Ogłoszony osobno jako tom wstępny niniejszego wydawnictwa Zarys nowszej literatury ludowej (Kraków 1946) usuwa X potrzebę bliższej charakterystyki zgromadzonego poniżej materiału literackiego. Sądzić wolno, że czytelnik niniejszej anto-logii, znalazłszy tutaj interesujące go przykłady twórczości- . literackiej samorodnych wiejskich pisarzy, zechce sięgnąć do wspomnianego Zarysu, gdzie znajdzie poza pewną ilością informacji biograficznych także charakterystykę najwybitniejszych przedstawicieli tego piśmiennictwa, a co ważniejsza: nakreślone tło historyczne i ideowe całego zjawiska literatury ludowej.

Wystarczy zatem chyba w niewielu słowach wyjaśnić na tym miejscu charakter niniejszego Wyboru.

Nie ma on za zadanie ogarnięcia całego zespołu twórców ludowych, nie kusi się o niemożliwą tu zresztą do osiągnienia kompletność. Jest przecież — wyborem. Ograniczono się w nim do zestawienia pisarzy wybitniejszych, wyróżniających się już to charakterystycznością postawy społeczno-ideowej, już też dorodnością literackiego wyrazu, czy wreszcie tym, i tamtym jednocześnie. Nie trzeba dodawać, że zarówno charakterystycz-ność jak i uroda brane są tu w znaczeniu względnym, zależnie od czasu i od stopnia rozwoju środowiska, a nie od dzisiejszego upodobania lub nieupodobania.

Chodziło ponadto o co innego jeszcze. Pisarze ludowi, zwłaszcza zgromadzeni w tomie niniejszym prozaicy, to przeważnie szermierze, czy to walczący z pewnymi zaporami w sprawie ludowej, czy też w ujęciu historycznym ukazujący etapy tej

walki. Pisma ich to jakby dokumenty dziejowe, jakby ilustracje dokonywającego się wielkiego przewrotu, fundamentalnej przemiany społecznej. Z ich zawartości myślowej, z ich temperatury uczuciowej rozpoznać można sens i napięcie tamtej walki.

Wynika stąd, że należałoby zmieścić tutaj pism tych dosyć sporo i to, w miarę możności, pełnychj nie postrzępionych ani okrawanych, ale w tym kształcie, w jakim one oddziałały na swych pierwszych czytelników. W ten zaś sposób osiągnąć będzie można zarazem cel drugi: na pomieszczonych całościach unaocznić również sztukę wypowiedzi owych pionierów pisarstwa ludowego, a więc dobór i zasób argumentacji, drogę myśli, tudzież styl celowej konstrukcji tamtych wystąpień. Innymi słowy: ukazać, co to byli za pisarze, jaki stopień ich wyrobienia, ich ładu wewnętrznego.

Wszystko to razem sprawiło, że w tomie niniejszym zestawiono poczet autorów niezbyt wielki, nie dochodzący ćwierci setki. Natomiast pod poszczególnymi nazwiskami, zwłaszcza przy osobistościach przodujących, jstarano się zgromadzić znaczniejszą ilość utworów, czy w ostateczności ich fragmentów. Podobny-stan- rzeczy znajdzie czytelnik także w tomie następnym. W ten sposób zarówno same te indywidualności pisarzy jak i traktowane przez nich sprawy wystąpią pełniej i wyraźniej. A o to właśnie szło m. i., żeby książka była antologią nie tylko autorów ludowych, ale i problemów, które poruszały w biegu lat opinię publiczną, serca i umysły ludu wiejskiego.

Dlaczego poczet niniejszy obejmuje tych autorów a nie innych, dlaczego ogrodzono go czasowo przyjmując rok 1920 jako datę graniczną, — o tym wszystkim była mowa w tomie wstępnym. Podkreślić można wszelako, że starano się tutaj szczególnie o sprawiedliwe uwzględnienie materiału zróżniczkowanego terytorialnie, pragnąc objąć twórczość ludową wszystkich ziem Polski. Znaleźli się więc obok siebie pisarze i mówcy ze wszystkich trzech zaborów. Z powodów, które wyłożono w tomie wstępnym, nie mogło dojść do tego, by się znaleźli w jakiejś równomierności liczbowej; nie było jej przecież w życiu zaborów. Dodawać nie potrzeba, że nie zubożano materiału w~jego

różnorodności ideowej; wszystkie odcienie przekonań i poglądów: od wyraźnie trądycjonalistycznych do najbardziej radykalnych, znajdują tu słusznie przydzieloną gościnę. Zróżniczkowanie to dowodzi przecież bogactwa duchowego wsi.

Nie tylko terytorialnie i ideologicznie, także chronologicznie starano się dobrać materiał po sprawiedliwości.

Można się spotkać niekiedy z mniemaniem, że literatura ludowa w ścisłym znaczeniu jest to zjawisko późne, nieomal nam współczesne, że mówić o niej należy dopiero wtedy, kiedy zaczyna wykazywać świadomość samej" siebie, swej ideowej odrębności. Co było przedtem, to zaledwie wspomnienia godna, zabłąkana, nieporadna prehistoria.

Nie wydaje się, żeby mniemanie to było słuszne. Świadome siebie czy nie, piśmiennictwo ludowe, jako wypowiedź członków osobnego stanu społecznego, istnieje od dawna, i przed tamtą wojną stało już na wysokim stopniu wyrobienia.

, A program ideowy ? Owszem, nie brakło go, tylko nie należy go upatrywać zbyt wąsko, i nie tyle w słowach, ile w historycznym wyjawieniu. Nie to jest ważne, czy był on w pełni uświadomiony i ze wszystkim jednolity. Ważne jest, że w najistotniejszym swym rdzeniu został on spełna zrealizowany, i to nie bez wybitnego przyczynienia się właśnie pisarstwa chłopskiego.

Literatura ludowa jest terenem, na którym, naj o czy wiście j się wyrażało dojrzewanie obywatelskie chłopa polskiego. Kto chce nabrać o tym pojęcia, niech zestawi ze sobą dwie osobistości z obu brzegów okresu, dwóch pisarzy oddzielonych od siebie przestrzenią 100 lat: Deczyńskiego np. i Sienickiego. Tego co się szarpał w ciasnym pańszczyźniackim kręgu zemsty i odwetu, oraz tego, co zza opłotków swego niedużego „gospodarstwa na piaskach" spogląda szeroko na rozłogi życia państwowego i z całą powagą odpowiedzialności za jego kształt kłopota się o rodzimy typ kultury wiejskiej. Tę drogę odbył chłop polski w przeciągu stulecia. Czy to nie jest realizacją pewnego imnaa-nentnego programu ideowego?

Na przestrzeni tego stulecia dokonało się obudzenie i doj-

ście do pelnoletniości olbrzymiego masywu społecznego, uskutecznił się jeden z najdonioślejszych procesów w naszych dziejach. Literatura ludowa była jego twórczym współczynnikiem i teraz daje mu świadectwo. Wypowiedzi dawnych pisarzy: Szarka, Magrysia, Bójki i in. są tego wyrazem najwymowniejszym. W tym właśnie wartość ich główna. Z natury zaś rzeczy wynika, że wyraz im dawniejszy, tym większej jest ceny; nie mniejsza więc, ale tym większa należy mu się uwaga. Toteż mu jej tutaj udzielono.

W ten sposób pomyślany i wykonany Wybór niniejszy stał się — wolno mniemać — czymś w rodzaju zbiorowego, fragmentarycznego naturalnie, pamiętnika duchowego wsi polskiej. Czym wieś żyła, budząc się i podżwigając z wiekowego odrętwienia, jak pracowała za dziadów i ojców, jak uczyła się pracować coraz lepiej i coraz owocniej, co ją bolało i radowało, z kim i o co walczyła, jak bogaciła się w pogłębiającą się świadomość stanową i narodową, co z siebie wnosiła w ogólną kulturę Polski, — wszystko to można będzie znaleźć i poznać w niniejszym Wyborze. Pragnie on więc stać się jakby domostwem ojczystym Wieści Gminnej. Wieść to godna, by nadchodzące młode pokolenia wiejskie nastawiałyna nią ucho jak najczuj-niejsze, by z pietyzmem zaglądały w tę skarbnicę przeszłości — swoistą arkę przymierza.

O wieści gińinna! Ty arko przymierza Między dawnymi a młodszymi laty! W tobie lud składa broń swego rycerza, Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty!

Znajdzie się w obu tomach poniższych wszystkiego po trosze: broń, przędza i kwiaty. Z natury zbioru tak wypadło, że broń idei i przędza myśli pomieściły się przeważnie w obrębie tomu I, a zaś kwiaty uczuć zgromadzono na zagonie tomu II.

Arkę tę, przybytek zasobności kulturalnej ludu polskiego, przekazujemy baczności i pieczy narodu.

St. P.

Słowo wstępne...........

GAJDZICA JERZY

Q

Życiorys..............

Dla pamięci narodu ludzkiego........9

DECZYŃSKI KAZIMIERZ

Życiorys..............xo

Opis życia wieśniaka polskiego........14

PILCH JÓZEF

Życiorys.............. 20

Pamiętnik o powstaniu Chochołowskim . . _ - . . - 20

DRYGAS IGNACY ,

Życiorys..............^°

Wspomnienia chłopa powstańca........28

CISZEK JAN

Życiorys..............*>3

Wspomnienia powstańca z r. 1863.......33

SZAREK MACIEJ

Życiorys.............. 40

Bieg mego życia............ 41

List do J. I. Kraszewskiego......* ¦ ¦ ¦ 58

W czyim oku da się widzieć źdźbło....... 61

Odpowiedź na list bezimienny........ 63

GLAJCAR JAN

Życiorys ..............65

Przemówienie na jubileuszu J. I. Kraszewskiego ... 65

SŁOMKA JAN ¦ .

Życiorys.............. 67

Z Pamiętników............ 67

MAGRYS FRANCISZEK

Życiorys.............. 81

Z Żywotu...... . '...... 81

Stany.............. . 85

Roboty w bród! . . ........... 88

BÓJKO JAKUB

Życiorys .............. 91

Z dawnych wspomnień.......... 93

Z chłopskich doświadczeń i rozmyślań < .... 98

Mowa na wiecu 1894 r......¦¦.... 104

Kolęda trzem stanom.....-.".... 106

Spod ruin zamku tęczyńskiego........ 110

Dwie dusze............. 115

Pochwała stanu rolniczego......... 130

Wspomnienie o Staszicu......... 133

W setną rocznicę urodzin Mickiewicza...... . 135

Spod strzechy wieśniaczej — na dzień pogrzebu T. Le-

nartowicza............. 138

Marii Konopnickiej (1902 r.)........ 142

Do M. Konopnickiej (1903 r.)........ 145

Z gawęd Maćka Zająca........' . .146

Maciej Szarek. Wspomnienie . ...... 149

Średniawski andrzej

Życiorys.............. 157

Kobieta wiejska............ 158

O pracy............ . . 161

WÓJCIK FRANCISZEK

Życiorys...........^ . . 167

Przemówienie na pogrzebie T. Lenartowicza . (li . . . 167

O biedzie chłopskiej . . ......... 169

WIĄCEK WOJCIECH

Życiorys.............. 172

Z Życiorysu własnego.......... 173

Odezwa w sprawie 50 rocznicy zniesienia pańszczyzny . . 176

Przyczyny emigracji sezonowej....... 177

Wieś przed świtaniem........... 181

KURAS FERDYNAND

Życiorys............¦ - 184

Przez ciernie żywota.......... 184

WITOS WINCENTY

Życiorys . ........... *"

Dawniej a teraz . ,........... 1^5

Oświata przelewa się .przez brzegi . . ... ¦ 201

Nasze zadania po wojnie......... 205

Mowa na pogrzebie ks. Stojałowskiego...... 21U

Z powodu zgonu ś. p. A. Sredniawskiego..... 212

Wieś w chwili obecnej . . . . i . - ' . ¦ . 217

Chłopi i inteligencja.......... 221

Na pożegnanie............. 224

ROGOSKI

Wiadomość biograficzna......¦ ¦ • ¦ 228

Powitanie Patrona M. Jackowskiego......228

WOJCIECHOWSKI JAKUB

Wiadomość biograficzna..........233

Z Życiorysu robotnika..........233

NAKONIECZNY JÓZEF

Wiadomość biograficzna......... 244

Dusza chłopa polskiego . "........ 245

Mowa w sprawie rolnej . ¦¦....... 247

Mowa w sprawie chełmskiej.......¦ . 250

BŁYSKOSZ JÓZEFAT

Wiadomość biograficzna . ....... 254

Z pamiętnika...........I . 254

W obronie świątyń........... 257

ŃOCZNICKI TOMASZ

Wiadomość biograficzna.......... 260

Chłop i cham............ 261

Nie Ślimaków nam potrzeba......- . . 265

Rozmyślania............. 267

STOLARSKI BŁAŻEJ

Wiadomość biograficzna.......... 270

Wspomnienia z lat młodości ........ 270

Perspektywy wsi polskiej . . ....... 275

Drogi reformy rolnej.......... 276

Odradzanie się duszy chłopskiej....... 280

DRABIKOWSKI JAN

Wiadomość biograficzna ...........284

Z pamiętnika . . . . . . . . ., . . . 284,

SIENICKI STANISŁAW

Wiadomość biograficzna..........- 289

W szkole rosyjskiej........... 289

Tajna praca narodowa.......... 297

Na bezdrożach oświaty wiejskiej . . . . ' . . . 298