Rozprawy i szkice zawarte w tomie niniejszym powstawały w dłuższym przeciągu czasu, w różnych okolicznościach i z różnym przeznaczeniem. Zgromadzone pod jedną okładką ujawnią one jednakowoż zapewne, że łączy je przecież wyraźna wspólnota. Nie tylko pokrewieństwo tematyczne, zaznaczone tu w tytule całości. Sprawy kultury wsi zostały tu potraktowane także w jednolitej tonacji, z jednakowego stanowiska myślowego, według pewnego zasadniczego poglądu. Ta więź wewnętrzna sprawia, że tom, mimo swej nieco dorywczej fragmentaryczności, stanowi jednak do pewnego stopnia całość organiczną. Cierpliwy czytelnik niewątpliwie bez trudu dosłucha się w nim tej podstawowej tonacji. Obawiać się nawet należy, że parokrotnie zbyt obcesowo została ona tam podkreślona przez pewne nawroty myślowe. Bo też autorowi zależało na jej możliwie dosadnym wyrażeniu.

Na tom składają się w przeważnej mierze zarysy i wizerunki, dorywczo oczywiście dobranych, zjawisk i osób, które na przestrzeni ostatnich lat kilkudziesięciu były jakby wyznacznikami formującej się kultury ludowej. Skłonności i zaciekawienia autora sprawiły, że rozpatrywano je głównie od strony literackiej.

Zagadnienia kultury ludowej, zwłaszcza jej dróg rozwojowych, jej przyszłości, zajmują nas w Polsce stosunkowo żywo i często bywały przedmiotem roz-trząsań publicystycznych. Nie wobec wszystkich gło-

sów można było zachować spokój ducha; niekiedy wypadło wmieszać się w dyskusję publiczną, przeciwstawić się tym czy owym poglądom. W szczególności poglądom zbyt uporczywie z pewnych stron wysuwanym, a zmierzającym do oderwania ludu polskiego od „sumienia historii". Kilka takich wystąpień polemicznych przypomniano tu w dziale II.

Dział III najbardziej może wymaga usprawiedliwienia. Objęto nim artykuły najdawniejsze i charakteru odmiennego od reszty. Z dwu pomieszczonych tam pozycji pierwsza ma charakter raczej uczuciowy; wznowienie swe zawdzięcza nie tyle wadze czy wartości zawartych w niej spostrzeżeń, ile przywiązaniu autora do wzruszenia, które ją ongiś wywołało. Pozycja druga może mieć do pewnego stopnia wartość świadectwa historycznego. Zawiera ona wrażenia i refleksje wysnute ze stanu rzeczy na wsi tuż po wielkiej przemianie, w czwartym roku po odzyskaniu niepodległości, w dobie układania się tam nowego porządku. Trafne czy mylne spostrzeżenia te mają za sobą jedno przynajmniej: czynione były bezpośrednio na wsi i okiem nieuprzedzonym.

Kraków, we wrześniu 1938 r.

St. P.

Abramowski E, 94, 116 Aleksander I, 246

Aleksy św. 48 Anczyc W. L. 172, 212 Autoniewicz K. 51, 315 Asnyk A. 70, 89 Aiiguslyński M. 212

B. J. 256

Badecki K. 280

Baiidrowski-Kaden J. 281

Barbusse H. 257

Berkan W. 211

Blaszyński W. 41, 42, 43, 4")

46—54, 56, 59, 63 Bobrowski E. 86, 90 dobrzyński M. 177 Bójko J. 139, 152, 153, 155, 156,

157, 164, 174, 186, 197, 214,

215, 217

Bolesław Chrobry 251 Bonczek A. 211 Borowy P. 53 Boruń F. 213 Boy p. Żeleński T. Breowicz W. 254, 255, 265 Bronikowski K. 18 Bruckner A. 280 Brzega W. 62, 217 Brzoza J. 211, 215

Brzozowski S. 21, 36, 75

Buczyńslu S. 256

Budzioch J. 213

Bujak F. 203, 205, 211, 213

Burek W. 281

Bystroń J. S. 240

Chmielowski P. 31

Chopin F. 144

Chrzanowski I. 249

Cierniak .1. 141—149

Ciszek .1. 212

Crevel 257

Gzuchnowski M. 218, 255, 256,

261, 262, 263, 264, 265 Czuła M. 256

Dajczak M. 218

Daniłowski G. 285

Darasz W. 114

Dabal T. 237

Dąbrowska M. 185, 281

Dąbski J. 186

Dobroljubow 257

Dobrzyński K. 211

Drogoszewski A. 35

Dubiel G. 261

Dygasiński A. 39, 113, 173, 204

Dziedzic E. 268

Engels F. 257

Flizak S. 270 Franciszek ś\v. 48 Fredro A. M. 230

Gadeja T. 217

Ciałecki T. 285

Gawełek F. 204

Głowacki A. 37, 38, 113, 173

Głowacki-Bartosz W. 240—244

Goslasvski M. 140

Goszczyński S. 18, 146, 235

Górka J. 47

Górski A. 54—60, 149, 250

Grahowski M. 232—235

Grzegorz św. 52

Gurska F. 84

Hamsim K. 261

Heltman W. 114, 241, 242, 243

Homer 72, 106

Irzykowski K. 163

.lackowski M. 215

Jantek z Bugaja p. Kuchar-

czyk A.

.Tasieński B. p. Zysman Joremski J. 211, 218

Kaleński G. 212

Kalita-Rębajło 212

Kamieński H. p. Slein H.

Karłowicz .T. 34

Karłowicz M. 144

Kasprowicz J. 31, 62, 89, 95,

174, 230

Kasprowiczowa J. 62, 204 Kędziora J. 281 Kmietowicz L. 50 Kneza T. 47, 53

Kochanowski .1. 174 Kokoszka J. 254 Koniński K. L. 161, 203—220 Konopnicka M. 31, 32, 33, 34,

35, 165, 175, 244—253, 255,

265

Koral W. 211 Korzon T. 212 Kościuszko T. 16, 241, 257 Kot S. 167

Krahelska H. 268, 270 Krasicki 1. 174 Krasiński Z. 140, 174, 175 Kraszewski J. I. 19, 37, 212 Królikowski-Czarny F. 225 Kruczkowski L. 241, 242, 260,

281

Krzeptowski S. 217 Kubiniec-Nędza S. 255, 265 Kucharczyk A. 155, 254, 255,

256

Kuraś F. 211 Kurek J. 253, 281

Lange A. 83, 89 Langiewicz M. 212 Lasocki W. 243 Lenartowicz T. 144, 265 Lenin 257

Łakomski S. 211

Łukasik Cz. 56, 58, 59, 60

M. J. 48

Macak F. 254, 256

Machay F. 53

Maciejowski I. 62, 63, 64, 65,

66, 80, 113 Magryś F. 211 Marks K. 230, 257

Mat!akowski W. 145

Mączko .1. 213

Meyet L. 33, 34

Mickiewicz A. 16, 24, 28, 29, 93, 135, 137, 139, 144, 159, 174, 213, 230, 279, 280, 282

Miller J. N. 225

Mifoś P. 213

Mirek A. W. 254, 255, 256, 262, 263, 265, 266, 270

Mochnacki M. 232, 235

Moklowski K. 145

Nadzin S. 256 Nakonieczny J. 139, 215 Nalkowski W. 21, 75 Napoleon I. 105, 248 Norwid C. 19, 131, 133, 144, 145,

248

Olcha A. p. Mirek A. W. Orkan W. p. Smreczyński F. Orzeszkowa E. 30—41, 173

Paderewski J. T. 144, 213 Pawlak W. 211, 215 Pawlikowski M. 72 Peiper T. 256 Pepłowski-Schniir S. 243 Piękoś D. 218 Pigoń S. 25, 112, 231 Pilch J. 212 Poreda E. 149 Potocki W. 255 Promyk p. Prószyński K. Prószyński K. 203 Prus B. p. Głowacki A. Przyalgowski A. 18 Przybyszewski S. 75, 90 Piizyna 3. 56

Radwan W. 206 Radziwiłł ,1. 27 Radziwiłł K. 139 Reymont W. S. 107, 113, 124, 134—141, 173, 214, 282, 308 Rimbaud A. 263 Ropelewski S. 235 Rostworowski K. H. 210 Rousscau J, J, 248 Rybarski F. 243 Rzewuski H. 107, 108, 139

Sabała J. 72, 215 Sabowski W. 212 Sewer p. Maciejowski I. Siedlecki-Grzymała A. 191, 211 Sienkiewicz H. 19—30, 75, 113,

204, 214, 215, 216, 232 Skarga P. 12, 35 Skulski 256

Skuza W. 242, 265, 270 Słomka ,1. 211 Słowacki .1. 16, 24, 135, 136,

174 Smreczyńska K. 41—46, 50,

61—68, 80, 216, 217 Smreczyński F. 31, 41, 42, 46,

51, 59, 61, 62, 63, 64, 65, 66,

68—134, 149, 153, 210, 271 Stapiński J. 186, 201, 297, 301,

302

Staśko P. 209 Staszic S. 16, 177, 230 Stein H. 114

Stojalowski S. 177, 214, 296, 301 Stopka A, 216 Stoupal W. 214 Stroński S. 178 Slrug A. p. Gałccki T.

Suleja J. 216 Suski G. 255, 265 Szarek M. 212 Szela J. 179, 257

Sredniawski A. 187, 214, 215 Swictochowski A. 177, 241

Tarnowski S. 31

Tetmajer K. 68—74, 89, 97, 98,

153, 216 Tisza 160 Ton S. 265 Tuwim J. 278—281, 282

Wandurski W. 237 Wasilewska W. 281 Wiącek W. 215 Wielogłowski W. 155, 2t3 Wilson W. 53 Wiśniowiecki J. 23, 24, 25 Witkiewicz S. 116, 117, 145, 146,

153, 216 Witos W. 150—209, 213, 214,

258

Władysław Jagiełło 251 Wnuk W. 217 Wojciechowski J. 211, 274—277

WorceH II. 211, 215

Wójcik L. 243

Wrona E. 268

Wybicki J. 177, 247

Wyka J. 265

Wysłouch B. 80, 150

Wysłouchowa M. 45, 65, 80, 81,

91, 95, 150 Wyspiański S. 78, 174, 215

Ujejski J. 247

Ujejski K. 70, 165, 175, 179

Zając M. 213 Zaleski J. B. 144 Zawada W. 217 Zawiejski .1. 149 Zawodziński K. W. 225 Zborowski J. 217 Zdziechowski M. 11, 31 Zuchara S. 256 Zysman 237, 260

Żeleński T. 244, 274, 276, 277,

278, 282 Żeromski S. 22, 24, 78, 123, 134,

136, 137, 149, 209, 228, 285

Żółkiewski S. 178

Słowo wstępne

Str.

7

I.

I. Na progu.........11

1. O powołaniu młodzieży akademickiej, 11. —

2. Kataklizm czy wzrost kultury, 13. — 3. Czcze postrachy; organiczny ciąg życia narodowego, 15. — 4. Młodzież akademicka a wieś, 16.

II. Sienkiewicz w nowej Polsce . . . .19 1. Czy zmierzch Sienkiewicza? 19. — 2. -lego żywotność: Problem Jacka Soplicy i Jeremiego, 23.—

3. Problem narodu-monolitu i zasługa Sienkiewicza, 26.

III. Uwłaszczenie literackie chłopa .... 30 1. Powslanie i przyjęcie Chama, 30. — 2. Niedoceniony bohater, 32. — 3. Wzniosłość „chama", 35. — 4. Nowe spojrzenie na chłopa u Prusa i Orzeszkowej, 37.

IV. U jednego źródła.......

1. Matka poety: K. Smreczyńska u ks. Blaszyń-skiego, 41. — 2. Apostoł Podhala: życie i czyny ks. Blaszyńskiego, 46. — 3. Dramat o apostole: podłoże rzeczywistości w O zmartwychwstanie A. Górskiego, 54. — Ognisko odrodzenia religijnego na wsi, 60.

41

Slr.

V. Katarzyna Smreczyńska.....61

Pierwowzór Matki Sewera, 61. — Działalność literacka Smreczyńskiej, 64. — Jej religijność, 66.

VI. U kolebki eposu góralskiego .... 08 W. Orkan wobec K. Telmajera, 68. — List Orkana, 70. — Zamysły i impulsy epickie. 72. — Zawiązek Na skalnym Podhalu, 73.

VII. Smutki młodego Orkana.....74

1. Ekskuza z powodu przerwania Pomoru, 74. —

2. Smutek roztok, 77. — 3. Smutek nędzy, 79. — 4. W przestworzach krzywdy, 82. — 5. Groza urwiska, 85. — 6. Rozdarcie wewnętrzne, 88.— 7. Przebudowa duszy, 93.

VIII. Podłoże twórczości epickiej Wł. Orkana . 97

1. Orkan w zwierciedle pierwszych utworów, 97.—

2. Osnowa epicka: wieś na przełomie, 103. —

3. Epik przełomu; Orkan a Rzewuski, 106.

IX. Poglądy społeczne Orkana.....109

1. Charakter lileracki Listów ze wsi, 109.— 2. Obraz wsi i jego przeisloczenia, 112. — 3. Rewizjonizm Listów, 116. -— 4. Rasy duchowe, przesunięcie miłości, 118. — 5. Pesymizm i optymizm w poglądzie na wieś, 121. — 6. Węzły serdeczne, 123. — 7. Inteligencja z ludu, 125. — 8. Dziedzictwo kultury, 129.— 9. Wymiary regionalizmu, wizja nowej Polski, 131.

X. Władysław St. Reymont.....134

1. Dwoistość duchów królewskich: Popiel i Zo-rian, 134. — 2. Źeromski, Reymont, 136. — 3. Chłopi — epos Polski ludowej, 138.

XI. Zawzięty entuzjasta......141

1. J. Cieruiak - „jubilal", 141, — 2. Nobilitacja twórczości ludowej — nie całkowita, 143. — 3. Cier-niakowa ideologia teatru ludowego, 146.

Sir. 150

XII Wincenty Witos jako pisarz i mówca .

I. Zakres zagadnienia, 150. — 2. Język; Bójko a Witos, 151. — 3. Styl: charakter obrazowości, 156.— 4. Styl: zwięzłość, powściągliwość uczuciowa, re-fleksyjność, aforystyczność, 164. — 5. Aparat argumentacji: Pismo Sw., literatura, 170.-—6. Poznanie i osąd historii, 175.— 7. Kompozycja, 181. —8. Umy-słowość Witosa, realizm i idealizm, 187. — 9. Cele przewodnie: dostojeństwo chłopa, odpowiedzialność za Polskę, 194. — 10. Tajemnica uroku, 201.

XIII. Plony pisarstwa ludowego.....20.**

1. Antologia Konińskiego, spór o kryteria doboru, 203. — 2. Uzupełnienia, 211. — 3. Wartości dzieła, 218,

II.

I, Podkopy pod kulturę ludową .

. 22.'i

Dwa marzenia o nowej kulturze: 1. Iskry z kuźni Wiadomości Literackich, .1. N. Mil-ler i F, Królikowski jako budowniczy „kultury ludowej", 223. — 2. Wskrzeszanie „cywilizacji uczucia" w programach romantyzmu, 231. Podjadki: Apostołowie rozdarcia, 237. — L. Kruczkowski i W. Skuza o losach Barfosza-Głowac-kiego, 240. — Prawda o śmierci Głowackiego, 243.

II. „Nie rzucim ziemi!..."......244

1. Zajazd na Rotę, 244. — 2. Skazy czasu w Rocie i Pieśni Legionów, 245. — 3. Trwałe wartości Roty, 249.

III. Pisarze ludowi na manowcach doktryny . 25.'i 1. „Związek literatów ludowych" i jego organ; jego wódz; ideologia społeczna grupy, 253. — 2. Program literacki; twórczość, 262.

Ptr.

IV. Diabeł miejski........271

1. Destrukcyjny wpływ" miasla na rygoryzm etyczny wsi, 271. — 2. J. Wojciech o w ski w szponach ,,diabła miejskiego", 274.

V. Ugory literackie.......278

1. .1. Tuwim wytycza drogę pisarstwu ludowemu, 278. — 2. Wielkie zaniedbanie: powieść dla wsi, jej tematyka, 281.

III.

T, Z pobojowisk......., 289

Wzruszenia żołnierza, 289. — Ziemia w bliznach, 290. — Egzamin wojenny wsi 292.

II. Wieś po wojnie.......295

Stan społeczno polityczny: 1. Typowa wieś małopolska, 295. — 2. Przemiany wewnętrzne, zróżnicowanie stanowe, 297. — 3. Granice radykalizmu, 302.

Stan moralny i oświatowy: 1. Odrębność etyki wiejskiej, 306. — 2. Niszczycielski wpływ wojny, ruina fundamentów, 309. — 3. Odrodzenie przez oświatę, 315.

Indeks nazwisk.........321