„Od Smętka do Stolema” – tak zatytułowaliśmy książkę, w której dokonujemy przeglądu kilku ważnych zjawisk literatury tworzonej w dużej mierze przez Kaszubów i w kaszubskiej przestrzeni kulturowej. Nie znaczy to, iż stawiamy jakiś izolacyjny akcent etniczny, chodzi nam raczej o sferę kaszubskiego Pomorza, w której poprzez literaturę zauważamy wiele wieloaspektowych doświadczeń człowieka pogranicza. Aby je opisać, ukazujemy niektóre związki literackie między tradycją kaszubską i polską, czasami sięgając ku tradycji niemieckiej. Chcemy przez to, choćby w kilku punktach, scharakteryzować problematykę genius loci Pomorza, choć mamy świadomość, iż właściwie dopiero opis literatury basenu Morza Bałtyckiego szerzej umieściłby kaszubskie Pomorze wśród innych tradycji kulturowych. Takie stricte komparatystyczne badania ze względu na ich odmienność metodologiczną i materiałową pozostawiamy jednak na uboczu. Metaforycznie przywołane figury Smętka i Stolema określają literacki status małej ojczyzny Kaszub, która związana jest przede wszystkim z najintymniejszą sferą życia prywatnego, rodzinnego i rodowego, a także z koncepcją podmiotowości grupy etnicznej mającej swój odrębny styl bycia, światopogląd i język, oraz związek tatczëzny ze świadomością ojczyzny uniwersalnej, wartości wyznaczanej nie tyle na mapie politycznej czy terytorialnej, ile przejawiającej się wśród idei humanistycznych Europy. Figury Smętka i Stolema pozwalają nam na zbudowanie metaforycznego i jednocześnie naukowego schematu, który ukazuje literaturę Kaszub w szczególnym napięciu. Z jednej zatem strony literatura kaszubska ma swój czas Smętka, a więc okres uporczywych walk o istnienie, czas pełen sprzeciwu płynącego z zewnątrz, odmiennych tradycji, a także niechętnego czy bojaźliwego przyjmowania wewnątrz rdzennej kaszubskiej tradycji. Z drugiej strony literatura owa ma także swój czas Stolema, okres manifestowania się dzieł wybitnych, stających się wyrazistymi znakami obecności kulturowej, środowiskowej dumy wynikającej ze zbudowania trwałych aktów samoświadomości. Mimo dominującego w opisie interpretacyjnym naszej książki czynnika historii literatury, Smętek i Stolem to dla nas również kategorie ahistoryczne o egzystencjalnym zabarwieniu. Chronologicznie rzecz ujmując istniały co prawda dla literatury Kaszub okresy trudniejsze (np. metodyczna germanizacja w XIX wieku), ale także stosunkowo łatwiejsze (np. koniec lat dwudziestych i początek trzydziestych XX wieku w odrodzonej Polsce). Dla naszego spojrzenia jednakże ważniejsze jest wskazanie przyczyn, które powodują, iż ktoś decyduje się tworzyć właśnie literaturę kaszubską, a także opisanie motywacji twórców i procesu kształtowania ich samoświadomości kulturowej.
W książce zajmujemy się najbardziej znanymi autorami literatury Kaszub: Szymonem Krofejem, Michałem Mostnikiem, Florianem Ceynową, Hieronimem Derdowskim, Aleksandrem Majkowskim, Janem Drzeżdżonem oraz Anną Łajming. Sięgamy do ich twórczości, aby na nowo – z perspektywy XXI wieku – dokonać namysłu, a także zapoznać się z ideami estetycznymi i społecznymi, jakie przedstawili w swych utworach. Zaczynamy od tak ważnej osoby dla rozwoju literatury kaszubskiej jak Szymon Krofej, aby ukazać, jak nie tylko jego, ale i biografie późniejszych artystów ziemi pomorskiej zanurzone były w różnorodne tradycje kulturowe (Ceynowa) lub wzorce postaw artystycznych (Derdowski). Klasyczne dzieła literatury kaszubskiej analizujemy w nieco odmiennej optyce, uwypuklając słabo obecne w recepcji elementy (obrazy Żydów u Derdowskiego, motywy literatury romantycznej u Majkowskiego). Specjalną uwagą badawczą objęta została proza Anny Łajming – najwybitniejszej pisarki Kaszub – której pisarstwo domaga się wieloaspektowego odczytania oraz twórczość Jana Drzeżdżona jako poety. Oprócz najważniejszych utworów literatury dokonujemy interpretacji rozleglejszych zjawisk kulturowych Kaszub: koncepcji badań literatury kaszubskiej i specyfiki teatru kaszubskiego. Dwa artykuły o syntetycznym ujęciu oraz pozostałe o bardziej analitycznym dyskursie, ukazują najbardziej wyraźne elementy fenomenu literackiego Kaszub, tej wciąż jeszcze mało zbadanej literaturoznawczo przestrzeni kultury.
(Ze wstępu)
