lub 1767 i przejściowo utracił na okres 1867—1925). Obronne fortalicje z w. XIV: Osu-chowskich w Karniszynie i Świnków w Sarnowie niszczone były w najazdach krzyżackich i następnie odbudowywane. W 2. poł. w. XVI opisuje Swięcicki warownię w Bieżuniu oraz okazały dwór Chamskich w Chamsku. W Bieżuniu powstała na początku w. XVII ufortyfikowana rezydencja renesansowa, wzniesiona przez Kretkowskich, być może na miejscu wcześniejszej warowni.
Na terenie obecnego powiatu znajdowały się siedziby ro¬dowe Chamskich, Lubowidzkich, Lutockich, Osuchowskich--Karniskich, Kuczborskich (Kruczborskich), Świnków (póź¬niejszych Zielińskich), Gulczewskich (późniejszych Siepr-skich). Z Kuczborka pochodził Walenty Kuczborski (zm. 1572), tłumacz katechizmu trydenckiego, sekretarz kardynała Ho-zjusza, a następnie królewski. W XVII w. dobra z rąk Dzia-łyńskich (Bieżuń, Żuromin) przeszły w ręce Zamoyskich. Działalność Michała Zdzisława Zamoyskiego, łowczego wiel¬kiego koronnego, wojewody smoleńskiego ograniczyła się do fundacji w Żurominie klasztoru i kościoła dla jezuitów spro¬wadzonych z Pułtuska. Ożywioną natomiast działalność re¬formatorsko- gospodarczą i budowlaną w swych dobrach ro¬zwinął Andrzej Zamoyski, urodzony w Bieżuniu w r. 1716, późniejszy kanclerz wielki koronny (autor słynnego uni¬wersału o reformie rolnej oraz „Zbioru praw sądowych"). W tym czasie nastąpił rozwój Bieżunia, rozbudowa tamtej¬szej rezydencji i wzniesienie kościoła, sprowadzenie refor¬matów do kończonego wówczas kościoła w Żurominie, a także rozwój osady Zieluń.

Przykładem trwania tradycji gotyckich w architekturze w. XVII jest najstarszy z kościołów zachowanych w powie¬cie — w Kuczborku; świadczy o tym prostokątna szeroka nawa z czworoboczną wieżą od zachodu oraz z trójbocznie zamkniętym prezbiterium; natomiast układ dwóch sy¬metrycznych kaplic przy nawie jest charakterystyczny dla rozwiązań rozpowszechnionych w 1. połowie w. XVII. Je¬dynym monumentalnym sakralnym założeniem architekto¬nicznym jest poreformacki zespół klasztorny w Żurominie, powstały z fundacji Zamoyskich. Budowa rozpoczęta w sześćdziesiątych latach w. XVIII dla pułtuskich jezuitów, ukończona została w latach 1782—6 dla reformatów spro¬wadzonych w r. 1778 z Łąk Bratiańskich koło Nowego Mia¬sta Lubawskiego, po kasacie w r. 1773 zgromadzenia je¬zuickiego. Jest to jeden z największych kościołów baroko¬wych w diecezji płockiej. Rozdzielone potężnymi, prosto¬kątnymi filarami trzynawowe, halowe wnętrze przypomina typ późnobarokowej hali wielkopolskiej, reprezentowanej np. przez kościół parafialny w Wolsztynie. Plan zbliżony jest do niezrealizowanego jezuickiego projektu z r. 1629 dla ko¬ścioła w Ostrogu. Skromny barok reprezentuje jednonawo-wy kościół w Bieżuniu (z 1766), zniekształcony rozbudową z końca wieku XIX. Drewniana ośmioboczna kaplica filial¬na w Dębsku i cmentarna w Kuczborku z końca w. XVII lub pocz. w. XVIII oraz trzy kościoły z pierwszej ćwierci w. XIX — w Chamsku, Lubowidzu i Poniatowie — to nie¬liczne przykłady architektury drewnianej, którą i na tym terenie skutecznie wyparły w drugiej połowie w. XIX nie¬ciekawe i pozbawione artystycznej inwencji kościoły neo-gotyckie: w Lutocinie, Sarnowej, Zielonej, a także eklektycz¬ny w Zieluniu.
Wzmiankowana w XV w. fortalicja Świnków w Sarno¬wie, położona na wzgórzu, na bagnach, której nikłe pozo¬stałości czytelne są jeszcze w terenie, wymaga badań ar¬cheologicznych. W r. 1480 wzmiankowany był w fortalicji tej ■dom, czyli „słup" (wieża mieszkalna) oraz „przygródek" na wodzie, most zwodzony i samborze. Nie zachowały się natomiast żadne ślady założenia obronnego w Karniszynie.
Jedynie nieznaczne relikty pozostały po świetnej niegdyś, ufortyfikowanej rezydencji Kretkowskich w Bieżuniu, za¬łożonej w pierwszej połowie w. XVII w rozwidleniach Wkry. Dobrze czytelne na osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych planach i pomiarach gruntowych założenie bieżuńskie na¬leżało do typu rezydencji sprzężonej z miastem i wzorowane było w swym rozplanowaniu na nowowłoskich schematach

obronnej architektury bastionowej. Rezydencję tę, kilka¬krotnie przebudowywaną (w tym grutownie przez Za-moyskich w początku i drugiej połowie w. XVIII), reprezen¬tuje dziś niewielki, napoły zrujnowany budynek o cechach klasycyzmu i neogotyku, otoczony resztkami zdewastowane¬go parku, będącego niegdyś ciekawym przykładem syme¬trycznego ogrodu z nizinnymi fortyfikacjami wodnymi.
Wśród snycerki ołtarzowej wymienić należy reformackie wyposażenie kościoła w Żurominie. Wykonane z ciemnego drewna rokokowe ołtarze — w surowej i oszczędnej inter¬pretacji klasztornego warsztatu snycerskiego — przydają świątyni żuromińskiej wyrazu wstrzemięźliwości i powagi tak charakterystycznych dla reformackich wnętrz. Wymie¬nić również należy barokowe ołtarze w kościele w Kuczbor-ku z połowy w. XVIII oraz tamże efektowną, rokokową chrzcielnicę w kształcie muszli (ta charakterystyczna forma często występuje w rejonie toruńsko-bydgoskim); powtarza ją również w barokowo-klasycystycznym duchu chrzcielnica w Zielundu. Wystrój kościoła w Lubowidzu pochodzi z r. 1825 i jest interesującym przykładem współżycia zapóźnionych form barokowych i rokokowych z klasycy stycznymi.
Wśród zabytków malarstwa ciekawą pozycją jest obraz Matki Boskiej Bolesnej z ciałem zmarłego Chrystusa, przy¬wieziony do Poniatowa w XVII w. z Rzymu, wzorowany na kompozycjach rozpowszechnionych w tym czasie przez war¬sztat Carraccich. Z w. XVII pochodzi kopia ruskiej ikony przedstawiającej Matkę Boską z Dzieciątkiem (w typie bi¬zantyjskiej Eleusy z Rostowa), przywieziona zapewne w XIX w. do kościoła w Żurominie. Otoczony szczególnym kultem i od r. 1708 słynący cudami obraz tzw. Matki Boskiej Żuromińskiej z tegoż kościoła przedstawia św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem na ręku oraz Matkę Boską i Go¬łębicę Ducha Św. w obłokach. Interesującą pozycją jest za¬chowana w kaplicy w Dębsku kopia wielkopolskiego obrazu Matki Boskiej ze Zdziesza pod Borlkiem (pow. gostyński, woj. poznańskie), pochodząca z przełomu w. XVIII/XIX, z ludową rzeczowością i dosadnością odtwarzająca nie tylko wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem obwieszony ko¬ralami, ale i otaczające niegdyś oryginał tabliczki wotywne z w. XVIII i XIX. Portret Heleny z Dzieduszyckich Siera-kowskiej żony senatora Królestwa Polskiego — Kajetana, fundatorki kaplicy cmentarnej w Lubowidzu, jest repliką lub kopią znanego portretu wykonanego ok. r. 1800 przez Kazimierza Wojniakowskiego. Wizerunek jej męża Kajeta-

