Książka powstawała w latach 1[zasłonięte]963-19. Według słów samego autora, w tej publikacji urząd cenzury "nie ruszył niczego". "Była nieprzeciętnie uzdolniona, umiała sięgać myślą w przyszłość, ale, jak inni członkowie tej dynastii, uprawiała swoisty patriotyzm narodowy. Muszę powtórzyć tezę, że kraj przyrósł sercem do Jagiellonów, lecz pełnej wzajemności się nie doczekał. Anna trzykrotnie - przy wszystkich trzech elekcjach - wyzyskała antyhabsburskie nastroje szlachty, sama jednak tego sentymentu nie podzielała. A oznaczał on przecie wolę utrzymania pełnej niezawisłości. Gdyby należała do historii innego kraju, wzniesiono by jej z tuzin pomników za to tylko, że jej ręka wprowadziła na tron Batorego" - pisze o Jagiellonce Jasienica.

Autor przedstawia postać Anny Jagiellonki (1[zasłonięte]523-15) na tle dziejów XVI-wiecznej Rzeczypospolitej za panowania dwóch ostatnich Jagiellonów. Anna, córka Zygmunta I Starego i Bony, wychowana na renesansowym dworze, zdominowana przez silną osobowość matki, ponad dwie trzecie swego długiego żywota spędziła na uboczu historii, będąc świadkiem intryg, walk oáreformę państwa i Kościoła, sporów o władzę.

Dopiero po bezpotomnej śmierci brata, Zygmunta Augusta (1572), spadkobierczyni potężnego rodu, obdarzona tytułem Infantki, wyszła z cienia. Wkroczyła na scenę polityczną jako symbol tradycji Jagiellonów, snuła plany polityczne i matrymonialne. Anna odegrała ważna rolę w czasie trzech pierwszych bezkrólewi. Po krótkim epizodzie Henryka Walezego szlachta okrzyknęła niemłodą już Annę królową (1575), przeznaczając jej na męża Stefana Batorego. Jak podkreśla autor, pół wieku przeszło przeżyła na królewskim ustroniu, zanim osiągnęła cel marzeńá- poczuła na ręce węzeł stuły, a ciężar korony na skroniach.

Jaką była kobietą? "Dawniejsi historycy - pisze Paweł Jasienicaá- wprost prześcigali się w ckliwości. Dobra, rozmodlona, nieziemska, urazy wybaczająca, niepomna krzywd... Infantka prawdziwa, była ambitna, bardzo uzdolniona i nie mniej bezwzględna... Odrodziły się w królewnie nie tylko rysy twarzy pradziada, Jagiełły. Odziedziczyła również po nim chytrość, siłę woli, żądzę osobistego wyniesienia... Kiedy [w 1573 r.] panowie zjeżdżali do Warszawy na konwokację, przemierzała już Anna pięćdziesiąty rok żywota. Dopiero teraz wybiła jej godzina. Królewna mogła się nareszcie odegrać za wszystkie poprzednie rozgoryczenia i zawody, za gnuśne bytowanie w cieniu".

Jasienica przypomina, że współcześni ze smutkiem pożegnali Annę. Przywołuje opinię Reinholda Heidensteina, który mówił: "zeszła ze świata w wieku, w którym śmierć już wczesną nie jest, ale mimo to powszechny żal po sobie zostawiła; była to bowiem bardzo zacna niewiasta i ostatnia gałązka Jagiellońskiego rodu". Heidenstein był Niemcem i być może dlatego zwrócił uwagę na to, o czym pomyśleli i zagadywali krajowcy - ze śmiercią starej królowej przestał istnieć w Rzeczypospolitej dwór monarszy o charakterze rodzimym.

"Zygmunt III przeniósł się na stałe do Warszawy. Krakowski rozdział historii polskiej został bezpowrotnie zamknięty. Był to naszych dziejów rozdział najświetniejszy" - ocenia Jasienica.

***

Paweł Jasienica, właśc. Leon Lech Beynar (1[zasłonięte]909-19), historyk, eseista, publicysta; autor słynnej syntezy dziejów Polski przedrozbiorowej (Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Rzeczpospolita Obojga Narodów). Uczestnik kampanii wrześniowej, oficer Armii Krajowej. Po wojnie represjonowany. Od 1959 roku wiceprezes ZLP; ostatni prezes Klubu Krzywego Koła (1962). W 1964 r. jako jeden z 34 intelektualistów podpisał protest przeciwko polityce kulturalnej władz PRL. Od 1966 wiceprezes polskiego PEN Clubu. W 1968 r. wystąpił wáobronie represjonowanych studentów, co spowodowało zakaz publikacji jego prac. Odznaczony pośmiertnie 3 maja 2007 r. przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. W tym samym roku został laureatem - przyznanej po raz pierwszy pośmiertnie - Nagrody Kustosz Pamięci Narodowej ustanowionej przez Prezesa IPN.