Architektura w średniowiecznej literaturze ZAMKI Graal

Polskie Towarzystwo Heraldyczne

Jacek Kowalski

Rymowane zamki

Tematy architektoniczne w literaturze starofrancuskiej drugiej połowy XII wieku

WYDAWNCTWO — DiG Warszawa 2001

Rymowane zamki to książka o fantastycznych opisach architektury w pieśniach i powieściach starofrancuskich XII w. Wśród analizowanych tu tworów poetyckiej wyobraźni znalazły się zarówno monumentalne palace monarsze, jak i niezwykłe grobowce antycznych bohaterów, wieże uwięzionych księżniczek i fortece arturiańskich rycerzy, w tym zamek św. Graala. Te rodzaje budowli odpowiadają wielkim tematom średniowiecznej poezji, analizowanym przez autora, który zestawia źródła i konteksty literackie z inspiracjami płynącymi ze świata rzeczywistej sztuki i architektury. Usiłuje też odczytać zakodowane w opisach znaczenia, zastanawiając się, czy wyniki tych badań mogą być przydatne w interpretacji rzeczywistych budowli,

SPIS TREŚCI

VISIBILIA ETINVISIBILIA CZYLI POMIĘDZY WYOBRAŹNIĄ A RZECZYWISTOŚCIĄ 15

PRZEDPOLE 17

• STAROŻYTNI 17 ŚWIĘTE EKPHRASEIS 22  ŚWIĄTYNIA MĄDROŚCI 28

SŁOWA 37

• PAŁACE W CHANSONS BE GESTE 38 SKLEPIENIA W CHANSONS BE GESTE I ROMANS 40 PODPORY 41 PERRON 42 ZAMKI W ROMANS 43 określenie zamku (43); położenie i fortyfikacje zamku (44); wnętrze zamku-pałacu (45) miasta 46 MATERIAŁ 47 niezwykłość materiału (47); kamienie (48); spoiwa (49); barwa (50) TRIFOIRE 50

SŁOWA I OBRAZY 53

• KONKRETYZACJA 53 PRAWDA OBRAZU KONKRETYZOWANEGO 56 PRZYKŁAD 1: Prise a’Orange 58 PRZYKŁAD II: Partonopeus do Blois 64 POMIĘDZY NATURĄ, SZTUKĄ I WYOBRAŹNIĄ 67

PAŁAC I ŚWIĄTYNIA 71

PELERINAGE DE CHARLEMAGNE 73

PODRÓŻ KAROLA WIELKIEGO 74 WIZYTA W JEROZOLIMIE (75); WIZYTA W KONSTATYNOPOLU (76) INSPIRACJE, KONTEKSTY, SENEFIANCE 78 Formuły Epickie I Architektura (78); ... Mult Fu Let, ... Out Fer Le Vis (81); Jerozolima I Konstantynopol (83); Wirujący Pałac (85); Trzy Władze (86); Chrysotriclinium (86); Filar W Pałacu (89)

TRZY BUDOWLE KRÓLA JANA 99

• PIERWSZY PAŁAC (102); WIEŻA I ZWIERCIADŁO (102); DRUGI PAŁAC (103) INSPIRACJE I KONTEKSTY 104 BIBLIA, LITERATURA FANTASTYCZNA I PRZYGODOWA (104); VJSJONES (106); CHANSONS DE GESTE I ROMANS ANTZQUES (109); CHRYSOTRI CLINIU I TRICONCHOS (112); WIEŻA I LUSTRO (115) SENEFIANCE 117 LUSTRO (117); REZYDENCJA KRÓLA JANA JAKO CAŁOŚĆ (118)

PRZETWORZENIA I PRZEMIANY BUDOWLI KRÓLA JANA 121

KAMIEŃ I CIOSY (123); BRAMA I OKNO (124); FILAR I FILARY (125); MIAS T I LUSTRO (126); STOPNIE I PIĘTRA (127); FILAR I KOLUMNA (127);

LICZBY I PROPORCJE (130); PODPORY I KAPITELE (132)

KONKLUZJA 137

STAROŻYTNE GROBOWCE W ROMANS ANTIQUES 139

GROBOWIEC PALLASA 141

• ROMANS ANTIQUS 141 GROBOWIEC PALLASA 145 INSPIRACJE 1 KONTEKSTY 146 MARTYRIUM, ANASTASIS CZY PANTEON? (146); Martylium (148); Anastasis (149); Panteon (152); ... ETAL1A (154); VERRJERE (154) SENEFIANCE 155

GROBOWIEC KAMILLI 157

• INSPIRACJE I KONTEKSTY 159 KONTEKST BEZPOŚREDNI (160); Grobowiec Kamilu Kartagina (160); Grobowiec Kamilli — stolica Hadesu (161); Nadmorski zamek (161); Grobo wie Kamilli — namiot Eneasza (162); GROBOWIEC KAMILLI: UCZONOŚĆ (162); OPIS FACHOWY (164); Struktura opisu (164); Proporcje (168); Skle pieni (169); WIĘŹ Z ARCHITEKTURĄ (170); Grobowce wieżowe (171); La tarni umarłych (177); BESTIARIUM MACHINAE (181); Lwy i zwierzęce kariatydy (182); Orzeł (186); Łani (187); Lampa, gołąb i łucznik (188) SENEFJANCE 190

TRZY GROBOWCE BENEDYKTA Z SAINTE—MAURE 193

• GROBOWIEC HEKTORA (193); GROBOWIEC ACHILLESA (195); GROBOWIEC PARYSA (196) INSPIRACJE I KONTEKSTY 197 KONTEKST BEZPOŚREDNI (197); WOBEC POWJE$CJ O ENEASZU (197); BALDACHIM I TRON (199); BALDACHIM, OŁTARZ I GRÓB (200); WIELBŁĄDY, STARCY I MŁODZIEŃCY (204); SKLEPIENIE (206); POSĄG HEKTORA (207) SENEFIANCE: POMNIK POETYCKIEGO KUNSZTU 208 ERUDYCJA (208); POETA I BUDOWNICZY (209)

RESPONDEO DICENDUM ALEKSANDRA Z PARYŻA 215

• GROBOWIEC EMIRA (215); GROBOWIEC ALEKSANDRA (217) INSPIRACJE I KONTEKSTY 218 GENEALOGIA GROBOWCA EMIRA (218); GENEALOGIA GROBOWCA ALEKSANDRA (220); Alexandreis (220); Respondeo dicendum (224); FILAR W ŚWIĄTYNI (227)

WIEŻA W OGRODZIE 231

WIEŻA DZIEWIC 233

• GROBOWIEC BLANCHEFLEUR (234); BABILON (235); WIEŻA DZIEWIC I OGRÓD (236) INSPIRACJE, KONTEKST”I SENEFIANCE 238 CENOTAF BLANCHEFLEUR (238); MIASTO — LITERATURA A URBANISTYKA (239); WIEŻA — LITERATURA I ARCHITEKTURA (241); Literatura: wieża (241); Literatura: wieża w ogrodzie (246); Architektura (249) SENEFIANCE WIEŻY DZIEWIC 254

WIEŻA JANA W CLIGSIE KRYSTIANA Z TROYES 259

INSPIRACJE, KONTEKSTY, SENEFIANCE 263 ARCHITEKTURA A LITERATURA (263) SENEFIANCE: LABIRYNT DEDALA 265

TRZY ZAMKI OPOWIEŚCI O GRAALU 271

ZAMEK GORNEMANTA Z GOORTU 273

• INSPIRACJE I KONTEKSTY 276 LITERATURA I ŚZTUKI PRZEDSTAWIAJĄCE (276); ARCHITEKTURA (277) SENEFIANCE 281 IDEAŁ RYCERSKI (281); SYMBOL DOSKONAŁOŚCI (282)

ZAMEK GRAALA 285

• INSPIRACJE I KONTEKSTY 288

ZAMEK CUDÓW 295

• INSPIRACJE I KONTEKSTY 300 ARCHITEKTURA (300); LITERATURA (307); Zamek z zaświatów (307); Trzy rodzaje wnętrz opisywanych w literaturze starofrancuskiej XII wieku (312); Cudowne komnaty (317); Łoże (319) SENEFIANCE ZAMKU GRAALA I ZAMKU CUDÓW 321

ZAKOŃCZENIE 325

• LOCUS CENTRALIS DOMINANS 327 SENEFIANCE FILARA W ŚREDNIOWIECZNEJ ARCHITEKTURZE 332 SPATIUM SPLENDENS: SZKLANA KOMNATA 334 SAPIENS ARCHITECTUS: MIT ARTYSTY 334 ROLA ARCHITEKTURY 336

BIBLIOGRAFIA 342

BIBLIOGRAFIE (342); SŁOWNIKI (342); TEKSTY ŹRÓDŁOWE (343); LITERA TUR Z ZAKRESU HISTORII SZTUKI I ARCHITEKTURY (348); STUDIA Z HIS TORI KULTURY I LITERATURY (353); STUDIA Z ZAKRESU HISTORII LITE RATUR STAROFRANCUSKIEJ (355)

SPIS ILUSTRACJI 364

Praca ta jest pod wieloma względami niezwykla, Po pierwsze,, dotyczy sztuki powszechnej, francuskiej, co zwłaszcza w zakresie architektury stanowi u nas ewenement. Po drugie, dotyczy w jednakowej mierze materii literackiej i artystycznej. Mówiąc słowami Le Goffa „przekracza bariery, sztywno oddzielające od siebie poszczególne dziedziny historii” i wymyka się jego potępieniu zjawiska wąskich specjalizacji dziedzin uniwersyteckich. Po trzecie wreszcie, nie można nie powiedzieć, że jest dziełem naukowca i artysty w jednej osobie, by użyć znanej frazy motyla i entomologa zarazem. Jacek Kowalski jest „także” poetą i tłumaczem, i to właśnie tej literatury, której poświęcił swój wielki wysiłek naukowy (...) Mamy integralne, pozbawione szwów studium z dziejów kultury średniowiecznej, stanowiące oceniam bez wahania powazne osiągnięcie naukowe.

Z recenzji prof. Andrzeja Grzybkowskiego

Jacek Kowalski pracuje jako adiunkt w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zajmuje się badaniem pogranicza literatury i sztuki średniowiecznej Francji. jest także poetą i tłumaczem literatury starofrancuskiej oraz twórcą i wykonawcą własnych piosenek i przekładów.