|
"Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński, pseudonim literacki Boy (ur. 21 grudnia 1874 r. w Warszawie, zamordowany 4 lipca 1941 r. we Lwowie) – polski pisarz, poeta-satyryk, kronikarz, eseista, tłumacz literatury francuskiej, krytyk literacki i teatralny, działacz społeczny.
Był synem Wandy z Grabowskich[1] i Władysława Żeleńskiego, kompozytora. Rodzina pieczętowała się herbem Ciołek.
Tadeusz w latach 1892–1900 studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wcześniej uczęszczał do słynnego Nowodworka. Uczył się wprawdzie, ale też jednocześnie prowadził hulaszczy tryb życia, nie stroniąc od alkoholu i gry w karty. Na rok nawet przerwał studia, wpadł w nałóg karciarstwa hazardowego i najważniejszą kwestią życiową stały się dla niego pieniądze, dlatego zdecydował się na stypendium wojskowe (50 guldenów rocznie), które wiązało się z odsłużeniem go, w austro-węgierskiej armii po ukończeniu studiów. A kiedy w 1898 roku do Krakowa przeprowadził się z Berlina Stanisław Przybyszewski, niemal nie odstępował go na krok, zafascynowany pisarzem i zakochany w przybyłej chwilę później jego żonie Dagny[3]. Kiedy w 1901 roku otrzymał ostatecznie dyplom rozpoczął pracę w Szpitalu św. Ludwika. Myliłby się jednak ten, kto by pomyślał, że zmieni tryb życia, nadal często przebywał ""u Turlińskiego"" (w hotelu Pod Różą), czy Jamie Michalika, gdzie wesoło płynęło życie krakowskiej cyganerii. W końcu, by się ustabilizować, w 1904 roku ożenił się z Zofią Pareńską, piękną Zosią z ""Wesela"" Wyspiańskiego (na którym Tadeusz był obecny, a które dla Żeleńskich było imprezą/sztuka niemal rodzinną, wszystko między kuzynami: Gospodarz, Poeta, znajomy Dziennikarz, wspomniana Zosia, nawet Maryna, jej siostra, z której lwowskiego mieszkania wyprowadzono pisarza na śmierć). Ponieważ małżeństwo to wpierw powstało w głowach rodziców Tadeusza i Zofii (Eliza Pareńska i Wanda Żeleńska były bardzo ze sobą zaprzyjaźnione, natomiast Stanisław Pareński uczył go na Uniwersytecie, załatwił mu nawet pracę w szpitalu) był to związek partnerski, bez miłości, aczkolwiek ze związku tego na świat przyszedł Stanisław Żeleński późniejszy aktor (jako niemowlę sportretowany wraz z matką przez Stanisława Wyspiańskiego na obrazie Macierzyństwo (Zofia Żeleńska karmiąca) z 1905 r.) Jak już wspomniano, po ukończeniu medycyny, w latach 1901–1906 pracował jako lekarz pediatra w Szpitalu św. Ludwika w Krakowie. Rozpoczął nawet pisanie pracy habilitacyjnej, jednak wysłany na stypendium do Paryża zainteresował się literaturą francuską i w ciągu życia przełożył na język polski wiele liczących się tytułów.
Po powrocie do kraju, od 1906 r. współtworzył kabaret Zielony Balonik, pisząc różne teksty satyryczne.
W czasie I wojny światowej jako lekarz kolejowy służył w armii austriackiej. Od 1922 r. zamieszkał w Warszawie. Przed wojną był ostro zwalczany przez środowiska konserwatywne (chadecja, endecja itp.) za głoszenie liberalnych poglądów i szarganie świętości narodowych w szczególności za odbrązawianie Mickiewicza i Fredry. W środowisku literackim bardzo mocno krytykowany był przez Karola Irzykowskiego (m.in. w książce Beniaminek). W 1933 r. został wybrany do Polskiej Akademii Literatury.
Wspólnie z Ireną Krzywicką, z która był związany uczuciowo, kierował w latach 30. w Warszawie prywatną kliniką, promującą świadome macierzyństwo. W zainicjowanym przez siebie dodatku do Wiadomości Literackich pt. Życie Świadome propagował antykoncepcję i edukację seksualną. Domagał się legalizacji aborcji, po to by zlikwidować groźne dla życia kobiet ""podziemie aborcyjne"". Bronił praw kobiet do decydowania o prokreacji i seksualności.
Po wybuchu II wojny światowej ewakuował się do Lwowa. Zamieszkał u szwagra żony - prof. Jana Greka. W październiku 1939 r. sowieckie kierownictwo Uniwersytetu powołało go na kierownika katedry historii literatury francuskiej na lwowskim uniwersytecie. Działał w Związku Literatów Polskich, wszedł w skład kolegium redakcyjnego pisma Związku Pisarzy Sowieckich Nowe Widnokręgi, publikował artykuły w Czerwonym Sztandarze, uczestniczył w imprezach propagandowych.
Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, w nocy z 3 na 4 lipca 1941 r. został aresztowany wraz z prof. Grekiem i jego żoną, Marią Pareńską-Grekową przez Einsatzkommando zur besonderen Verwendung pod dowództwem Brigadeführera dr Karla Eberharda Schöngartha i zamordowany tej samej nocy na Wzgórzach Wuleckich.
Wstępy pisane przezeń do tych książek zostały wydane w trzech tomach pod tytułem Mózg i płeć i stanowią krótki kurs literatury francuskiej. Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na ""tatrzańską"" i ""szatańską"" wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki. Był także autorem licznych felietonów społeczno-obyczajowych oraz teatralnych (przez wiele lat pracował jako krytyk teatralny) a także książek z zakresu historii literatury, wydanych jeszcze za jego życia w postaci książek:
Flirt z Melpomeną,
Nasi okupanci,
Piekło kobiet,
Murzyn zrobił swoje,
Stendhal i Balzac,
Reflektorem w mrok,
Słowa grube i cienkie,
Salon literacki,
Obrachunki fredrowskie,
Marysieńka Sobieska,
Brązownicy,
Ludzie żywi,
Znaszli ten kraj itd.
Antologia literatury francuskiej (1922)
Dzieła zebrane Boya Żeleńskiego zostały wydane po wojnie w serii PIW-u pod redakcją Henryka Markiewicza.
W 2006 roku wydawnictwo Iskry wydało niepublikowaną wcześniej książkę W perspektywie czasu, na podstawie odnalezionego maszynopisu, złożonego przez Boya we lwowskim Wydawnictwie Mniejszości Narodowych na dwa tygodnie przed śmiercią."
|
