Wrocław 1993
222 s.+ mapy, 24 cm
stan dobry (stemple)



Spis treści

Od autorki............................4

1. Uwagi wstępne......................... 5
1.1. Cel i zakres pracy....................... 5
1.2. Źródła i metodyka badań.................... 12

2. Środowisko naturalne osadnictwa społeczeństw neolitycznych......... 19
2.1. Uwarunkowania geomorfologiczne................. 19
2.2. Uwarunkowania glebowe.................... 22
2.3. Uwarunkowania klimatyczne................... 28
2.4. Próba określenia biotopu..................... 33

3. Organizacja przestrzenna osadnictwa plemion kultur kręgu naddunajskiego ... 40
3.1. Obszary zasiedlone i użytkowane................. 40
3.2. Charakter osadnictwa. Wielkość zespołów.............. 49
3.3. Charakter i wielkość osiedli................... 62
3.4. Zabudowa osiedli....................... 88

4. Organizacja przestrzenna osadnictwa plemion kultury pucharów lejkowatych ... 98
4.1. Obszary zasiedlone i użytkowane................. 98
4.2. Charakter osadnictwa. Wielkość zespołów.............. 107
4.3. Charakter, wielkość i zabudowa osiedli............... 117

5. Organizacja przestrzenna osadnictwa plemion późnego neolitu........ 132
5.1. Osadnictwo kultury amfor kulistych................ 132
5.2. Osadnictwo kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej........... 147
5.3. Osadnictwo kultury ceramiki sznurowej............... 150
5.4. Osadnictwo kultury pucharów dzwonowatych............. 157

6. Warunki i formy osadnictwa a rozwój kultury społeczeństw neolitycznych w Polsce południowo-zachodniej — próba podsumowania............. 160

Bibliografia............................ 192
Neolithic Settlement in South-Western Poland. An Outline of Spatial Organization.
Summary............................ 211


1. Uwagi wstępne

1.1. Cel i zakres pracy

Badania nad osadnictwem są ważnym etapem poznania dziejów i kultury dawnych społeczeństw. Określenie warunków, w jakich mieszkańcy różnych regionów żyli i gospodarowali, ustalenie potencjalnych możliwości ich adaptacji w środowisku naturalnym i dalszego rozwoju, stanowią nieodzowną podstawę wszelkich rozważań nad formami ich bytu. Wiadomo, że kształt osadnictwa określało w dużej mierze środowisko przyrodnicze. Zmieniało się ono jednak wolno, niemal niezauważalnie dla poszczególnych pokoleń ludzkich, mogło zatem tylko w najbardziej ogólnym wymiarze wpływać na sposób okupacji terenu i zachodzące w tym zakresie przeobrażenia. Nie mniej ważnym, jeśli nie najważniejszym czynnikiem określającym zasady opanowania i organizowania przestrzeni były natomiast wzory kultury, a zwłaszcza typ gospodarki poszczególnych społeczeństw. One to decydowały w istotnej mierze o wymogach stawianych przez wspólnoty ludzkie swemu środowisku przyrodniczemu, a także o zdolnościach ich adaptacji w określonych warunkach ekologicznych.
Regionalne studia nad osadnictwem pradziejowym były i są prowadzone w ostatnich latach dość intensywnie. W zakresie badań nad neolitem jako pierwszy podjął je u nas Tadeusz Wiślański w swej monografii podstaw gospodarczych plemion Polski północno-zachodniej. Tematyce tej poświęcona została też rozprawa Janusza Kruka o osadnictwie neolitycznym wyżyn lessowych Małopolski. To ostatnie zwłaszcza studium pokazało, jak wiele informacji mogą dostarczyć źródła archeologiczne, nawet „drugorzędne", pochodzące nie z badań wykopaliskowych, lecz z prospekcji powierzchniowej, pod warunkiem, iż będą rozpatrywane kompleksowo, w szeroko pojmowanym kontekście przyrodniczym i kulturowym. W tym nurcie badawczym mieści się
też, ważna dla nas ze względów porównawczych, rozprawa Pawia Valde-Nowaka o najdawniejszym zasiedleniu Karpat Polskich.
Dla Polski poiudniowo-zachodniej brak było dotąd podobnego rodzaju ujęć neolitycznego osadnictwa. Rzutowało to nawet niekiedy negatywnie na interpretację zjawisk dostrzegalnych w innych regionach, zwłaszcza na północ od Sudetów i Karpat. Śląsk bowiem, mający znakomite warunki naturalne, położony był w centrum obszaru, na którym w młodszej epoce kamienia tworzył się w znacznej mierze kształt kultury mieszkańców Europy Środkowej. Tu krajobraz wysoczyznowy graniczył bezpośrednio z równie urodzajnym nizinnym. Stąd rozchodziły się impulsy nowych rozwiązań przekazywane przez grupy ludzkie przenikające z południa na Niż. Na tym też terenie docierające z północy społeczności ulegały swoistej akulturacji, przejmując właściwe tej strefie wzory gospodarowania.
Rozpoznanie archeologiczne Polski południowo-zachodniej dalekie jest, co prawda, od stanu w pełni zadowalającego. Niemniej prowadzona od wielu dziesiątków lat, niegdyś przez badaczy niemieckich, a następnie przez polskich, działalność konserwatorska sprawiła, że istnieje tu bogata mapa stanowisk z różnych czasów. Znacznie posunięte zostały też studia nad klasyfikacją chronologiczno-kulturową pochodzących stąd materiałów zabytkowych. Wydaje się, że w przypadku znalezisk neolitycznych jest ona na tyle szczegółowa, że można ustrzec się poważniejszych błędów w ocenie wieku analizowanych śladów osadnictwa. Ponadto niektóre mikroregiony, dzięki akcji Archeologicznego Zdjęcia Polski, a także innym inicjatywom poszukiwań powierzchniowych, zostały już stosunkowo dobrze zbadane. Nieco słabsze, co prawda, jest zazwyczaj ich rozpoznanie przyrodnicze, lecz próby powiązania obserwacji tego rodzaju z danymi archeologicznymi były również czynione. Sporo światła na zagadnienie przemian osadniczych rzuciły poza tym szerokopłaszczyznowe prace wykopaliskowe na niektórych stanowiskach neolitycznych w tej strefie. Ich wyniki spełniają też ważną rolę kontrolną w stosunku do wniosków wysuwanych na podstawie zbioru znalezisk powierzchniowych. Wydaje się zatem, że podstawowe warunki niezbędne do podjęcia rekonstrukcji organizacji przestrzennej społeczności neolitycznych w Polsce południowo-zachodniej zostały w dostatecznym stopniu spełnione. Niniejsze studium jest próbą realizacji tego zadania.
Zakres geograficzny naszego ujęcia jest dość rozległy. Obejmuje ono górne i część środkowego dorzecza Odry, po ujście Baryczy (ryc. 1). Pod względem geomorfologicznym jest to kraina mocno zróżnicowana. Z naszego punktu widzenia najistotniejsze są tu wyżynne tereny Przedgórza Sudetów oraz równinne Niziny Śląskiej. Jest to bowiem w znacznej części strefa lessowa...

Słowa kluczowe: