Wstęp


Jednym z wielu paradoksów naszej historiografii dziejów naj¬nowszych jest swego rodzaju niechęć współczesnych pokoleń histo¬ryków do podejmowania badań nad biografiami zasłużonych po¬wstańców i polityków, którzy byli dowódcami czy też politycznie przygotowali Powstanie Wielkopolskie 1918—1919 i III Powstanie Śląskie.
Przepustkę do historii w pierwszym rzędzie uzyskali uczestnicy zrywów zakończonych klęskami. Byłoby to zjawisko zrozumiałe, gdyby równoległym nurtem podnoszono zasługi autorów powstań zwycięskich. Tak jednak nie jest.
W ostatnich latach ukazało się kilkadziesiąt prac biograficz¬nych, min. w seriach wydawniczych Wydawnictwa Ministerstwa Obrony Narodowej, wśród których jednak nie znajdziemy intere¬sujących nas tytułów. Natomiast gen. Dezydery Chłapowski docze¬kał się już kilku opracowań różnej objętości i charakteru.
Dziewiętnastowieczni insurgenci z Wielkopolski zawsze mieli szczęście do historyków. I to nie tylko przywódcy, ale także ci, którzy odegrali mniejszą rolę, tak wojskową jak i polityczną.
W samej tylko cennej serii „Życiorysy zasłużonych Polaków w. XVI—XIX", ukazującej się w Poznaniu do 1939 r., z, warszta¬tów historyków wyszły m.in. biografie płka Andrzeja Marcina Nie-golewskiego {pióra prof. Adama M. Skałkowskiego), gen. Józefa Wielhorskiego (Juliusza Willaumego), gen. Amilkara Kosińskiego (J. Willaumego), gen. Franciszka Ksawerego Rymkiewicza (Jana Kornatowicza), Ignacego Działyńskiego (Stefana Kieniewicza), gen. Edmunda Taczanowskiego (Janusza Staszewskiego), gen. Józefa Biernackiego (J. Staszewskiego), Józefa Chociszewskiego (Wale¬riana Sobkowiaka), zbiór biografii A. M. Skałkowskiego pt. Frag¬menty i inne. A przecież opierani się tylko na jednej serii wydaw¬niczej i niektórych nazwiskach.

Cóż zatem powoduje, że do tej pory — za wyjątkiem haseł bio¬graficznych w niektórych encyklopediach i słownikach — nie ma¬my biografii obu głównodowodzących Powstania Wielkopolskiego: gen. Stanisława Taczaka i gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego? Dla¬czego zarysów biograficznych nie doczekali się pik Maciej Miel-żyński i płk Kazimierz Zenkteller, kolejni dowódcy śląskich wojsk powstańczych w roku 1921? Mało tego, ci dwaj ostatni pominięci zostali w Wielkopolskim Słowniku Biograficznym. Podobną niemal sytuację mamy w odniesieniu do przywódców politycznych Wiel¬kopolski i Śląska. Do tej pory opracowano tylko biografię Wojcie¬cha Korfantego.
Wydaje się, że są dwie przyczyny takiego stanu rzeczy: niezbyt odległa perspektywa czasowa i problemy metodologiczno-interpre-tacyjne, związane z rolą tych postaci w przebiegu powstań, jak też — w nie mniejszym, stopniu — skąpa podstawa źródłowa. Jest to bowiem powszechna opinia, że łatwiej dzisiaj opracowuje się biografie Polaków z XIX niż z XX w. Liczne wydawnictwa źró¬dłowe, bogata spuścizna aktowa, przebogate i liczne pamiętniki, obszerna literatura przedmiotu — zachęcają wręcz do „ucieczki" w tamten, bardziej odległy okres. Praktyka wydawnicza potwier¬dza moje przypuszczenia, i to nie tylko w odniesieniu do powstań
śląskich i wielkopolskiego.
*
Wokół roli gen. Stanisława Taczaka w przebiegu Powstania Wiel¬kopolskiego toczy się spór zapoczątkowany jeszcze w 1919 r., nie wolny od obciążeń politycznych, gdyż na historiografii powstania w okresie międzywojennym zaciążył spór endeków z piłsudczyka-mi, a w latach 1949—1956 — teza o niedokończonym ruchu rewolu¬cyjnym w 1918 r. i zdradzieckiej roli burżuazji wielkopolskiej, a zwłaszcza Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej.
Już pierwsze publikacje o powstaniu, pióra Karola Rzepeckiego i Stanisława Myriusa-Rybki, stawiały sprawę dowodzenia w po¬wstaniu w bardzo nieobiektywnym świetle. Karol Rzepecki ekspo¬nował rolę Straży Ludowej oraz Polskiej Organizacji Wojsko¬wej zaboru pruskiego tak w przygotowaniu, jak i w przebiegu powstania. Podbudowaniu tej tezy służyć miał aneks do książki, na który składały się relacje dowódców powiatowych Komend Straży Ludowej. Bez żenady zapisali sobie oni na własne konto

większość sukcesów powstania — w opanowaniu Poznania i na prowincji. Wiele z tych nieprawdziwych relacji na trwałe zadomo¬wiło się w literaturze naukowej, obrastając wręcz legendą K
Jeszcze dalej poszedł S. Myrius-Rybka. W swoich dwóch publi¬kacjach książkowych zaprezentował się jako „pierwszy dowódca Powstania Wielkopolskiego — komendant w Bazarze". Doszło wręcz do- sytuacji niepoważnej, kiedy to w 1929 r., w związku z odsłonięciem tablicy pamiątkowej na dawnej siedzibie Dowódz¬twa Głównego powstania przy ul. Sw. Marcina 40, Rybka rozesłał do prasy poznańskiej i kombatanckich organizacji powstańczych protest, domagając się upamiętnienia swojej roli w dniu 27 gru¬dnia 1918 r. Odtąd też wszelkie mitomańskie zapędy w powstań¬czej twórczości pamiętnikarskiej określano mianem „rybkowa-nia"
Pierwsze oznaki nurtu piłsudczykowskiego w ujęciu genezy po¬wstania widoczne były jeszcze przed przewrotem majowym, już w 1919 r.3 Natomiast po 1926 r. przedstawiciele tej orientacji usiło¬wali już bez ogródek uzasadnić tezę, że w przygotowaniach i prze¬biegu powstania najważniejszą rolę odegrały POW ZP i inne organizacje związane z piłsudczykami. „Rozdmuchiwano" rolę de¬legatury Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich w Warszawie, działającej w Kaliszu, czy też udział oddziałów WP w działaniach powstańczych. Wiele z tych prac nosiło zresztą wszelkie cechy li¬teratury „dworskiej", jak np. opracowania Zygmunta Wieliczki i grupy „niepodległościowców": Karola Kandziory, Mieczysława Palucha i innych.
Przeciwko tym tendencjom występowali zdecydowanie uczest¬nicy powstania i historycy związani z orientacją endecką, z Ta¬deuszem Fenrychem na czele. Badania naukowe podjęli też histo¬rycy nie powiązani z żadnym ze ścierających się obozów, jak Zdzi-

sław Grot i Andrzej Wojtkowski, a krótko przed wybuchem woj¬ny także Tadeusz Grygier. Byli oni natomiast rzecznikami idei zachodniej, naukowo uzasadnianej przez poznańskie środowisko naukowe skupione wokół Uniwersytetu Poznańskiego, jak też Pol¬skiego Związku Zachodniego.
W sporach tych i często gorących polemikach, w których nie¬rzadko sięgano po nielojalne środki udowadniania racji, rola mjra S. Taczaka i Dowództwa Głównego powstania była materią bardzo delikatną. Łączyła się bowiem z koniecznością określenia roli poznańskiego ośrodka państwowotwórczego, a zwłaszcza Ko¬misariatu Naczelnej Rady Ludowej w kształtowaniu granicy za¬chodniej i północnej oraz walki politycznej o władzę w Polsce w kontekście rywalizacji endeków z lewicą, do której zaliczano także piłsudczyków4. Chcąc podkreślić rolą piłsudczyków w przy¬gotowaniu do powstania, „niepodległościowcy" starali się pominąć działalność Taczaką lub też powiązać go w jakiś sposób z kręgami POW. W praktyce stosowano obie metody. Natomiast kierownic¬two polityczne powstania pomawiano o tendencje separatystyczne.
Pierwszą większą publikacją wspomnieniową wydaną po 1926 r. była relacja Jana Tomaszewskiego, wyraźnie powiązanego z krę¬gami „niepodległościowców". Infomacje przekazywane przez niego są bałamutne, a ocena mjra S. Taczaka i Dowództwa Głównego w sposób oczywisty tendencyjna i krzywdząca5. Niebawem, bo w 1931 r., ukazał się debiut książkowy Zygmunta Wieliczki — w powstaniu szefa sztabu Frontu Południowego fi. Książka ta po¬wstała w ramach prac Towarzystwa dla Badań nad Historią Po¬wstania Wilekoplskiego 1918/19 jako tom I. Wieliczka subiektyw¬nie ocenia pracę tak Taczaka, jak i Dowbor-Muśnickiego — jego następcy na stanowisku głównodowodzącego. Natomiast kolejna jego książka, o relacjach politycznych polsko-niemieckich w dobie powstania, dostarcza wiele materiałów historycznych, pozwalają-

cych na zrozumienie trudności w pracy sztabu DG i skompliko¬wanej sytuacji głównodowodzącego do 8 stycznia 1919 r. Dodaj¬my, że większość z tych dokumentów zaginęła w zawierusze wo¬jennej
Pewne światło na komplikacje polityczno-wojskowe w Pozna¬niu od 27 grudnia 1918 r. do końca pierwszej dekady stycznia 1919 r. rzuca dr Włodzimierz Lewandowski w broszurze poświę¬conej Janowi Maciaszkowi, który w powstaniu stał m.in. na czele polsko-niemieckiej Komendy ni. Poznania8.
Najobiektywniej działalność organizacyjną sztabu DG ocenił właśnie W. Lewandowski. W swoich publikacjach, zwłaszcza w studium o bitwie szubińskiej i broszurze oceniającej wyniki po¬wstania, zrekonstruował pierwsze dni działalności mjra Taczaka, organizację DG, opanowanie sytuacji w Wielkopolsce i wyznacze¬nie celów operacyjnych powstania. Zebrany materiał pozwolił au¬torowi na przygotowanie zarysu rozprawy o działalności DG, któ¬ra jednak nigdy nie wyszła z formy opracowania materiałowego, jak też pierwszej syntezy Powstania Wielkopolskiego, którą opu¬blikował w 1939 r. Mimo powiązania z obozem sanacyjnym, Le¬wandowski starał się podchodzić do omawianych wydarzeń bez emocji, w sposób bezstronny, przedkładając nad spory polityczne naukową ocenę faktów. Lewandowski poruszał się też swobodnie w złożonej problematyce wojskowej powstania, nie unikając — jak w studium o bitwie szubińskiej — rozważań operacyjnych także w kontekście planów przeniesienia działań powstańczych na Pomorze 9.
Ukoronowaniem historiografii „niepodległościowej" była książ¬ka Karola Kandziory. W tym samym czasie ukazało się opracowa¬nie Mieczysława Andrzejewskiego — jednego z komendantów POW ZP. Obaj autorzy w czambuł potępiają Komisariat NRL, powołując się równocześnie na koligacje z POW w Królestwie,

Mało tego: K. Kandziora chce widzieć kpt. S. Taczaka jako jed¬nego z kierowników biur informacyjnych POW ZP w Warsza¬wie 10.
Zamykając przegląd literatury międzywojennej dodajmy, że wprawdzie gen. broni Józef Dowbor-Muśnicki napisał i ogłosił drukiem swoje wspomnienia, ale pominął w nich zupełnie osiąg¬nięcia sztabu DG do połowy stycznia 1919 r.u
W latach wojny i okupacji archiwalia Powstania Wielkopol¬skiego zostały częściowo zniszczone, częściowo rozproszone. Hi¬storycy tego czynu zbrojnego musieli od nowa budować swoje warsztaty naukowe. Nie wszyscy przeżyli wojnę, m.in. zginęli T. Fenrych i W. Lewandowski, część rozproszyła się po świecie, jak np. Z. Wieliczka i Z. Wygodzki.
Jako pierwsi po wojnie zabrali głos Zdzisław Grot i Tadeusz Grygier. Grot wraz z Antonim Cwojdzińskim zredagował „Rocz¬nik Dziejów Powstania Wielkoplskiego 1918/19" (Poznań 1947). Sformułował też szereg postulatów badawczych, a ujmując w zwięzły zarys dzieje powstania zaakcentował wysiłki mjra Ta¬czaka w pierwszym okresie walk w Wielkopolsce n.
W 1949 r. rozpoczął się bardzo trudny okres dla historiografii Powstania Wielkopolskiego. Na wiele lat, do 1955 r., nastąpiło wyciszenie tych spraw. Spowodowane to zostało trudnościami w przechodzeniu nauki historycznej na pozycje marksistowskie. Wprawdzie Powstanie Wielkopolskie i powstania śląskie uznano w końcu za wymierzone przeciwko imperializmowi niemieckiemu, ale ich kierownictwa uważano za wrogie wobec mas powstańczych, obawiające się przekształcenia tych ruchów w rewolucję społeczną. Padło też wiele innych oskarżeń, łącznie z posądzeniem burżua-zyjnego kierownictwa o zdradę interesów narodowych i współ-

pracę z szowinistami niemieckimi. Traktując powstanie w katego¬riach nacjonalistycznych, zaniedbano badań nad problematyką na¬rodowowyzwoleńczą. Z całą ostrością pojawił się problem powsta¬nia bez wodza i zmarnowanego wysiłku rewolucyjnego mas ludo¬wych ". Przy takiej interpretacji powstania nie mogło być mowy o obiektywnej ocenie działalności dowódczej S. Taczaka.
Zresztą także w latach następnych w badaniach nad powsta¬niem panowała duża dezorientacja metodologiczna, co znalazło swoje odbicie w dyskusji na konferencji naukowej poświęconej 40. rocznicy wybuchu powstania, m.in. w kwestii przeceniania roli Rad Robotniczo-Żołnierskich w przebiegu powstania, czy też oceny stopnia przygotowania, do wybuchu, jego zorganizowania czy ży¬wiołowości 14. Tak w czasie 'konferencji, jak i we wcześniej wyda¬nej publikacji naukowej, Z. Grot zaznaczył, że:
...naczelnemu wodzowi ani sztabowi generalnemu [chodzi o Dowództwo Główne — B.P.] nie można odmówić pewnych zasługi.
Poważnym krokiem w powojennej historiografii powstania, na drodze do uchwycenia złożoności pracy DG, było studium T. Gry-giera poświęcone Frontowi Zachodniemu, napisane w oparciu o kwerendę zaginionych akt DG 16.
W 1960 r. na lamach „Tygodnika Powszechnego" ukazał się list mjra Stefana Jellenty informujący o wielu szczegółach biograficz¬nych z życia gen. S. Taczaka. W ten sposób autor ten rozpoczął wieloletnią walkę o nadanie właściwej rangi czynom pierwszego głównodowodzącego powstania. Sprawie tej ppłk w st. spocz. S. Jelłenta pozostał wierny do dnia dzisiejszego, tym bardziej że

związany był z generałem wspomnieniami z młodości, z lat służby w 69 pp. W licznych publikacjach prostował on mity i nieścisłości z życia gen. Taczaka17. Szczególnie ostry obrót przybrała jego po¬lemika z tezami publikacji E. Żurka Saga rodu Nogajów, zamie¬szczonej na łamach „Kultury" (1969 r., nr 29). Artykuł ten był spóźnionym odpryskiem ocen powstania z lat pięćdziesiątych, ogromnie krzywdzącym dowódcę Powstania Wielkopolskiego, jak i kierownictwo polityczne, określane mianem „kliki polskich pa¬nów paktujących z Niemcami" ls. Działalność organizacyjno-wojskowa mjra Stanisława Taczaka

po raz pierwszy została poddana gruntownej ocenie dopiero w okresie obchodów 50. rocznicy wybuchu powstania (1968 r.), w publikacjach środowiska poznańskiego i warszawskiego. Szcze¬gólną wartość miało pierwsze większe opracowanie biograficzne, pióra Tadeusza Jankowskiego, w którym wykorzystał on materia¬ły z wieloletnich kontaktów osobistych z gen. S. Taczakiem 19.
W przygotowanej przez! poznańskie środowisko historyków zbio¬rowej publikacji o kierownictwie wojskowym powstania pisał Be-non Miśkiewicz:
Dowództwo Główne nie wykazało dostatecznej operatywności i najczęściej biernie ustosunkowywało się do walki powstańców [a] naczelny wódz, mia¬nowany przez NRL, nie cieszył się popularnością, wobec niewielkiego auto¬rytetu władzy, która go powołała na to stanowisko ».
Daleko bardziej pozytywnie osiągnięcia mjra Taczaka w dwóch kolejnych książkach ocenił warszawski historyk Ignacy Pawło-wski:
...przezwyciężając liczne trudności, Stanisław Taczak dzięki niezwykłej energii i zapobiegliwości szybko skompletował organ dowodzenia — sztab Dowództwa Głównego [...]. Dowództwo Główne [...] wspierało ich działalność bojową w miarę swych możliwości bronią, oddziałami piechoty, konnicy i artylerii. Jednocześnie stworzyło organizację wojskową na zasadzie tery¬torialnej. Miało to na celu szybką ochotniczą mobilizację polskiego społe¬czeństwa do walki wyzwoleńczej».
Ciągle aktywny naukowo Z. Wieliczka, przebywający na emi¬gracji w Ameryce Południowej, z biegiem lat zweryfikował wiele swoich poglądów dotyczących Taczaka, szczególnie silnie akcen¬tując teraz znaczenie uchwycenia w ramy organizacyjne powsta-

nia na prowincji oraz scentralizowanie władzy wojskowej w ogni¬wach DG 22.
Na początku lat siedemdziesiątych wokół Z. Grota skupiła się grupa historyków młodego pokolenia, zyskując cenne poparcie w środowisku kombatanckim, w Oddziale Powiatowym ZBoWiD w Kościanie, którym kierował prezes Jan Witkowski. Oddział umożliwił publikację wielu opracowań, jak też zorganizowanie ogólnopolskich seminariów historyków Powstania Wielkopolskie¬go — każdego pod innym hasłem wywoławczym. Materiały z ko¬lejnych konferencji zostały opublikowane. Wielokrotnie poruszano w nich osiągnięcia sztabu Taczaka, a często zgłaszanym postula¬tem badawczym była propozycja napisania biografii gen. S. Ta¬czaka. Właśnie w Kościanie ukazała się praca zbiorowa poświę¬cona organizacji wojsk powstańczych. Artykuł wprowadzający po¬święcony był DG23.
Kolejne ożywienie wydawnicze łączyło się z 60. rocznicą wybu¬chu powstania. Opracowane zostały wówczas i wydane dwie mo¬nografie powstania: pierwsza — autorstwa A. Czubińskiego, Z. Grota i B. Miśkiewieza i druga — autorstwa A. Czubińskiego. W publikacji zbiorowej, podobnie jak i w 1968 r., problematyką wojskową zajął się B. Miśkiewicz. W porównaniu z wcześniejszą książką, autori dokonał pewnej weryfikacji ocen pierwszego głów¬nodowodzącego powstania i pracy sztabu, poświęcając tym zagad¬nieniom sporo miejsca2i. Szczególnie ważna jest opinia, że:
Realizacja wszystkich pozostałych poczynań wskazuje na pełne zaanga¬żowanie mjr. S. Taczaka i jego sztabu w uporządkowaniu spraw wojsko¬wych powstania, a tym samym pozytywnie służy jego dalszemu rozwojowi, a następnie zabezpieczeniu osiągniętych już zdobyczy se.
Książka A. Czubińskiego, zrywająca z utartymi, a często i fał¬szywymi interpretacjami faktów z dziejów powstania, otworzyła nowy etap jego badań. Autor ujął dzieje zrywu na szerokim tle

gospodarczym, społecznym i politycznym. Ustosunkował się do wielu kapitalnych wręcz zagadnień, jak np. roli społeczeństwa pol¬skiego ziem byłego zaboru pruskiego i jego kierownictwa poli¬tycznego w tworzeniu kształtu politycznego II Rzeczypospolitej. W tym kontekście A. Czubiński spojrzał na pracę DG w świetle politycznych komplikacji w jego działalności i zadań wyznacza¬nych mu przez Komisariat NRL2e.
W okresie rocznicowym ukazały się też dwa artykuły biograficz¬ne o gen. Taczaku, pióra Franciszka Lubiatowskiego i Jerzego Go-gołkiewicza. Pierwszy z nich powstał na zapotrzebowanie środowi¬ska kombatanckiego województwa kaliskiego (gdyż generał urodził się pod Jarocinem)27. Autor zebrał znane mu fakty z dotychczaso¬wych publikacji. Natomiast J. Gogołkiewicz, wnuk gen. S. Tacza¬ka, podał wiele nowych szczegółów biograficznych, opublikował też dwa nie znane dotąd zdjęciaEs.
Kolejne przyczynki do biografii gen. S. Taczaka ukazały się w latach 1983—1984: Wiesława Jedlińskiego w ,.Wiadomościach Elbląskich", Marka Chamota w „Ładzie", Bernarda Konarskiego w ,,Za wolność i lud" i kilka — pióra Bogusława Polaka — w pe¬riodykach poznańskich i koszalińskich29 oraz w materiałach z VI Ogólnopolskiego Seminarium Historyków Powstania Wielkopol¬skiego 50.

Jak widać z powyższego przeglądu, różnorodnych publikacji wiążących się z życiem i działalnością gen. S. Taczaka jest sporo, ale zdecydowana większość dotyczy okresu Powstania Wielkopol¬skiego i najczęściej ujmuje zagadnienia w sposób ogólny. Chcąc zatem pokusić się o rekonstrukcję bogatego życia S. Taczaka, nale¬żało sięgnąć do źródeł.
*
Najważniejsze dokumenty personalne gen. bryg. Stanisława Ta¬czaka przechowuje Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie. Znajdują się tam jego akta z okresu służby w Wojsku Polskim od listopada 1918 r. do końca 1930 r. Największą wartość biogra¬ficzną mają kwestionariusze, karty ewidencyjne, opinia personalna z listopada 1919 r., Karta Stanu Służby w WP z 20 lutego 1921 r. Opinie o czynach bojowych znajdujemy przede wszystkim w za¬łącznikach do Wniosku o odznaczenie Orderem Virtuti Militari w myśl uchwały Kapituły Tymczasowej z dn.[zasłonięte]23119 r. i we wnioskach „na odznaczenie «Krzyżem Walecznych* w myśl rozpo¬rządzenia R[ady] O[brony] P[aństwal z dnia 1 sierpnia 1920 r." i dokumentacji Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości, Komisji „Powstanie Poznańskie".
Początki służby wojskowej Taczaka w Wojsku Polskim znajdują odbicie w Rozkazach Sztabu Generalnego Wojsk Polskich z listo¬pada i grudnia 1918 r. i załącznikach zawierających adnotacje o przyjęciach oficerów do WP i ich przydziałach do poszczegól¬nych sekcji Sztabu Generalnego WP. Uzupełniające materiały do¬tyczące przyjęcia Taczaka do WP i awansu do stopnia majora wy¬szukano w „Dziennikach Kozkazów Ministerstwa; Spraw Wojsko¬wych" i „Dziennikach Personalnych".
Zachowały się też rozkazy 17 DP z lat 1920—1928, umożliwia¬jące odtworzenie służby gen. Taczaka w tej dywizji, wpierw jako dowódcy pułku, potem brygady i wreszcie na stanowisku dowódcy dywizji. Dostępne są też Rozkazy Dowództwa Okręgu Korpusu II z łat 1928—1930, kiedy to Okręgiem tym dowodził S. Taczak.
Natomiast akta Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych byłego Za¬boru Pruskiego są bardzo skąpe — obejmują tylko rozkazy dzien¬ne za okres 5 do 13 listopada 1919 r. Nieco informacji rozrzuconych jest po innych zespołach akt, m.in. Ministerstwa Spraw Wojsko-

wych. Znajduje się tam m.in. korespondencja w sprawie działal¬ności Centralnego Komitetu dla Badań Historii Powstania Wiel¬kopolskiego, któremu prezesował gen. S. Taczak.
W nieuporządkowanych aktach Wojskowego Biura Historyczne¬go z okresu międzywojennego mgr Tadeusz Wawrzyński, pracownik CAW, odszukał — i udostępnił mi — materiały dra Włodzimierza Lewandowskiego, a wśród nich Etat Dowództwa Głównego w Po¬znaniu, zatwierdzony 2 stycznia 1919 r. przez Komisariat NRL, instrukcje i korespondencję DG, wykazy wydanej broni i amu¬nicji itp.31
Ocalona z pożogi wojennej część dokumentacji organizacji kom¬batanckich powstańców wielkopolskich znajduje się w zasobie ak¬towym Archiwum Państwowego w Poznaniu. Z lat prezesury gen. Taczaka w Związku Weteranów Powstań Narodowych RP 1914— —1919 wykorzystaliśmy okólniki i protokoły Zarządu Głównego, protokoły Komisji Weryfikacyjnej i Oświatowej, wnioski odzna¬czeniowe, wśród nich także dokumentację w sprawie przyznania gen. S. Taczakowi Złotego Krzyża Zasługi. Obfite materiały znaj¬dują się w poszycie dotyczącym powstania i działalności Towarzy¬stwa dla Badań nad Historią Powstania Wielkopolskiego 1918/19. Natomiast korespondencja z lat 1936—1939 rzuca sporo światła na działalność Stanisława Taczaka po ustąpieniu ze stanowiska pre¬zesa Związku Weteranów Powstań Narodowych 1914—1919, jak też na próby wciągnięcia go w rozgrywki toczące się między po¬szczególnymi organizacjami byłych powstańców.
Każda próba napisania biografii pierwszego głównodowodzącego Powstania Wielkopolskiego spełzłaby na niczym bez pomocy rodzi¬ny generała. Dzięki ogromnej życzliwości córki S. Taczaka — Aleksandry Gogołkiewiczowej, syna — rtm. w st. spocz. Stanisła¬wa Taczaka, wnuka — mgra inż. arch. Jerzego Gogołkiewicza, wnuka Michała Taczaka — mgr inż. Włodzimierza Taczaka uzy¬skałem dostęp do wielu papierów i pamiątek. Były to m.in. doku¬menty — poczynając od aktu urodzenia — legitymacje wojskowe, dyplomy, korespondencja, odznaczenia i odznaki, pamiątki obozo¬we, korespodencja powojenna, fotografie, publikacje i opracowanie J- Gogołkiewicza O1 dziadku.

Wykorzystano też materiały ikonograficzne ze zbiorów Wielko¬polskiego Muzeum Wojskowego — Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, Archiwum Państwowego w Poznaniu, jak i te, które zebrałem w latach 1970— —1984.
Przydały się również materiały drukowane, min. kazanie ks. dra Teodora Taczaka z 1917 r„ publikacje gen. Taczaka, wywiady prasowe, prasa wielkopolska z lat 1926—1939, jak i wydawnictwa źródłowe. M.in. wiele raportów i sprawozdań z okresu poprzedza¬jącego wybuch powstania, jak i z pierwszego okresu walk (do po¬łowy stycznia 1919 r.) opublikowali Bolesław! Woszczyński i Krzy¬sztof Rzepa32. Natomiast rozkazy dzienne DG i komunikaty sytua¬cyjne z okresu powstania zamieszczone zostały w wyborze źródeł33.
Z kolei Andrzej Garlicki i Piotr Stawecki ogłosili drukiem do¬kumenty wojskowe z okresu przewrotu J. Piłsudskiego w maju 1926 r., w tym także rozkazy operacyjne 17 DP, którą dowodził wówczas gen. S. Taczak3i.
Niestety, za wyjątkiem kilku relacji i wspomnień opublikowa¬nych w okresie międzywojennym, o których wcześniej wspomnia¬łem, nie posiadamy większych przyczynków pamiętnikarskich o ży¬ciu i działalności gen. S. Taczaka.
Wszystkim, którzy nie szczędząc czasu pomagali mi w zbieraniu materiałów biograficznych dotyczących Stanisława Taczaka — naj¬serdeczniej w tym miejscu dziękuję, mając świadomość, że bez tej pomocy wysiłki moje byłyby mało owocne.
Poznań — Koszalin, 1983—1984



Spis treści


Wstęp 5
Dzieciństwo — młodość — wojna .... 19
Głównodowodzący powstania w Wielkopolsce 35
W Armii Wielkopolskiej ....... 79
Dowódca gnieźnieńskiej 17 dywizji piechoty 100
Znowu wśród Poznaniaków (1930—1939) . . 122
Jeniecka dola 147
Ostatnie lata. Trudny powrót do Poznania . . 160
2ródła i literatura 174
Indeks nazwisk 180
Spis ilustracji 188
Spis szkiców 191



Spis zdjęć


1. Dom rodzinny Taczaków w Mieszkowie (1979). Fot. J. Gogołkiewicz 20
2. Balbina i Andrzej Taczakowie (ok. 1875). Ze zbiorów W. Taczaka 21
3. Strona tytułowa Die Chemie der Kohle. Ze zbiorów J. Gogołkie-
wicza 27
4. Stanisław Taczak z żoną Ewą oraz dziećmi Aleksandrą i Stanisła-
wem (Berlin, 1914). Ze zbiorów J. Gogolkiewicza 29
5. Rodzeństwo Taczaków. Ze zbiorów J. Gogołkiewicza .... 29
6. Stanisław Taczak w mundurze niemieckiego oficera (1915). Ze
zbiorów J. Gogołkiewicza 30
7. Rozkaz dzienny nr 6. Ze zbiorów Centralnego Archiwum Woj¬
skowego 66—67
8. Przysięga Dowództwa Głównego w dniu 26 stycznia 1919 r. Ze
zbiorów autora 84
9. Ppłk Stanisław Taczak (1919) 36

10. Stanisław Taczak. Rysunek Stefana Sonnewenda 86
11. Pismo ppłka Taczaka z 25 września 1919 r. Ze zbiorów autora . . 88
12. Legitymacja Orderu Virtuti Militari. Ze zbiorów J. Gogołkiewicza 99
13. Płk Stanisław Taczak (1921). Ze zbiorów J. Gogołkiewicza ... 101
14. Posiedzenie sztabu DOK VII (Poznań, 1923). Ze zbiorów J. Go¬
gołkiewicza 103
15. Gen. Taczak i inni wyżsi oficerowie polscy z oficerami francu¬
skiej misji wojskowej (Gniezno, 1924). Ze zbiorów J. Gogołkiewicza 105
16. Prezydent Ignacy Mościcki w Gnieźnie (1927) 112
17. Wręczenie odznaki pułkowej 17 pal (Gniezno, 1927) .... 112
18. Gen. Stanisław Taczak — dowódca DOK II (1929). Ze zbiorów
J. Gogołkiewicza .117
19. Akt erekcyjny tablicy pamiątkowej na ścianie domu przy ul. Sw.
Marcina 38. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu . . 119
20. Gen. Taczak z prezydentem Mościckim i duchowieństwem prawo¬
sławnym (1929). Ze zbiorów J. Gogołkiewicza 120
21. Gen. Stanisław Taczak (1933). Ze zbiorów J. Gogołkiewicza . . 123
22. Zaproszenie na uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej w Kro¬
toszynie 129


23. Wręczenie sztandaru kołu Związku Weteranów Powstań ^
wych (1934). Ze zbiorów J. Gogołkiewicza V
24. Gen. Taczak na zlocie kół Związku Weteranów Powstań Naro^ -
wych w Kościanie (1934). Ze zbiorów autora V •
25. Przekazanie wojewodzie poznańskiemu urny z ziemią z pob wisk powstańczych (Poznań, 1935). Ze zbiorów Archiwum Dok •
mentacji Mechanicznej V1"

26. Fragment okólnika wydanego przed zjazdem byłych dowódcy
powstania. AAP •-, •
27. Prośba o zwołanie zebrania organizacyjnego komitetu obchód,. ^
rocznicy wybuchu powstania. APP -
28. Gen. Taczak podpisuje akt erekcyjny tablicy ku czci Jana Met, ^
(Szczypiorno, 17 V 1937). Ze zbiorów autora ;
29. Por. Stanisław Taczak junior. Ze zbiorów S. Taczaka . *i
30. Taczakowie z córką Aleksandrą w drodze na obronę pracy dokt^ .
skiej Czesława Gogołkiewicza. Ze zbiorów J. Gogołkiewicza . I •
31. Spotkanie braci Taczaków u Gogolkiewiczów (1938). Ze zbiorp
J. Gogołkiewicza ' ' ' ' ' l
32. Wśród członków korporacji „Lechia" (Poznań, 1938). Ze zbioiv
J. Gogołkiewicza V
33. Gen. Stanisław Taczak — zdjęcie z obozu jenieckiego w Murrv *
Ze zbiorów J. Gogołkiewicza L'
34. W grupie polskich generałów (1942). Ze zbiorów J. Gogolkiewi^ •
35. Życzenia od Lucynki z Rawicza V
36. Spotkanie brydżowe w generalskim gronie (Murnau, 1944). Ze z^ *
rów J. Gogołkiewicza '
37. Pocztówka poczty jenieckiej. Ze zbiorów J. Gogołkiewicza .
38. W ujęciu obozowego rysownika: ...na spacerze. Ze zbiorów J. ft '
gołkiewicza V
39. W ujęciu obozowego rysownika: ...w czasie nauki języka angj
skiego. Ze zbiorów J. Gogołkiewicza |"
40. Rtm. Stanisław Taczak junior — komendant wojenny wyzwolo^
go Lublina (sierpień 1944). Ze zbiorów S. Taczaka .
LI. Tablica poświęcona ks. Teodorowi Taczakowi w Śremie. Ze
rów S. Taczaka •
42. Gen. Stanisław Taczak — ostatnie zdjęcie jenieckie. Ze
Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego .
43. Legitymacja wojskowa z maja 1945 r. Ze zbiorów J. Gogołkiewk
14. Na rekonwalescencji w Nicei. Ze zbiorów J. Gogołkiewicza . V
45. Zaświadczenie o zwolnieniu z Polskich Sil Zbrojnych ...
16. U syna Stanisława w Karpaczu (1952). Ze zbiorów S. Taczaka .
47. Spotkanie z byłymi powstańcami w Janikowie. Ze zbiorów J. ^ |
gołkiewicza
48. W mieszkaniu w Janikowie. Ze zbiorów J. Gogołkiewicza .
49. Święta w gronie rodziny (1955). Ze zbiorów J. Gogołkiewicza .

50. Na Międzynarodowych Targach Poznańskich. Ze zbiorów J. Gogoł-
kiewicza 165
51. Mjr Marian Węclewicz wita gen. Stanisława Taczaka (Gostyń, sty¬
czeń 1959). Ze zbiorów M. Węclewicza 167
52. Pożegnanie na cmentarzu w Malborku. Ze zbiorów J. Gogol-
kiewicza 168



Spis szkiców


I. Organizacja Dowództwa Głównego według etatu z 2 stycznia
1919 r. Rys. L. Fijał 49
II. Podział Wielkopolski na okręgi wojskowe. Rys. L. Fijał ... 59
III. Struktura organizacyjna centralnych władz wojskowych powsta¬
nia z lutego 1919 r. Rys. L. Fijal 82


Indeks nazwisk
Indeks nie obejmuje hasła: „Taczak Stanisław" oraz nazwisk autorów prac ujętych w bibliografii. Nazwiska autorów prac cytowanych w tekście bądź w przypisach podano kursywą.


Adamczewski Bronisław, ppor. oficer w sztabie DG 50
Adamowicz, ppłk 100
Adamski Stanisław (1875—1969), ks., komisarz NRL 36, 43—14, 74, 83
Alter Franciszek, gen. bryg., dowód¬ca 25 DP 148
Anders Władysław (1892—1973), ppłk SG (gen. broni), szef sztabu DG 81, 83, 86, 116, 120
Andersch, kpt., oficer niemiecki 43
Andrzejewski Mieczysław, kpt., ko¬mendant POW ZP, autor wspom¬nień 9—10, 39—41, 130
Andrzejewski Stefan, dyrektor Biura URM 171
Arciszewski Franciszek, płk 110
Banaszak Władysław, historyk z Ja¬rocina 163
Barciszewski Leon, prezydent m. Gniezna 113
Bartel Kazimierz, premier 108
Bartkowski Edmund, ppor. (płk) 65
Bauer P. 92
Berstling Franciszek, mjr 120
Beseler Hans von (1850—1921), gene¬rał — gubernator niemiecki w War¬szawie 31—32
Biernacki Józef Gabriel (1774—1834), gen., współorganizator powstań na¬rodowych, polityk 5

Bigoszt Henryk, ppor. (mjr) 141
Biskupski Antoni, ppor. (kpt.), współ¬organizator oddziałów powstań¬czych w Rogoźnie, historyk 105, 107
Bobowski Teodor, współorganizator SL 130
Bochnar Witold, łącznik w DG 78
Bociański Ludwik (1892—1970), ppor. (płk dypl.), dowódca baonu ple-szewskiego 77
Bock Feliks, ppor. 34
Bock und Polach Fritz von, gen., do¬wódca V Korpusu Armii w Pozna¬niu 38
Bolesław Chrobry, książę i król pol¬ski 114, 117
Borkowski Józef, rektor Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Koszalinie 172
Bortnowski Władysław (1891—1966), gen. dyw., dowódca Armii „Pomo¬rze" 148, 153
Bratkowski Mieczysław, por. 34
Bukowiecki Mieczysław (1869—1931), gen. bryg. 44
Bułak Bałachowicz Stanisław, gen. 128
Busz Włodzimierz, ppłk intendentury 120
Celichowski Stanisław (1885—1947), ppor., adwokat, dowódca kompanii kórnickiej 65

Cepa Heliodor (1892—1974), gen. bryg. 171
Chamot M. 15
Chłapowski Dezydery (1788—1879), gen., powstaniec, działacz gospo¬darczy i polityczny 5
Chocieszyński Antoni, ppor., oficer SG34
Chociszewski Józef (1837—1914), pi¬sarz i wydawca 5
Chodkiewicz Karol, hetman wielki li¬tewski 153
Chopin Fryderyk, kompozytor 169
Chosłowski Stefan, mjr, dowódca baonu śremskiego 91, 102, 107
Cieślicki Marceli, dowódca oddziału powstańczego ze Żnina 72
Cyms Paweł (1892—1949), ppor. (kpt.), dowódca oddziałów powstańczych 60, 68, 107
Czarnecki Prus III Stefan, por., ofi¬cer DG 48, 50, 89
Czepczyński Włodzimierz 166
Czerniewicz Jerzy, kpt. 120
Czerwiński, krawiec w Poznaniu 39
Czubiński A. 10—11, 14—15, 38, 40— —41, 55, 62, 75, 79, Ul, 172
Dowbor-Muśnicki Józef (1867—1937), gen. broni, głównodowodzący Po¬wstania 6, 8, 10, 61, 75—76, 78—81, 83—87, 89—91, 127, 172
Dubiski Filip Stanisław (1860—1919), gen. dyw., dowódca 1 Dywizji Strzel. Wlkp. 85
Dunst-Dembiński Henryk, członek POW ZP 34
Dykier Tadeusz, ks., dziekan general¬ny Wojsk Wielkopolskich 83
Dymek Walenty, arcybiskup poznań¬ski 36
Działyński Ignacy, poseł na Sejm Czteroletni 5
Dziembowski Jerzy, ppor., oficer w sztabie DG 50, 58

Dzierżanowski Kazimierz (1872— —1939), gen. dyw. 115
Eckert M. 95 Ertel Tadeusz 141—142 Eustachiewicz Zygmunt Stanisław, ppłk 120
Fedorenko Szymon, ks., kapelan 120
Fenrych Tadeusz (1882—1942), po¬wstaniec, historyk 7, 72—73, 76, 105—107, 123, 130, 136
Fidler Wacław zob. Truszkowski--Fidler
Filary J. 92
Fuksiewicz Bernard, sekretarz ZG ZBoWiD 164
Gałecki Tadeusz, pik 87
Garlicki A, 18, 110
Gaulle Charles de, prezydent Francji 90
Glabisz Kazimierz (1893—1981), ppor. (gen. bryg.), oficer w sztabie DG 76
Głębocki Wincenty, ks. w Ostrowie Wlkp. 22
Głowacki Zygmunt (1877—1939), po¬wstaniec, senator RP 134, 139—140
Gogołkiewicz Czesław, lekarz 144— —145, 155, 167
Gogołkiewicz J. 15, 17, 20, 22, 24, 27— —28, 37, 93, 104, 122, 148—149, 152, 155, 157, 160—161, 163—171
Gogołkiewicz z domu Taczak Alek¬sandra 17, 24, 28—29, 124—125,143— —144, 153, 155, 160, 166, 169—171
Gomerski Józef, ppor. (ppłk), dowód¬ca IX OW 61
Gomolec L. 12, 34, 123, 172
Góralski, właściciel kawiarni w Po¬znaniu 39
Górniszewicz Stefan, mjr dypl. 120
Górski Józef, ppor., oficer w sztabie DG 57

Grabski, współwłaściciel cukrowni w Gnieźnie 100
Grabski Władysław, premier 108
Grot L. 13
Grot Z. 8, 10—11, 13—14, 62, 78, 136, 140, 165, 172
Gruca Ignacy, kpt. 120
Grudzielski Kazimierz Tadeusz (1856—1921), ppłk (gen. dyw.), do¬wódca frontu północnego 44, 54, 60, 70—73, 80, 85, 89
Grygier T. 8, 10—U, 56—57, 63, 71, 74, 92, 108, 126
Hackewitz Elżbieta von 27
Haller Józef (1873—1960), gen. broni
90 Hauser Edmund (1868—1934), gen.
dyw. 90, 110—111 Hauser P. 79 Heinrich Antoni, płk 85 Hinrichsen F. W. 26—27 Hlond August, ks., prymas Polski 146 Homer 25 Hulewicz Bohdan (1888—1968), ppor.
(pik dypl.), oficer łącznikowy,
współorganizator Powstania 42, 44,
48, 52, 77, 160 Hulewicz Jerzy 42
Jabczyński M. 9, 62
Jabłoński T. 123
Jankowski T. 13, 20, 33, 168—169, 171
Jaworowicz Władysław, kpt. dr fil.,
oficer w sztabie DG 48—50 Jedlina-Jacobson W. 7 Jedliński W. J5 Jellenta Cezary 97 Jellenta S., ppłk, oficer 69 pp U, 32,
90, 97, 102, 165, 172 Jeschke, współwłaściciel cukrowni w
Gnieźnie 100 Jęczkowiak Józef, członek POW ZP
12

Jędrzejewicz Władysław (1863—1940),
gen. dyw. 94 Jurkiewicz Ludwik, płk 120
Kaczmarczyk K. 106—107, 124, 126 Kaczmarczyk Z. 11, 63 Kadzidłowski, por., oficer w sztabie
DG58
Kandziora K. 7, 9—10 Karbowski W. 149
Karnowski Jan, ppor., oficer w szta¬bie DG 50
Kasprowicz Bolesław, właściciel fa¬bryki wódek 100 Kasprowicz Ignacy 118 Kasprzak F. 122 Kauczucki Edmund, płk 120 Kawiński Rudolf, płk, dowódca 17 DP
115
Kieniewicz S. 5
Kirchner Bronisław Edmund (1885— —1946), dowódca baonu jarociń-skiego 65
Kittel Zygmunt (1877—1960), por., do¬wódca oddziału powstańczego w Gnieźnie 72 Kluczyński, płk 115 Knoll-Kownacki Edmund (1891— —-1953), gen. bryg., dowódca grupy operacyjnej 116, 120 Koc Leon, ppłk dypl. 120 Koczorowski Napoleon, mjr, dowódca
III OW 60 Komorowski B. 153 Konarski B. 15
Konarzewski Daniel (1871—1935), gen. dyw., dowódca Grupy Wielkopol¬skiej 113 Konratowicz J. 5
Kopa Andrzej (1879—1954), por. (płk), dowódca baonu dopiewskiego 68, 106 Koperski Ryszard, rtm., dowódca I
OW60
Kopliński Władysław ppłk, oficer w sztabie DG 83, 89

Korfanty Wojciech (1873—1939), ko¬misarz NRL 6, 12, 37, 41—i6, 68, 74, 83
Kosiński Amilkar (1769—1823), gen.
bryg. w Księstwie Warszawskim 5
Koszewski Marian, ppor., oficer w
sztabie DG 82, 89 Kościuszko Tadeusz (1746—1817), gen.
36
Kowalewski K. 92 Kowalski J. 149 Kozlowski E. 32—33, 92—93, 95 Koźma S. 160
Kraft, restaurator w Mieszkowie 21 Krajna Kazimierz (1880—1931), czło¬nek NRL 39
Krauze Edmund, ppor., dowódca kompanii Służby Straży i Bezpie¬czeństwa 39 Krauze J. J. 73
Krysiewicz Bolesław (1862—1932), le¬karz, przewodniczący Prezydium NRL 83
Kubę Helena 156
Kuczewski Adolf Jan (1866—1927), gen. bryg., dowódca 3 Dywizji Strzel. Wlkp. 80, 93 Kuczewski Jan, płk 91 Kudlicki S.
Kurczewski Mieczysław, ppłk 172 Kutrzeba Tadeusz (1886—1947), gen. dyw., dowódca Armii „Poznań" 148 Kutzner Witold, ppor., oficer w szta¬bie DG 50
Kwiatkowski Wawrzyniec, kpt. 120 Kwieciński M., mjr 127 Kwieciński Stanisław, kpt. 120 Kwieciński Tadeusz Ignacy (1893— —1942), por., oficer w sztabie DG 50
Lange Julian (1873—1954), płk, ko¬mendant Straży Ludowej 36, 40, 91, 134, 160
Lasocki Zygmunt Adam Feliks (1861—1931), gen. bryg. 92

Lerchenfeld Tadeusz, ppor., dowódca oddziału powstańczego ze Żnina 71
Lessiński Czesław, płk dr, oficer w sztabie DG 50, 57
Lewandowski W. 9—10, 17, 41, 41—48, 51, 53—54, 56—57, 62, 68, 70—72, 76, 106, 123, 125, 141—142
Liczbiński Józef, kpt. 133
Lindebaum Emanuel, płk 120
Linettej Antoni, rtm. 161
Lorkiewicz Michał, ppor. (ppłk), do¬wódca kompanii koźmińskiej 130
Lubiatowski F. 15
Lucynka (z Rawicza) 149, 151
Ładoś Kazimierz (1877—1963), gen. dyw. 110, 113
Łakiński Zygmunt (1892—1961), ppor, (gen. bryg.), oficer w sztabie DG 52
Łapiński Nilski Stanisław Kazimierz, kpt. (ppłk), szef sztabu DG 42-^3, 45—16, 49—50, 60, 81
Łącki Stanisław, organizator powsta¬nia w pow. nowotomyskim 57
Łuczewski Bernard, przewodniczący Krajowej Komisji Weteranów Po¬wstania Wielkopolskiego 171
Łukaszewicz W. 74
Łukomski Stanisław, ks., biskup 83
Łukowski Stefan, ks. kapelan 115
Maciaszek Jan (1876—1932), por., ad¬wokat, komendant m. Poznania 9, 41—43, 52, 55—56, 58, 91
Maciejewski Julian, dowódca oddzia¬łu Straży Ludowej 130, 133
Makowski E. 147
Maruszewski Stanisław, wojewoda poznański 135
Matuszewski I. 42
Mazur Henryk, płk, prezes ZW ZBoWiD w Poznaniu 170—171
Meissner Adam, ppor. (por.), oficer w sztabie DG 52, 89

Szulc Marian, płk, dowódca baonu
jutrosińskiego 92 Szyfter Stefania 134, 163, 170 Szykowny Stefan, por. 142 Szylling Arnold, ppłk 85 Szymański Antoni (1894—1973), gen.
bryg. 89 Szyszka Franciszek, ppłk 142
Śliwiński Bernard (1883—1941), por.
(ppłk), dowódca Grupy „Leszno"
61, 71, 80, 106, 127, 142 Smigielski Ignacy, działacz PPS 101 Sniegocki Bronisław 35 Sniegocki Henryk 170 Switalska Helena 163 Switalska ze Smolińskich Leokadia,
właścicielka Hotelu „Royal" 46
Taczak Andrzej 20—21
Taczak Balbina 21
Taczak zamężna Sniegocka Maria 21,
28—29, 35, 154, 156, 161 Taczak z d. Wichman Ewa Elżbieta
Eugenia 27—29, 102, 146, 154, 160—
—161
Taczak Ignacy 21, 25, 28—29, 37, 156 Taczak Leon 21, 28—29, 37 Taczak Marian s. Ignacego, kpt. 156 Taczak Michał 17, 21, 28—29, 37, 156 Taczak Stanisław Kazimierz junior,
rtm. 17, 27, 29, 143, 153—155, 161,
166, 172
Taczak Stefania z d. Szurmińska 156 Taczak Teodor 18, 21, 25, 28—29, 35—
—37, 43, 115—116, 138, 142, 145, 156 Taczak Włodzimierz, wnuk Michała
17—30
Taczak Zofia 150
Taczak Zygmunt, syn Michała 145 Thiel Stanisław, płk, dowódca 33 bry¬gady piechoty, 92, 97, 102 Tomaszewski J. 8 Tomaszewski Stefan, por. 97—98

Tomczak Władysław, por. 133
Tomkowiak E. 91
Topolski J. 100
Trąmpczyński "Wojciech (1860—1953), adwokat, prezes regencji i prowin¬cji poznańskiej z ramienia NRL, 55
Truszkowski-Fidler W. 20, 136
Tyrała Antoni 118
Unrug Antoni (1860—1934), pik (gen.), Inspektor Komend Uzupełnień 91
Unrug Wiktor, pik, dowódca 57 pp 110
Vogt D. 39, 49—50, 102
Walczak Piotr, członek POW ZP 53
Waligóra Czesław, ppor., oficer w sztabie DG 52, 82, 89
Wasilewski, dr 169
Wawrzyniak Piotr (1849—1920), ks., działacz społeczny 146
Wawrzyniak Władysław (1890—1939), por., dowódca frontu południowego 60, 68, 80, 106
Wawrzyński T. 17
Wergiliusz 25
Węclewicz B. 166
Węclewicz Marian, prawnik, ppłk 102, 161, 166—167, 170
Wichman Elżbieta 27
Wichman Gerda 27
Wichman Werner 27
Wielhorski Józef, gen. 5
Wieliczka Zygmunt, szef sztabu fron¬tu południowego, historyk 8, 10, 13—14, 44-^5, 57, 68, 77, 83, 106, 124, 125, 130—131, 133
Wierzbiński M. 147
Wierzejewski Ireneusz (1881—1930), gen. bryg., dr med., inspektor sa¬nitarny 57
Wierzejewski Wincenty (1889—1972), płk, współtwórca skautingu w za-

borze pruskim, organizator i ko¬mendant POW ZP 42, 77
Wiewiórowski Władysław, organiza¬tor i dowódca oddziałów wrzesiń-skich 72
Więckowski Stanisław, płk, dowódca 17 pal 93—97, 113
Wilkanowicz Roman, poeta, działacz niepodległościowy 44
Wilkans Julian (1886—1942), ks., ka¬pelan 107
Willaume J. 5
Wiśniewska W. 101
Witkowski Jan, kpt., prezes Zarządu Oddziału Powiatowego ZBoWiD w Kościanie 14
Witos Wincenty, premier 108,110
Wład Franciszek (1888—1939), gen. bryg., dowódca 14 DP 171
Władysław IV, król polski 153
Wojciechowski G. 130
Wojciechowski Stanisław, prezydent 110
Wojtkielewicz Alfons, płk, dowódca 7 Pułku Strzelców Wielkop. 87
Wojtkowski A. 8, 105, 106, 122—123, 136
Wołkowicki Jerzy (1883—?), gen. bryg. 120
Woszczyński B. 22, 81
Wroczyński Jan (1876—1934), gen. dyw., szef sztabu DG 33, 86—87, 91
Wronia/c Z. 38

Wronfca A. 23—24 Wrotkowski H. 141 Wrzosek M. 32, 33, 93, 95, 99 Wygodzki Z. 10 Wyskata-Zakrzewski Władysław —
zob. Zakrzewski-Wyskota W. Wzacny Bronisław, rtm. (płk), oficer
w sztabie DG 46—48,
Zabdyr Michał, płk 69
Zagórski-Ostoja Włodzimierz (1882— —1927), gen. bryg. 115
Zakrzewaki - Wyskota Władysław, ppor. (płk) 39, 52, 54, 56, 73, 107
Załęski A. 9, 53
Zaimki Z. 147
Zarzycki Ferdynand, płk 92
Zenkteler Kazimierz, por. (płk), do¬wódca frontu zachodniego 6, 60, 70—71, 80, 91, 106
Zieliński Zygmunt (1858—1925), gen. broni, dowódca Okręgu Generalne¬go w Poznaniu 87—88
Zliczyński Henryk 171
Zygadłowicz Gustaw (1869—ok. 1923), gen. bryg. 93
Żeligowski Lucjan (1865—1947), gen.
broni 109 Żurek E. 12


WIELKOŚĆ 20X14 CM,MIEKKA OKŁADKA,LICZY 192 STRONY,52 ZDJĘCIA.

STAN:OKŁADKA DB,ZAGIĘTE DLN.ROGI STRON,POZA TYM STAN W ŚRODKU DB+/BDB-.

KOSZT WYSYŁKI WYNOSI 10 ZŁ - PŁATNE PRZELEWEM / KOSZT ZRYCZAŁTOWANY NA TERENIE POLSKI,BEZ WZGLĘDU NA WAGĘ,ROZMIAR I ILOŚĆ KSIĄŻEK - PRZESYŁKA POLECONA EKONOMICZNA + KOPERTA BĄBELKOWA.W PRZYPADKU PRZESYŁKI POLECONEJ PRIORYTETOWEJ PROSZĘ O DOPŁATĘ W WYSOKOŚCI 3ZŁ.KOSZT PRZESYŁKI ZAGRANICZNEJ ZGODNY Z CENNIKIEM POCZTY POLSKIEJ / .

WYDAWNICTWO POZNAŃSKIE POZNAŃ 1988
NAKŁAD 4000 EGZ.!!!.

INFORMACJE DOTYCZĄCE REALIZACJI AUKCJI,NR KONTA BANKOWEGO ITP.ZNAJDUJĄ SIĘ NA STRONIE "O MNIE" ORAZ DOŁĄCZONE SĄ DO POWIADOMIENIA O WYGRANIU AUKCJI.

PRZED ZŁOŻENIEM OFERTY KUPNA PROSZĘ ZAPOZNAĆ SIĘ Z WARUNKAMI SPRZEDAŻY PRZEDSTAWIONYMI NA STRONIE "O MNIE"

NIE ODWOŁUJĘ OFERT KUPNA!!!

ZOBACZ INNE MOJE AUKCJE

ZOBACZ STRONĘ O MNIE