Str.

Wstęp.........................1

I. Przedstawienie materjalu leksykalnego w językach słowiańskich . 3

II. Postać fonetyczna i słowotwórcza drugiego członu złożenia w tepbfV- 14

III. Odmiany pierwszego członu w tepbfD-........... 25

IV. Rozwój znaczeniowy.................. 89

V. Próby uogólnień................... ,r>9

Zestawienie źródeł i materjałów gwarowych.........65

Bibljografja.....................72

Mapa I. Rozmieszczenie początkowego składnika wyraża tepWV- w językach słowiańskich. Mapa II. Rozmieszczenie odmian wyraża dopiero w gwarach polskich.

Spośród przysłówków powstałych od liczebników głównych czy porządkowych (por. stsł. drugoici, wtoriceją, stp. jednąc, drugdy, nawtorki i t. p.) jednym o bardziej mrocznej przeszłości jest przysłówek czasu znany w polskiem jako dopiero, w ros. menepb, ezes. teprv, s-chorw. (s)topn), bułg. teprrwa. Wyrazy tu przytoczone mają jeszcze swoje odmiany gwarowe lub indywidualne wykolejenia, tak że całość zestawionych form słowiańskich dać może ciekawy obraz nietyle co do rozwoju znaczeniowego — bo naogół waha się on między pojęciem 'nunc" a 'nunc primum, erst' —, ile co do jego zróżnicowania w dziedzinie strukturalnej.

Spod pióra Zubatego wyszła w czasop. Sbornik Filologiek^ (III, 1912, 219—23) garść uwag o pierwszorzędnym znaczeniu dla wniknięcia w budowę tego przysłówka. Autor poświęcił pierwszą część artykułu objaśnieniu wykolejeń wyrazu teprv na gruncie czeskim, zaś w drugiej, niewątpliwie dla nas ważniejszej, jakkolwiek bardzo zwięzłej i lakonicznej, podał klucz do rozwiązania etymologicznych odmian tego wyrazu na gruncie porównawczym słowiańskim.

Analizując drugi składnik tego złożonego przysłówka, ustalił Zubaty. że u jego podstawy słowotwórczej istnieć musiały cztery odmiany używanego przysłówkowo pierwiastka *pbfv~; *(tej-pi(rvb lub *(te)-pt>rvz} *(ie)-pbf-vo, *(tej-p^fve. 0 ile drugi składnik przysłówka typu tepbrv-, jasny etymologicznie, nie budził wątpliwości co do związku z przysłówkiem czasu phfvo, pbrvb i t. p., o tyle początkowy element, brzmiący rozmaicie w różnych językach słowiańskich, jak te-, to-, do- i in., domagał się szczegółow-szego wyjaśnienia. Wyjaśnienie to sprowadził Zubatj^ do następujących punktów: 1) u podstawy złożenia wyrazu tepbfvo leży partykuła dejktyozna te, obecna w czes. tede, ted' 'nunc', a wystę-

Prftce Kom. Jęz. nr ¦-¦*.

pująca jako samodzielny element wzmacniający w bułgarskiem, staroserbskiem, słoweńskiem (Fragm. Freisingeńskie), wreszcie w li-tewskiem te i grec. ifj 'na'; 2) złożenia z te- w tep$pv- są pierwot-niejsze od takichże z to~, które się pojawiły przez analogję do zaimka to; 3) do- w polskiem dopiero łączyć należy z przyimkiem do i jego złożeniami.

Zasadnicza myśl wydzielenia z tepfipu- partykuły dejktycznej te- nie budzi żadnych zastrzeżeń. Sądzę jednak, że bliższe wejrzenie w ten materjał językowy słowiański, którym Zubaty, skoncentrowany głównie na terenie czeskim, nie rozporządzał, wpłynąć winien modyfikująco na naszkicowany przezeń stosunek form z te- do innych (to-, do-\ zwłaszcza że pewne nowe. szczegóły leksykalne nie dadzą się pomieścić w ramach' dotychczasowych wyjaśnień.

Rozważania te poprzedzić musi możliwie pełny porównawczy materjał słowiański, i to zarówno w przestrzennej (geograficznej) jak czasowej perspektywie.