na namalowany na białym marmurze (w tejże kaplicy) jest niewątpliwie kopią wcześniejszego, nie odnalezionego portre¬tu.
Wśród rzeźb wyróżnia się gotycka Pięta z początku w. XV, do niedawna znajdująca się w słupowej kapliczce w Lutocinie (obecnie rzeźba ta eksponowana jest w Muze¬um Etnograficznym w Sierpcu, do kapliczki zaś wstawiono ludową kopię wykonaną przez Wincentego Krajewskiego, rzeźbiarza z Zawidza). Do starszych obiektów należy figura Chrystusa Zmartwychwstałego w Chamsku z w. XVII oraz krucyfiksy w Poniatowie (na fasadzie) i Bieżuniu. Wysoki poziom reprezentują cztery figury ołtarzowe z trzeciej ćwierci w. XVIII w kościele w Żurominie, wśród nich wytworna i pełna wdzięku rzeźba św. Katarzyny.
Z obiektów złotniczych należy wymieniić wieżyczkowe późnogotyckie monstrancje w Lutocinie i Poniatowie, późno-renesansowe i wczesnobarokowe kielichy z Poniatowa, Lu-tocina i Zielunia; wyróżnia się wśród nich kielich zieluński z połowy w. XVII, z ażurowym nodusem z hermami. Jest to dość rzadko występująca forma uchwytu, identyczny zaś nodus odnajdujemy w kielichu z ok. r. 1640 z klasztoru franciszkanów w Krakowie. Z toruńskiego warsztatu Jaku¬ba Sachsa (czynnego 1647—82) pochodzi jeden z kielichów w Poniatowie, o zatartej puncy imiennej; niemal identyczny, cechowany przez tegoż złotnika kielich znajduje się w koście¬le par. w Gostyninie (pow. gostyniński). Interesującym i rzad¬ko spotykanym obiektem jest późnogotyckie pudełko na hostię z Poniatowa, z rytym przedstawieniem Veraiconu na tle kraty z kolcami, stosowanej w grafice w. XV.
Cenny zbiór kilkudziesięciu tabliczek wotywnych z blach srebrnych, trybowanych i rytych, pochodzących z w. XVIII i XIX, zachował się w kościele poreformackim w Żurominie. Kontrybucje i kradzież w r. 1883 uszczupliły ten znaczny niegdyś zespół, w którym wyróżniał się opisywany w lite¬raturze srebrny okręt zawieszony na łańcuchach przed cu¬downym obrazem a ofiarowany, jak głosi podanie, przez ro¬dzinę ocaloną od rozbicia na morzu. Z zachowanych blach wybitną wartość artystyczną reprezentują: plakieta ofiaro¬wana w r. 1720 przez Waleriana Welseta, przedstawiająca scenę „Opłakiwania pod krzyżem", oraz sygnowana, baro¬kowe i rokokowe dzieła złotników gdańskich, toruńskich i warszawskich.
Wśród paramentów kościelnych do najcenniejszych nale¬ży kolumna z ornatu w Lubowidzu wykonana z czerwonego brokatu aksamitnego z w. XV—XVI, importowanego

z Włoch. Haftowany ornat z datą 1719 zachował się w Zie-luniu, tamże znajduje się. sygnowany przez Paschalisa Ja-kubowicza kontuszowy pas polski. W kościele porefor-mackim w Żurominie przetrwał cenny zespół ornatów z w. XVIII, wśród których wyróżnia się zielony ornat z tka¬niny wschodniej. Wnętrze szafki na ornaty w tamtejszej zakrystii kryje cenną tkaninę z dawnego umbrakulum z r. 1751, ozdobioną bogatym haftem ze srebrnych nici ota¬czającym nieukończoną, naszkicowaną ołówkiem postać Chrystusa na krzyżu.
Izabella Galicka, Hanna Sygietyńska



LITERATURA PRZEDMIOTU.


Baliński M„ Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i sta¬tystycznym opisana I, Warszawa 1885 [Bieżuń, Kuczbork, Lubo-widzj. — Barącz S., Cudowne obrazy Matki Najświętszej w Pol¬sce, Lwów 1891 [Żuromin]. —BieniewskaB., F a w i o w s k i K,, Ewidencja -miast zabytkowych woj- warszawskiego, mps 1953, Ośro¬dek Dokumentacji Zabytków w Warszawie [Karniszyn, Kuczbork. Lubowidz, Poniatowo, Żuromin]. — Borkiewiez"-Ćelińska A., Osadnictwo Zawkrza w okresie książęcym (w: Studia i Materiały do Dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, Warszawa 1971) [Karniszyn, Kucz¬bork, Lubowidz, Poniatowo, Sarnowo, Zielona]. — Charszew-sKi K. ks.. Kościół i obraz cudownej Matki Boskiej w Żuro¬minie, Kieice 1904. — Tenże, Monografia Zuromina (Miesięcz¬nik Pasterski Płocki XXX 1935). — Ciołek G., Ogrody pol¬skie, Warszawa 1954 [Bieżuń]. — Dobrowolska S., Wit-wicki M., Studium historyczno-urbanistyczne miasta Bieżu-nia, mps 1961, Woj. Kons. Zabytków w Warszawie. — rried-rich A., ks., Historia cudownych Obrazów Najświętszej Marii Panny w Polsce, Kraków 1908 [Żuromin] — Gawarecki W. H.? Przywileje, nadania i swobody... udzielone miastom woje¬wództwa płockiego. Warszawa 1828 [Bieżim, Kuczbork, Zieluń, Żuromin]. — Tenże, Wiadomość o kościele z klasztorem księży reformatów w mieście Żurominie (Pamiętnik rei.-mor. XII 1847). — Gołębiowski H., Opis województwa płockiego (Kalen¬darz Polityczny Nowy, Warszawa 1828). — K i e r s n o w s la a T., Słupy rycerskie w Polsce średniowiecznej (Kwartalnik Ilisl. Kult. Mat. XX 1972) [Sarnowo]. — Kolberg O., Mazowsze III, Kraków 1S38 [Bieiuń, Kuczbork, Lubowidz, Zieluń, Żuromin]. — Kościół pa¬rafialny w Kuczborku (Tyg. ilustr. II 1375). — Majdetki L., Re¬jestr ogrodów polsKich z. 2, Warszawa 1964 [Bieżuń]. — Miasta polsku-w Tysiącleciu II, Warszawa 1967 [Bieżuń, Karniszyn, Kuczbork, Lu¬bowidz, Poniatowo, Żuromin]. — Ostaszewski J., Z dziejów mławskiego Mazowsza, szkic historyczni;, Mława 1934 [Charr.sf. K?r-niszyń, Kuczbork, Lubowidz, Sarnowo, Zielona]. — Pawiński A., Polska XVI w. pod względem geograficzno-staUistucznym (2,ródia dziejowe XVI, Mazowsze V, Warszawa 1892). — P a z y r a S.. Ge¬neza i rozwój miast mazowieckich. Warszawa 1959 [Bieżuń, Karni¬szyn, Kuczbork, Lubowidz, Poniatowo, Żuromin]. — Tenże, Studia z dziejów miast na Mazowszu od XIII do początków XX wieku, Lwów 1939. — Prawdzie W., Zarys historii Bieźunia (Korespon¬dent Płocki 1885 nr 24, 1878 nr 58). — Przewalski S., przywi¬leje lokacyjne Bieźunia i Zuromina (Ziemia 1937). — Roczniki die¬cezji płockiej, Płock 19SS- — Sarnowo, Pozostałości obwarowań zam¬kowych (Tyg. ilustr. I 1870). — Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego I—XVI, Warszawa 1880—1919. — Sokotowski Z,, żmudziński J., Mazowsze rjiockie. Przewodnik turystyczny, Warszawa 1967 [Eieżuń]. — Swiątkowslci W., Wycieczki po kraju. Płockie i południowa lubelszczyzna. Warszawa 1927 [Bieżuń. Kuczbork, zuromln"!. — Swiącicki J., Topografia, czyli opis Mazowsza
kościoły w ptockiem (Korespondent Płocki 1886 nr 50). — Trzc-"u i ń s k i W., Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty ii Polsce XVIII wieKu, Warszawa 1962 [Bieżuń]. — V e r d-ni O n J. L. de, Krótka monografia wszystkich miast, miasteczek i osad w Królestwie polskim, Warszawa 1902 [Bieżuń, Kuczbork]. — W ą s i c k i J., Opisy miast polskich z lat 1793—4, Poznań 1062 [Bieżuń, Kuczbork]. — Załuski S. ks., Jezuici w Polsce IV. Lwów 1900—5 [Żuromin]. — Załuski W. ks., Cudowne obrazy przenaj¬świętszej Bogarodzicielki w diecezji płpekiej, Kieice 1905 [Poniato¬wo, Żuromin]. — Tenże, O c2ci Przenajświętszej Bogarodzicy i praktykach religijnych w diecezji płockiej. Płock 1908 [Poniatowo. Żuromin]. — Zielińscy G. i X, Wiadomość historyczna o rodzie Swinków oraz rodowód pochodzącej od nich rodziny Zislińskich herbu Świnka, Toruń 1880 [Kliczewo, Kuczbork, sarnowo, Zielona].
Planiki w tekście wykreślono na podstawie pomiarów w zbiorach
INSTYTUTU SZTUKI PAN (Żuromin) oraz WOJEWÓDZKIEGO
KONSERWATORA ZABYTKÓW (Bieżuń).



Fotografie wykonali:


S. DEPTTJSZEWSKI (fig. 2, 5, 7, 8, 11, 13, 14, 19, 23, 25, 26, 31, 32, 39, 40, 41, 46, 47, 49— 51, 53—55, 59—61, 66, 67, 69, 71—77, 79, 82); J. LANGDA (fig. 1, 3, ,10, 12, 15, 17, 18, 21, 22, 24, 28, 29, 36—38, 42—45, 48, 52, 56—58, 62—65, 68, 70, 80, 81. 83); S. STĘPNIEWSKI (fig. 4, 6, 9, 16, 20, 27, 30, 33, 34, 35, 78).
Wszystkie zdjęcia w zbiorach Instytutu Sztuki P.A.N.


WIELKOŚĆ 16,5X12CM,LICZY X STRON WSTEPU+33 STRONY TEKSTU+MAPKA+83 ILUSTRACJE.

STAN:OBWOLUTA DB+/BDB-,KATALOG BDB.

KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 8 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM / KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA PRIORYTETOWA + KOPERTA BĄBELKOWA / / W PRZYPADKU PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ PROSZĘ O KONTAKT W CELU USTALENIA JEJ KOSZTÓW / .

WYDAWNICTWO WAF WARSZAWA 1975
NAKŁAD 1760 EGZ.!!!.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE