Wrocław 1999
242 str., wys. 24 cm
stan dobry

SPIS TREŚCI

Od autora 5

Rozdział I
Zagadnienia ogólne 9
1.System podatkowy —system daninowy 9
2.Ewolucja systemów daninowych 11
3.Zwierzchność daninowa 13
4.Stosunek daninowy (stosunek podatkowy) 15
5.Daniny publiczne 18
6.Podatnicy 23
7.Wstępna definicja podatku szacunkowego 24
8.Podział na okresy 25

Rozdział II
Rok 1527 27
9.Antecedencje 27
10.Rok 1527 29
11.Wyjściowa regulacja podatku szacunkowego 32

12.Indykcja 32
13.Zasięg przedmiotowy 33
14.Zasięg podmiotowy 34
15.Funkcjonowanie i organy 35
16.Kataster 37

17.Ogólny obraz stanu z 1527 r 41
18.System daninowy w 1527 r 45

Rozdział III
Lata 1[zasłonięte]528-15. Początki 48
19.Ciężary publiczne w latach 1[zasłonięte]528-15 49
20.Rola indykcji 52
21.Podatek szacunkowy w daninowym systemie Śląska z lat 1[zasłonięte]527-15 . . . 61
22.Od jednorazowości indykcji do jej ciągłości 63
23.Przedmiotowy i podmiotowy zasięg indykcji 66
24.Organy 66
25.Wymiar 69
26.Spory wokół indykcji i podatku 69
27.Kataster 71

Rozdział IV
Lala 1[zasłonięte]542-15. Czas ponawianych oświadczeń o indykcji — Schatzzettel .........74
1 Ciężary publiczne Śląska w latach 1[zasłonięte]542-15 74
28.System daninowy Śląska z lat 1[zasłonięte]542-15 76
29.Kwotowy czy stawkowy? 78
30.Schatzzettel 79
31.Monarchia a Schatzzettel i katastry 81
32.Zmiany w przedmiotowym zasięgu indykcji 83
33.Zmiany w podmiotowym zasięgu indykcji 85
34.Wymiar 86
35.Katastralni podatnicy 87

36.Kataster 89
37.Organy terenowe 94
38.Ogólnośląskie organy stanowe 95
39.Ogólnośląskie organy królewskie 97
40.Rachunki i kontrola 100

Rozdział V
Lata 1[zasłonięte]571-16. Czas generalnego katastru 102
41.Świadczenia publiczne w latach 1[zasłonięte]571-16 103
42.Podatek szacunkowy w publicznych świadczeniach Śląska 106
43.System daninowy wiatach 1[zasłonięte]571-16 108
44.Kwotowość 110
45.Indykcja 111
46.Kataster i katastralni podatnicy 114
47.Organy i rachunki 118

Rozdział VI
Lata 1[zasłonięte]631-16. Między bezpośrednim i pośrednim opodatkowaniem 120
48.Świadczenia publiczne w latach 1[zasłonięte]631-16 121
49.System daninowy wiatach 1[zasłonięte]631-16 126
50.Podatek szacunkowy w publicznych świadczeniach Śląska w latach 1631-
1670 126
51.Indykcja 133
52.Kataster 135
53.Organy 138

Rozdział VII
Lata 1[zasłonięte]671-17. Novus Modus Contribuendi 141
54.Świadczenia publiczne Śląska w latach 1[zasłonięte]671-17 141
55.System daninowy wiatach 1[zasłonięte]671-17 146
56.Podatek szacunkowy w publicznych świadczeniach Śląska w latach 1671-
1706 148
57.Indykcja 149
58.Kataster 155
59.Organy 157

Rozdział VIII
Lata 1[zasłonięte]706-17. Czasy rektyfikacji i rewizji 160
60.Świadczenia publiczne Śląska w latach 1[zasłonięte]706-17 160
61.Podatek szacunkowy w publicznych świadczeniach Śląska w latach 1706-
1740 163
62.System daninowy Śląska w latach 1[zasłonięte]706-17 165
63.Indykcja 167
64.Kataster 171
65.Organy 176

Rozdział IX
Ogólny obraz śląskiego podatku szacunkowego 178
Aneksy 191
66.Uchwala grodkowskiego sejmu z 1 lipca 1527 r. (wyjątek) 191
67.Uchwała sejmu wrocławskiego z 20 września 1527 r 193
68.Indykcja katastralnych podatników 194
69.Filiacje katastralnych podatników 228
70.Niemieckie odpowiedniki określeń przestrzennych i nazw topograficz­
nych 231

Wykaz wykorzystanych źródeł 234
Bibliografia 236
Zusammenfassung 238
Wykaz map 240
Wykaz tabel 240

OD AUTORA

Przy lekturze źródet od XVI w. wytwarzanych w ramach skarbowości dawnego Śląska zwraca uwagę pewien publiczny ciężar, bardzo wydajny, ale nie mający swej własnej nazwy. Różni się od wszystkich innych: akcyzy, szeflowego, po-dymnego, pogłównego itp. tym, że w źródłach bardzo często się o nim mówi. ale z reguły eufemistycznie i ogólnie lub pośrednio jako o „uchwale", o „podatku" albo jako o sposobie naliczania i ściągania ciężarów — „nach der Schatzung". Mogłoby to niemal sprawiać wrażenie jakby on w ogóle nie istniał, w każdym razie nie istniał jako odrębna podatkowa instytucja. Termin techniczny określający go „Schatzungssteuer" — podatek szacunkowy, pojawił się bowiem stosunkowo późno, w czasie gdy już od dawna go nie pobierano, tj. dopiero w literaturze.
Jednocześnie ciężar ten okazał się swoiście wszechobecny. Bezpośrednio w postaci niemal sakramentalnego pro mille będącego stawką do jego naliczania. Pośrednio przez jego indykcję, która była podstawą przy rozdzielaniu-repartycji jego samego, ale także innych ciężarów. Była także sposobem porządkowania, rejestrowania oraz rozliczania tych innych publicznych świadczeń. Stał się też ów ciężar drogą, która doprowadziła do wykształcenia się odrębnej skarbowości śląskich stanów, do jej organów i do kontroli w jej zakresie. Na koniec wreszcie to właśnie ów „anonimowy" ciężar przez dwieście z górą lat był niezmiennie przedmiotem zainteresowania pozytywnego czy negatywnego zarówno monarchy, jak i stanów. Jego też, w różny sposób i z różnej strony patrząc, dotyczyły wszystkie kolejne próby reform, wyraźnie już przy tym zmierzające ku nowo­czesności podatkowych rozwiązań. Co ważniejsze, z czasem ów źródłowo nienazwany podatek, czy raczej sposób opodatkowania, został uznany za zwy­czajny, czyli podstawowy. Wszystkie inne były nadzwyczajne i określano je łącznie jako modus collectandi extraordinarius. Tłumaczy to zarazem, dlaczego owym nadzwyczajnym podatkowym instytucjom nadawano od początku osobne nazwy: po prostu po to, aby je odróżnić od ogólnikowego Steuer czy Anlage.
Wspomniane okoliczności skłoniły, by pokusić się o monograficzne przed­stawienie istoty i dziejów śląskiego szacunkowego podatku, bo tak za piśmien­nictwem idąc, mówi się potocznie o owym „anonimowym" świadczeniu. I by za pośrednictwem tego podatku w miarę możności dać również ogólny obraz rozwoju śląskiej skarbowości w XVI, XVII i w pierwszej połowie XVIII w., czyli do końca habsburskich rządów na Śląsku.
Zamysł ten jest raczej nietypowy, ponieważ badania nad dziejami finansów były dotychczas prowadzone głównie w makroskali i koncentrowały się na dochodach i wydatkach państwowych skarbów. Pomijały natomiast ich wewnętrzne mechanizmy, a takim właśnie byt szacunkowy podatek. W takim stanie rzeczy właściwie brakuje sprawdzonych wzorców, którymi można by się posłużyć w tej monografii.
Syntetyczne ujęcia dziejów ustroju Austrii, Czech czy nawet samego tyl­ko Śląska dają tylko bardzo ogólne, nawet ogólnikowe pojęcie o podejmowa­nych tu sprawach. Nieco lepiej przedstawia się rzecz, gdy dotyczy to dzieł bar­dziej szczegółowych. Należałoby najpierw wymienić F. A. Zimmermanna, Ober die Sreuerverfassung in Schlesien. Ein Versuch, wydaną wprawdzie jeszcze w 1799 r., ale cenną ze względu na omawiane w niej akty pierwszej, zwłaszcza zaś drugiej rewizji szacunkowego podatku, dziś z pewnym wyjątkiem już nie istniejące, oraz ich późniejsze wykorzystanie przy fryderycjańskim katastrze. Wciąż aktualna dla badacza jest praca K.G. Kriesa, Historische Entwickelung der Steueirerfassung in Schlesien unter der Theilnahme der allgemeinen Land-tags-Versammlungen. Ein Beitrag zur Geschichte der schlesischen Stande (1842), oraz o pół wieku późniejsze syntetyczne ujecie F. Rachfahla, Die Organisation der Gesamtstaatsverwaltung Schlesiens vor dem dreissigjahngen Kriege (1894). W obu tych pracach szacunkowemu podatkowi poświęcono odrębne szczegółowe omówienia, w których podano też pewne kierunki jego późniejszej ewolucji, czasowo jednak nie wykraczając poza połowę XVII w. Niejedno też wnoszą tu studia dotyczące kolejnych reform śląskiej skarbowości (czy też tylko ich prób), zamieszczane w „Zeitschrift des Vereins fur Geschichte Schlesiens" mianowicie w kolejności ich czasowych odniesień: A. Kern, Das Zollwesen Schlesiens von 1623 bis 1740 (t. 44), H. Hubner, Die Grundsteuerreform in Schlesien 1[zasłonięte]637-16 (t. 56), A. Kern, Die Reform des Steuerwesens in Schlesien, 1[zasłonięte]666-16 (t. 37) oraz G. Croon, Zur Geschichte der oesteneichischen Grund-steuer-Reform in Schlesien. 1[zasłonięte]721-17 (t. 45). Ciekawa wreszcie, głównie z po­wodu uwzględnienia stosunków między cesarzem i śląskimi stanami, jest niedawna praca J. R. Wolfa, Steuerpolitik im schlesischen Standestaat. Unter-suchungen zur Sozial- und Wirtschaftsstruktur Schlesiens im 17. und 18. Jahr-hundert (1978). Wiadomości o szacunkowym podatku zawarte w dotychczasowej literaturze są jednak zbyt skąpe i nie wystarczają dla potrzeb zamierzonej mo­nografii. Dlatego też trzeba było oprzeć ją bezpośrednio na źródłach.
Naturalną i najwłaściwszą podstawą źródłową były tu akty organów o ogól-nosląskiej kompetencji, mianowicie Generalnego Urzędu Podatkowego, depu-tacji kasowej, a także akty najpierw generalnych starostów, następnie zaś ko­legialnego Urzędu Zwierzchniego, najwyższego na Śląsku administracyjnego organu, który m.in. nadzorował podatkowe sprawy. Zasoby te niestety nie zacho­wały się albo są niedostępne. W tej sytuacji należało uciec się do aktów ogólno-śląskich zgromadzeń stanowych, mianowicie sejmów, form w stosunku do niego obocznych (zgromadzenia trybunalskie, zjazdy ogólne, zgromadzenia zastęp­cze) oraz później śląskiego Conventus publicus, zachowane do dziś w wieloto­mowych zbiorach, najczęściej pod nazwą Acta publica.
Są to nieurzędowe, w części wręcz prywatne zbiory, w których kopiowano najważniejsze stanowe akty. Sporządzano je najczęściej w miastach i wśród nich najcenniejszy jest zbiór wrocławski, niemal kompletny dotyczący lat 1[zasłonięte]527-17. Bardzo interesujący jest zbiór rady m. Świdnicy, zwłaszcza zaś Jawora, a to ze względu na nietypowość ich zawartości. Znajdują się w nich bowiem m.in. liczne, gdzie indziej tylko rzadko spotykane, diarialne zapiski. Te, zrazu prywatne i nieurzędowe, od 1700 r. nabrały urzędowego charakteru pod nazwą Lancles-Diaria. W niektórych zbiorach włączano je do Acta publica odpo­wiednich lat. Kiedy indziej tworzono z nich osobne serie o różnej kompletności wzajemnie jednak się uzupełniające.
Śląskiej stanowej skarbowości dotyczą przede wszystkim dokumenty po­wiązane z pracami kolejnych sejmów: monarsze propozycje, kurialne wota, końcowe uchwały oraz ich z czasem ratyfikacje oraz ewentualne Nach-Schlusse. Teksty wotów gromadzono dopiero od drugiej połowy XVII w., tak samo od tego czasu weszło w obyczaj zatwierdzanie końcowych uchwał przez panu­jącego. Podobne znaczenie mają podatkowe akty wykonawcze w postaci rozpisań. Szczególnie przy tym ciekawe są wota i uchwały z prac nad Norus Modus Contribuendi (po 1671 r.). Obfity jest materiał liczbowy bezpośrednio dotyczący szacunkowego podatku. Są to kolejne katastry, szczegółowe repar-tycje, przede wszystkim zaś najpierw rzadsze, następnie coroczne sprawozda­nia ze zjazdów dla odbioru rachunków, które prowadziły kontrolę podatkową. Z nimi wiążą się, sporządzane w Generalnym Urzędzie Podatkowym, tzw. generalne rachunki, które tylko zupełnym przypadkiem dla kilku lat XVIII w. zachowały się w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Na szczęście z rocznych tych rachunków sporządzano w znacznej liczbie egzemplarzy do­kładne wyciągi dla uczestników rachunkowych zjazdów. Te zachowały się nie-mal w komplecie w aktach m. Jawora dla lat 1[zasłonięte]658-17. Specyficzny charakter mają teksty związane z reformą prowadzoną w XVIII w.
Najpierw jest to zbiór wotów i partykularnych opinii w sprawie generalnej ak­cyzy i Novus Modus Contribuendi z lat 1[zasłonięte]715-17, następnie zaś akty samej tej reformy, tzw. kataster karoliński z 1726 r. zachowany niestety tylko we fragmentach, ale z pełnym sumariuszem jego wyników. Ponieważ te okazały się niewystarczające, po 1733 r. przeprowadzono tzw. secunda revisio. Jej nie-pełne wyniki istniały jeszcze przed I wojną światową, dziś ślad już po nich za-ginął. Wiadomo tylko, że wykorzystywano je szeroko w pracach nad fryderycjańskim katastrem z 1743 r.
* * *
Dzieje śląskiego podatku szacunkowego opisano w sześciu chronologicznie uszeregowanych rozdziałach. Poprzedzają je uwagi dotyczące ogólnych
pojęć stosowanych we współczesnej nauce o finansach i o możliwościach ich zastosowania również przy opisywaniu minionych epok. Podano tam również kilka propozycji w tym względzie i rozróżnień przydatnych we właściwych wywodach. Najpierw jednak przedstawiłem zdarzenia zaistniałe w 1527 r., ponieważ uchwały wówczas podjęte dały prawne podstawy dla procesów i zja­wisk, o których traktuje niniejsza publikacja.
Do całości dołączono aneksy zawierające pewne źródłowe teksty oraz szczegółowy materiał liczbowy. Ponieważ wywody starano się ująć jak naj­bardziej syntetycznie, zrezygnowano z drobiazgowych odsyłaczy do źródeł i do piśmiennictwa. W pewnej mierze zastąpią je wykazy główniejszych zespołów archiwalnych wykorzystanych w publikacji oraz tematyczna literatura zawie­rająca również wcześniejsze prace autora z tej dziedziny.

Słowa kluczowe: