Kraków 2002
300 str., wys. 20 cm
stan dobry


Spis treści

Wstęp............................... 7

Rozdział I
Podstawowe pojęcia i koncepcje teoretyczne.............. 13
Wprowadzenie.......................... 13
Pogranicze — obszar i sytuacja społeczna.............. 24
Pluralizm etniczno-kulturowy jako kategoria analizy socjologicznej ............. 31
Struktury tożsamości społecznych................. 50

Rozdział II
Opis badań i badanych społeczności.................. 61
Cel, przedmiot i metoda badań................... 61
Opis badań........................... 65
Opis badanych społeczności.................... 71

Rozdział III
Pogranicze polsko-ukraińskie — socjologiczna charakterystyka obszaru
i jego mieszkańców....................... 97
Historia pogranicza — razem i przeciw sobie............ 97
Współczesne tło stosunków etnicznych na pograniczu — polityka
i gospodarka......................... 118
Pogranicze polsko-ukraińskie jako terytorium i sytuacja społeczna .... 130

Rozdział IV
Lokalne systemy kultury w społecznościach dwuetnicznych.......143
Język.............................. 144
Religia.............................154
Obyczaje i zwyczaje lokalne....................164
Pamięć i symboliczne naznaczenie lokalnej przestrzeni.........174

Rozdział V
Pluralizm etniczno-kulturowy w społecznościach lokalnych i jego
uwarunkowania.........................185
Charakter pluralizmu kulturowego w badanych społecznościach
lokalnych...........................185
Czynniki wpływające na zakres i charakter pluralizmu etniczno-kulturowego.........................................195
Pluralizm kulturowy a stosunki etniczne...............214

Rozdział VI
Tożsamość na pograniczu — pogranicze tożsamości...........223
Poszukiwanie tożsamości podstawowej i ogólna charakterystyka głównych
tożsamości etniczno-terytorialnych................224
Typy układów tożsamości na pograniczu...............241
Inkluzja i ekskluzja w społeczności lokalnej. Granice i pogranicze
społeczności etnicznych....................261

Zakończenie
Między tradycją a ponowoczesnością..................273

Bibliografia..............................285


Wstęp

Niniejsza książka w zasadniczej swej części opiera się na materiale empirycznym, a przedmiotem opisanych badań jest pogranicze polsko-ukraińskie. Zrodziła się ona z chęci poznania współczesnej koegzystencji Polaków i Ukraińców na terytorium byłej Galicji Wschodniej, gdyż dla socjologów jest to obszar słabo rozpoznany badawczo. Od wieków region ten był miejscem przenikania się kultur i etnosów, ale też areną konfliktów etnicznych, związanych z procesami tworzenia się świadomości narodowej w XX wieku.
Współczesne pogranicze polsko-ukraińskie nadal jest obszarem dużego zróżnicowania kulturowego. Stykają się tu, obserwowane w skali mikrospołecznej, różne modele stosunków etnicznych i religijnych. Przedstawione badania opisują pogranicze rozumiane w wąskim, stricte socjologicznym rozumieniu — były one przeprowadzone w latach 1[zasłonięte]995-19 w siedmiu dwuetnicznych lokalnych społecznościach, wybranych spośród kilkudziesięciu im podobnych, które są pozostałością dawnej etnicznej różnorodności Galicji. Opis zjawisk etnicznych na poziomie społeczności lokalnych daje nieco inny ich obraz niż ogląd z perspektywy makrospołecznej. Ta zmiana perspektywy ukazuje, jak pewne procesy dziejące się w skali wielkich struktur odciskają się na małych społecznościach. Trzeba pamiętać, że małe struktury tworzą warunki, w jakich realizują się procesy makrospołeczne i wartości kulturowe. Na tym poziomie dokonuje się selekcja owych wartości, akceptacja lub odrzucenie proponowanej zmiany społecznej. Dlatego badania tego typu mają szczególną wartość dla zrozumienia nie tylko zjawisk i procesów etnicznych, ale i innych procesów, jakie są doświadczeniem społeczeństw w naszej części Europy.
W ostatnich 10 latach społeczności lokalne, a przede wszystkim mniejszości narodowe, uzyskały możliwość swobodnego rozwoju kulturalnego. Obserwujemy więc ujawnianie się w coraz szerszym zakresie pluralistycznego charakteru tych społeczności, lecz w poszczególnych społecznościach odbywa się to w inny sposób, tak jakby wciąż tkwiły one w odmiennych czasach historycznych. Dlatego głównym celem pracy jest odkrycie uwarunkowań różnorodnych form pluralizmu kulturowego oraz konsekwencji owego pluralizmu. W tym drugim przypadku nasza uwaga jest skupiona na tym, jak członkowie lokalnych społeczności postrzegają siebie i sąsiadów.
Tu można wskazać drugie źródło badawczej inspiracji — była to chęć weryfikacji pewnych teoretycznych koncepcji pluralizmu etnicznego. Znajdują one obecnie tak samo wielu przeciwników jak zwolenników. Zasadniczym problemem związanym z pojęciem pluralizmu jest, naszym zdaniem, fakt, że nadawane mu jest znaczenie bardzo wartościujące i mające oddźwięk polityczny. Nas jednak interesuje opisujące i wyjaśniające zastosowanie tego pojęcia.
Praca empiryczna może weryfikować nie tylko teorie naukowe, ale również pewne potoczne opinie o stanie faktów społecznych. Istotnym pytaniem dotyczącym pogranicza jest to, jak kształtuje się tożsamość etniczna jego mieszkańców? Korzystając z „miękkich" metod: rozmowy i wywiadu pogłębionego, starano się uchwycić, jak respondenci widzą siebie, swoją „etniczność" bez narzucania zewnętrznych schematów, pojawiających się często w badaniach ankietowych. Interesował nas taki obraz tożsamości mieszkańców, który ujawnia się spontanicznie, „na co dzień". Takie podejście opiera się oczywiście na przekonaniu, że w ten sposób jesteśmy w stanie dotrzeć do tego, co w tożsamości etnicznej i w etnicznej otoczce codziennego życia jest naprawdę istotne, a przede wszystkim co jest istotne z punktu widzenia samych uczestników życia społecznego i stosunków etnicznych.
Książka składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział I jest ogólnym teoretycznym wprowadzeniem do problematyki badawczej. Przedstawiono w nim koncepcje stanowiące „kościec" analizy materiału empirycznego, a więc: koncepcję pogranicza jako sytuacji społecznej, koncepcję pluralizmu kulturowego i jego rodzajów oraz koncepcję układu tożsamości etniczno-terytorialnych.
W rozdziale II przedstawione są główne problemy badawcze, metoda i przebieg badań. Oprócz tego znajduje się tam opis badanych społeczności,
pozwalający zapoznać się z podstawowymi danymi ich dotyczącymi: strukturą etniczną i religijną, historią lokalną, najważniejszymi instytucjami lokalnymi.
Choć właściwym przedmiotem badań są społeczności lokalne, to nie można w petni zrozumieć ich codziennych problemów bez znajomości makrospołecznego kontekstu ich funkcjonowania. Takie regionalne tto lokalnych stosunków etnicznych przedstawiono w rozdziale III, który zawiera analizę historycznych, politycznych i gospodarczych uwarunkowań współczesnej sytuacji etnicznej, a także opis tej sytuacji z perspektywy regionu pogranicza.
Opisowy charakter ma również rozdział IV. Przedstawione są w nim lokalne systemy kultury — współistnienie w ramach jednej społeczności dwóch języków etnicznych, różnych wyznań i obyczajów. Obraz ten jest uzupełniony analizą pamięci historycznej i symbolicznego naznaczenia przestrzeni lokalnej, które — jak się okazuje — nawet w tak niewielkich terytorialnie zbiorowościach mogą dzielić sąsiadujące grupy etniczne.
Zapoznanie z funkcjonowaniem lokalnych systemów kultury pozwala na analizę zjawiska pluralizmu kulturowego i jego uwarunkowań (rozdział V). Zauważamy duże zróżnicowanie cech pluralizmu — na pograniczu istnieją zarówno społeczności dwuetniczne pluralistyczne zewnętrznie i wewnętrznie, jak i takie, gdzie cechy tych dwóch rodzajów przeplatają się nawzajem. Owo bogactwo pluralizmu pozwala na wskazanie istotnych uwarunkowań zjawiska, przede wszystkim wpływu państwa i lokalnych tradycji. W rozdziale tym podjęto też problem relacji między pluralizmem kulturowym i strukturalnym w społeczności lokalnej.
W rozdziale VI przedstawiono analizę „świadomościowego" aspektu etnicznej koegzystencji — scharakteryzowano poszczególne tożsamości społeczne oraz typy układów owych tożsamości. Pozwala to poznać znaczenie każdej z tych tożsamości i występujące między nimi relacje. Uzupełnieniem jest analiza kategorii „swój — obcy". Analiza ta prowadzi do wskazania interesujących zależności między charakterem pluralizmu kulturowego a postrzeganiem siebie i innych. W społecznościach pluralistycznych wewnętrznie częściej pojawiają się tożsamości, które są złożone, otwarte na przynależność do różnych wspólnot. Można by rzec, że są to tożsamości pasujące do ponowoczesnej wizji rzeczywistości społecznej, gdzie kreuje się swoją tożsamość na bazie doświadczenia wielokulturowości. Pluralizm zewnętrzny współwystępuje z tożsamościami, które często mają charakter zamknięty.

Słowa kluczowe: