Podręcznik „wrósł” na dobre w krajobraz polskiej szkoły. Stanowi najważniejszy element wyprawki małego ucznia, przekraczającego po raz pierwszy szkolne progi, wyznacza rytm i treści jego działań. W ciągu trzech pierwszych lat nauki dziecko wykona tysiące poleceń, ćwiczeń i zadań zawartych w podręczniku; z jego pomocą nauczy się czytać, pisać i liczyć. (…) Polecenie „Otwórzcie podręczniki!” stanie się fundamentalnym składnikiem codziennego szkolnego rytuału, w którym dziecko uczestniczyć będzie aż do ukończenia edukacji.

Pytanie o to, jaki obraz świata (czy obrazy świata) prezentują dziecku współczesne podręczniki dla najmłodszych uczniów, jest równocześnie pytaniem o ich potencjał socjalizacyjny, na który składają się rekomendowane systemy wartości, wzorce ról społecznych, postaw i interpersonalnych relacji, zakres podejmowanej tematyki oraz sposób jej konceptualizacji; ponadto istotne są modele organizacji procesu uczenia się związane z obudową metodyczną podręcznika, bowiem poprzez dobór ćwiczeń, poleceń i zadań zostają określone granice uczniowskiej autonomii poznawczej i etycznej.

Ze wstępu

Spis treści
Wprowadzenie .........................................................................................................9
Część I Podręcznik szkolny jako medium społeczne i edukacyjne
Rozdział 1. Podręcznik szkolny w świetle teoretycznej refl eksji .......................17

1.1. Podręcznik szkolny do edukacji początkowej – geneza i współczesne wyzwania  ............................................................... 23

 1.2. Konwencjonalna perspektywa badań nad podręcznikiem szkolnym ......... 31

 1.2.1. Teoria podręcznika szkolnego............................................................ 32

 1.2.1.1. Podręcznik szkolny – wymiary defi nicyjne  .........................34

 1.2.1.2. Funkcje podręcznika szkolnego ........................................... 36

 1.2.1.3. Założenia konstrukcyjne, struktura i procedury tworzenia podręcznika ..................................... 40 1.2.1.4. Treści podręczników szkolnych – status i charakterystyka .................................................... 45 1.2.1.5. Kryteria analizy i oceny podręcznika ................................... 49

 1.2.2. Metodologia badań podręcznika szkolnego – procedury i metody badań .............................................................. 52

 1.2.3. Kontrowersje wokół przesłanek konwencjonalnej perspektywy badań nad podręcznikiem szkolnym  ................................................ 63

 1.3. Dyskursywno-analityczna perspektywa badań nad podręcznikiem szkolnym ...................................................................... 65

 1.3.1. Podręcznik szkolny jako Konstruktorium ........................................... 70

1.3.2. Funkcje podręcznika w perspektywie dyskursywno-analitycznej ......73

1.3.3. Wiedza w podręczniku – kondensacja dyskursów władzy................ 74

 1.3.4. Metody badań podręcznika szkolnego – analiza dyskursu .............. 78

 1.4. Podręcznik szkolny do edukacji początkowej – stan i perspektywy badań .......................................................................... 88
Rozdział 2. Współczesne konteksty funkcjonowania podręcznika do klas początkowych ........................................................................................ 108

 2.1. Dyskursy społeczne, polityczne i kulturowe jako wyzwania dla podręcznikowego obrazu świata .......................................................... 109

 2.2. Społeczna i integracyjna funkcja podręcznika szkolnego do klas I–III ....123

2.3. Szkolne ramy procesu socjalizacji .............................................................. 130

 2.3.1. Socjalizacja: funkcje, etapy i mechanizmy ....................................... 131

 2.3.2. Socjalizacja w klasach I–III w ujęciu współczesnych teorii socjalizacji ............................................................................... 135
Część II Obraz świata w podręcznikach szkolnych do edukacji początkowej – analiza badań własnych
Rozdział 3. Koncepcja i metody badań własnych ............................................. 143

3.1. Przedmiot, cel i problematyka badawcza ................................................... 143

 3.2. Analiza dyskursu jako metoda badań własnych ........................................ 146

 3.3. Zasady analizy materiału empirycznego ................................................... 148

3.4. Charakterystyka badanych podręczników ................................................. 150
Rozdział 4. Prezentacja wyników badań ........................................................... 153

 4.1. Dogmat prorozwojowego potencjału podręcznika – status podręcznika w opinii autorów ...................................................... 154

 4.2. Horyzontalny i wertykalny wymiar podręcznikowego obrazu świata  .... 157

 4.3. Oblicza dzieciństwa – obraz szczęśliwego dzieciństwa i próby jego demistyfikacji  ....161

 4.3.1. Dorosły i dziecko jako uczestnicy międzypokoleniowej komunikacji: od autorytaryzmu do partnerstwa ........................... 162

4.3.2. Różne wymiary podręcznikowego dzieciństwa: od dzieciństwa idyllicznego do dzieciństwa zagrożonego  ...................................... 168

4.3.3. Nieformalna grupa rówieśnicza – od konfl iktu do przyjaźni .........171

 4.4. Szkoła i rodzina w podręczniku – dyskurs tradycji versus dyskurs nowoczesności  ................................................................... 177

 4.4.1. Szkoła tradycyjna – szkołą idealną  ................................................. 178

4.4.1.1. Dlaczego warto chodzić do szkoły? – instytucja w służbie dziecka  ........................................... 178 4.4.1.2. Nauczyciel-ideał i uczeń z defi cytem; podręcznikowe wykładnie instytucjonalnych ról ........................................ 183

 4.4.1.3. Rodzice i szkoła – sojusz dla dobra dziecka ....................... 190

4.4.1.4. Klasa szkolna – społeczność prawie wzorcowa .................. 193

 4.4.2. Różne oblicza podręcznikowej rodziny – od rodziny wielopokoleniowej do rodziny rozbitej ........................................... 200
4.4.2.1. Stereotypizacja i idealizacja – podstawowe wymiary konstrukcyjne dominującego wzorca rodziny ................... 201

4.4.2.1.1. Wspaniałych rodziców mam – mama i tata z podręcznika .............................. 202

4.4.2.1.2. U babci jest słodko – dziadkowie w służbie wnuków  ............................................. 209

 4.4.2.1.3. Dobrze mieć brata, czyli kochające się rodzeństwo ......................................................... 212 4.4.3. Rodzina wobec zmian społecznych i wyzwań codzienności: dysfunkcje w życiu rodzinnym ........................................................ 215

 4.5. Społeczeństwo: organizacja, struktura i system wartości ........................ 219

4.5.1. Miasto i wieś w podręczniku – niwelowanie różnorodności .......... 220

 4.5.2. Społeczny podział i wartość pracy; praca zawodowa a prestiż społeczny  .......................................................................... 225

 4.5.3. System wartości jako fundament relacji interpersonalnych: dualistyczny model ludzkich postaw ............................................... 231

4.6. Dziecko w obliczu trudnych sytuacji życiowych ........................................ 235

 4.6.1. Zdrowie i choroba. Patetyczny i naturalistyczny obraz śmierci ..... 236

4.6.2. „Inny” w poszukiwaniu akceptacji „normalnych” – podręcznikowy wariant programu „przeciw społecznemu wykluczeniu” .............................................................. 240

 4.7. Kultura wysoka i kultura popularna: centrum i antypody kulturowej edukacji ucznia  ........................................................................................... 247

 4.8. Dyskurs religijny jako dyskurs religii chrześcijańskiej  ............................. 255

4.9. Nauka i technika w służbie postępu ........................................................... 259

4.10. Sport jako szlachetne współzawodnictwo ............................................... 263

4.11. Edukacja obywatelska – między glokalizacją a globalizacją  ................... 268

4.11.1. Ojczyzna i jej symbole – patetyczność jako formuła prezentacji  ................................................................................... 270

4.11.2. Różne oblicza patriotyzmu .......................................................... 274

 4.11.3. Wielcy Polacy, czyli pióra, pędzle i retorty na usługach Ojczyzny  ...................................................................................... 275

 4.11.4. Kultura ludowa – między skansenem a oberkiem ...................... 281

 4.11.5. Podręcznikowa historia Polski, czyli martyrologiczna wizja dziejów  ............................................................................... 283

 4.11.6. Polska w Unii Europejskiej – jedność ponad podziałami............ 290
Wnioski końcowe  .............................................................................................. 294
Bibliografia .........................................................................................................303