Warszawa 2003
516 str.+ fot., wys. 24 cm
stan dobry


SPIS TREŚCI

Wstęp ............................5

I. Geneza i rozwój parlamentaryzmu w Prusach i w Rzeszy wilhelmińskiej ..... 17
1 U progu nowoczesnego parlamentaryzmu .............. 17
2. Rewolucja 1848 roku — powstanie ciał ustawodawczych w Berlinie i Frankfurcie nad Menem ......................... 36
3. W dobie kontrrewolucji .................... 55
4. Sejm pruski w latach konfliktu konstytucyjnego ............ 66
5. Ujarzmienie sejmu. Otto von Bismarck premierem ........... 71
6. Zjednoczenie Niemiec. Berlin siedzibą sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy . . 74
7. Partia i stronnictwa w Reichstagu ................ 89
8. Partie i stronnictwa w sejmie pruskim ............... 100

II. U urny wyborczej....................... 102
1. W dobie rewolucji lat 1[zasłonięte]848-18 ................ 102
2. Geneza polskiej organizacji wyborczej. Rola Ligi Polskiej ........ 120
3. Wprowadzenie trójklasowego prawa wyborczego. „Era Manteuffla" ..... 129
4. Polska organizacja wyborcza. Struktura, zasady działania, finanse ...... 142
5. Wybory w latach „nowej ery".................. 150
6. Kampanie wyborcze w dobie konfliktu konstytucyjnego i powstania styczniowego 158
7. W walce o mandaty do sejmu pruskiego i parlamentu niemieckiego ..... 161
8. Wybory w obliczu konfliktu liberałów z ultramontanami ......... 167
9. Pod sztandarem solidarności narodowej .............. 177
10. Spory w obozie polskim. Opozycjoniści, realiści............ 180
U. Wybory w tzw. erze pojednania ................. 183
12. Ostatnie kampanie wyborcze w dawnym stylu ............ 194
13. Pod sztandarem Narodowej Demokracji. Górny Śląsk zdobyty ....... 197

III. Posłowie . . ...................... 225
1. Geneza Koła Polskiego .................... 225
2. Próby utworzenia frakcji polskiej ................ 234
3. Utworzenie Koła Polskiego. Jego regulamin i zasady działania ....... 236
4. Posłowie polscy w dobie reakcji. Kryzys. W Izbie Deputowanych i Izbie Panów . 251
5. Odrodzenie. Koło Polskie odzyskuje swą pozycje ........... 254
6. Posłowie wobec powstania styczniowego .............. 258
7. Zmiana pokoleń. Dwa koła polskie do sejmu i parlamentu ........ 260
8. Podziały wewnętrzne w gronie posłów. Ultramontanie i liberałowie ..... 263
9. Ku solidarnej postawie. Nowe twarze w kołach polskich .....265
10. Dyskusje wobec zmiany taktyki .............270
11. Zwolennicy porozumienia z państwem u steru..................... 275
12. Zmiany w składzie społecznym i politycznym kół polskich. Koniec epoki „Honora-tioren" ......................... 283
13. Posłowie polscy w obliczu zmian wśród klienteli wyborczej............ 294
14. Posłowie polscy w okresie Wielkiej Wojny ................. 298

IV, Na forum parlamentarnym ................ 311
1. Zasady działalności deputowanych w ciałach ustawodawczych ....... 311
2. W obronie odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego......... 313
3. Trudne lata........................ 346
4. Sejm pruski wobec spraw polskich. Afera Barensprunga. Powstanie styczniowe . . 356
5. W okresie ważnych decyzji. Być czy nie być w niemieckim parlamencie . . . 369
6. W dobie Kulturkampfu . ................... 375
7. Posłowie polscy przed dylematem — czy zmienić taktykę? ........ 391
8. W obliczu ausrotten — wykorzenienia ............... 394
9. „Era pojednania" ...................... 406
10. Znów w opozycji...................... 420
11. Zmagania z nową falą polityki germanizacyjnej ............ 422
12. W dobie Wielkiej Wojny ................... 450

V. Posłowie polscy w sejmie pruskim w okresie Republiki Weimarskiej ...... 460
1. Polska diaspora w Niemczech................. 460
2. Wybory do parlamentu Rzeszy i sejmu pruskiego ........... 463
3. Na trybunie parlamentarnej .................. 470

Zakończenie..........................475
Aneks ............................480
Polish Deputies in Berlin 1[zasłonięte]848-19. Summary...............497
Indeks nazwisk ......................500
Spis ilustracji....................516

Mojej żonie Ewie


WSTĘP

Rok 1848 zapoczątkował nowy etap w dziejach parlamentaryzmu polskiego. Odbiegał on zdecydowanie od wielowiekowej tradycji. Do tej bowiem pory posłowie polscy zasiadali w polskim sejmie, obojętnie, czy był to sejm Rzeczypos­politej Obojga Narodów, czy było to ciało ustawodawcze Księstwa Warszawskiego, autonomicznego Królestwa Polskiego, sejm w dobie powstania listopadowego bądź senat Wolnego Miasta Krakowa. Po raz pierwszy reprezentanci społeczeństwa polskiego znaleźć się mieli w parlamencie państwa zaborczego — Prus. Rodziła się nowa dla Polaków praktyka aktywności parlamentarnej, która trwać będzie generalnie do 1918 r. W przypadku jednak Prus przejdzie ona w okres między­wojenny. Okazało się, że działacze polscy środowisk autochtonicznych i emi­gracyjnych w Niemczech mieli ambicje reprezentowania polskiej mniejszości w sejmie pruskim (Landtag) i parlamencie niemieckim (Reichstag). W sejmie prus­kim Polacy zasiadać będą do 1928 r.
Posłowie polscy, którzy w dniu 22 maja 1848 r. jako pierwsi zasiedli w ławach poselskich Pruskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego (Die Preussische Verfas-sunggebende Versammlung) w Berlinie, stworzyli praktykę działania w tych specyficznych warunkach, wypracowując formy aktywności, które przejęte zostaną przez deputowanych polskich do parlamentu wiedeńskiego i po wielu latach do Dumy Państwowej w Petersburgu.
Nim to nastąpiło, polskie elity polityczne zaboru pruskiego odpowiedzieć musiały na zasadnicze pytanie, czy w ogóle brać udział w pracach ciała ustawodaw­czego państwa zaborczego i czy nie oznacza to uznania faktu rozbiorów. Gdy na pytania te padnie odpowiedź pozytywna, rodzić się będą kolejne problemy. Dotyczyć one będą spraw zasadniczych: jak organizować agitację wyborczą czy powodować się opcjami politycznymi, czy występować pod sztandarem narodo­wym; czy podczas kampanii wyborczej możliwe będą kompromisy z określonymi stronnictwami niemieckimi; czy po uzyskaniu mandatów należy kierować się na forum parlamentarnym indywidualnymi poglądami politycznymi, czy też przyjąć kryterium przynależności narodowej; jaką zająć postawę wobec polityki władz to nie tylko w kwestii polskiej, ale i spraw ogólnopaństwowych, a także wobec
stronnictw niemieckich. Na wszystkie te pytania trzeba było znaleźć odpowiedź a dotyczyć one będą nie tylko aktywności na forum sejmu pruskiego, ale również parlamentu ogólnoniemieckiego. Uwaga autora koncentruje się na posłach i członkach Izby Panów deklarujących swój związek z frakcją polską. O nie licznych pozostałych parlamentarzystach pochodzenia polskiego wspomina się incydentalnie.
Dzieje parlamentaryzmu w tej szczególnej epoce, kiedy wraz z likwidacją autonomicznego Królestwa Polskiego i Wolnego Miasta Krakowa zniknęly polskie ciała ustawodawcze i od 1848 r. przedstawicielom społeczeństwa polskiego przyszło działać w parlamentach państw zaborczych, już u współczesnych budziły znaczne zainteresowanie. Skupiało się ono z jednej strony na analizach kampanii wyborczych, a z drugiej strony na aktywności posłów polskich. Podyktowane to było tak względami utylitarnymi — w myśl zasady historia magistra vitae — jak i pragnieniem przekazania następnym pokoleniom tradycji polskiego parlamen­taryzmu funkcjonującego w specyficznych warunkach. Pod tym względem przodo­wali badacze zaboru pruskiego. Palma pierwszeństwa należy się wybitnemu publicyście Janowi Koźmianowi, który na łamach „Przeglądu Poznańskiego" opublikował w latach 1[zasłonięte]848-18 cykl artykułów poświeconych wyborom do sejmu pruskiego i aktywności posłów polskich na tym forum. Był on bardzo wnikliwym obserwatorem sceny politycznej hołdującym orientacji konserwatywnej. Jego konstatacje cechuje duży obiektywizm. Oparły się one próbie czasu i stawiają autora w gronie dociekliwych analityków tej problematyki. Przedprożem par­lamentaryzmu w Prusach na przykładzie sejmu prowincjonalnego Wielkiego Księstwa Poznańskiego do 1847 r. zajął się Ludwik Żychliński. Pracą z pogranicza wspomnień i opracowania jest artykuł Henryka Szumana Rys historyczny począt­ków i związku parlamentaryzmu polskiego w Prusach o genezie Koła Polskiego w sejmie pruskim.
Tak więc w wiek dwudziesty, kiedy znacznie wzrosło zainteresowanie prze­biegiem i rezultatami wyborów, piśmiennictwo polskie wkraczało z niemałym dorobkiem. Nie od rzeczy warto wspomnieć, że w studiach tych Polacy nie dali się ubiec badaczom niemieckim, wśród których do pionierów należeli Rudolf Blank, autor pracy Die soziale Zusammensetzung der sozialdemokratischen Wah-lerschaft (1904), oraz Alois Klocker, autor analitycznej rozprawy Konfession und sozialdemokratische Wahlerschaft. Statistische Untersuchungen der allgemeinen Reichstagswahlen des Jahres (1907). Równolegle nad tą problematyką prowadził studia Karol Rzepecki. W ciągu kilku lat wydał trzy ważne pozycje: Pobudką wyborczą (1907), Naprzód czy wstecz (1912) — obie poświęcone wyborom do Reichstagu — i Historią ustawy wyborczej pruskiej oraz wyniki wyborów do sejmu pruskiego z 1903 i 1908 r. na ziemiach polskich (1913). Autor w ostatniej książce nakreślił cel, jaki mu przyświecał: „dać władzom naszym wyborczym do ręki
rzecz praktyczną i pożyteczną, aby na jej podstawie przygotować i przeprowadzić mogły najskuteczniej zbliżające się wybory"4. Wszystkie trzy rozprawy przetrwały próbę czasu.
W tym samym czasie poseł na sejm pruski i do parlamentu niemieckiego Roman Komierowski sukcesywnie wydał trzy tomy o Kołach Polskich w Berlinie. Swymi badaniami objął lata 1[zasłonięte]847-18, 1[zasłonięte]861-18 i 1[zasłonięte]875-19. Spod jego pióra wyszła też próba syntetycznego spojrzenia na działalność posłów polskich5. Publikacje te mają charakter na poły wspomnień, na poły opracowania. Dewiza przyświecająca autorowi ujęta została następująco: „Niechaj więc dzieje Kół i z tych lat odświeżą naszą wdzięczną pamięć dla ówczesnych posłów, a zarazem niechaj będą bodźcem do energicznej i wytrwałej obrony praw naszych dla najdalszych pokoleń". Publikacje Komierowskiego, bogate faktograficznie, były w pewnym stopniu próbą wyidealizowanej prezentacji dziejów Kół Polskich. Wiele interesujących wiadomości na temat wyborów, a przede wszystkim aktywności parlamentarnej Polaków znaleźć można również w trzytomowym dziele Stanisława Karwowskiego o dziejach Wielkiego Księstwa Poznańskiego7.
W literaturze niemieckiej również znajdujemy nieco uwag o polskiej ak­tywności parlamentarnej, choćby w głośnej książce Ludwiga Bernharda Das polnische Gemeinwesen im preussischen Staat (1907). Szumnie zatytułowany rozdział Die Herrschaft der polnischen Frakrion in Berlin (1[zasłonięte]864-18) może jednak rozczarować czytelnika. Na wstępie znajdujemy garść kąśliwych uwag na temat polskiej kampanii wyborczej w rodzaju: "utworzony w Poznaniu Cen­tralny Komitet Wyborczy wystawia kandydatów i przeprowadza wybory, podczas których szlachta ładuje swych chłopów do wozów drabiniastych, wręcza im karty do głosowania i wysyła do miasta". Interesującą jest teza autora o utracie przez Koła Polskie kierowniczej roli w społeczeństwie polskim. Jego zdaniem było to związane z niepowodzeniami w tzw. erze pojednania, przypadającej na lata 1[zasłonięte]890-18, kiedy to politycy polscy próbowali znaleźć modus vivendi z państwem niemieckim.
W dobie Drugiej Rzeczypospolitej badania nad dziejami parlamentaryzmu polskiego w Prusach — Niemczech nie cieszyły się większym zainteresowaniem. Ukazała się jednak wtedy dwutomowa publikacja Mariana Seydy Polska na...

Słowa kluczowe: