Powieść Jerzego Andrzejewskiego ukazała się w 1948 roku. Jej akcja rozgrywa się w dniach ostatecznej kapitulacji Niemiec. Andrzejewski na przykładzie Maćka Chełmickiego przedstawia dramatyczny los generacji Kolumbów, kreśli tragiczny obraz dziejów pokolenia tak boleśnie zranionego przez historię. Pokolenia, które po latach uczciwej, bohaterskiej i bezkompromisowej walki o Polskę, zostaje wplątane w polityczną grę w czasach trudnych przeobrażeń ustrojowych. "Popiół i diament" zapoczątkował w polskiej prozie powojennej nurt literatury zaangażowanej.

Jak budować nowe społeczeństwo, jak ocalić czy ukształtować wartości tak potrzebne do stworzenia nowej więzi społecznej? - oto główne pytania, które stawia autor, przywołane już przez tytuł i motto powieści, a zaczerpnięte z dramatu C.K. Norwida "Za kulisami".

Na podstawie powieści, w roku 1959, powstał jeden z najsłynniejszych filmów w historii polskiej kinematografii z kultową rolą Zbyszka Cybulskiego.