Warszawa 1962
386 s., tw., 20 cm
stan dobry (skreślone stemple i sygn. bibl.)

SPIS TREŚCI

Wstęp ................. 5
1 Ostrzeżenie do redakcji „Demokraty Polskiego" .... 17
2 Pas de reveries! Pas de reveries!......... 18
3 Z Polski................ 19
4 [Radziwiłł i jego majątki].......... 21
5 J. Lelewel i kazamaty............ 22
6 Rosja i Polska (list I—V)........... 22
7 Nowa podłość w Polsce........... 69
8 [Jeszcze o Radziwille]............ 69
9 Wspaniale zwycięstwo odniesione w guberni kowieńskiej przez cesarski pułk huzarów............ 70
10 [Znowu i znowu pas de reveries!]......... 71
11 Nowości Warszawskie............ 72
12 Po Muchanowie Cecurin........... 72
13 Wojna................ 73
14 [„Przegląd Rzeczy Polskich"].......... 74
15 Zwycięstwo odniesione przez bohaterskiego generała Mucha-nowa Nadwiślańskiego............ 75
16 Es reiten drei Reiter............ 76
18 Sprawozdanie............... 80
17 Terror w Polsce............. 80
19 Vivat Polonia!.............. 81
20 Nabożeństwo żałobne w Petersburgu....... 85
21 10 kwietnia 1861 r. i zabójstwa w Warszawie..... 86
22 Wykaz szpiegów i oskarżenie przez „Nord" oficerów rosyj­skich o okrucieństwo............ 88
23 Mater Dolorosa.............. 90
24 [Garibaldi i „Kołokoł"]............ 91
25 Rejtern................ 92
26 Lekcja geografii............. 93
27 Konsul pruski Berger, pełniący obowiązki namiestnika pol­skiego i odważny generał Meyendorf z Kurlandii ......... 93
28 [Z „Sanktpietierburskich Wiedomosti"]....... 94
29 Ojcowska rada.............. 94
30 [Joachim Lelewel]............. 98
31 Do wydawcy „Przeglądu Rzeczy Polskich"...... 98
32 [Do redaktora „Przeglądu Rzeczy Polskich"]..... 99
33 Polski adres............... 99
34 Kobiety rosyjskie do kobiet polskich....... 100
35 Z kim jest Litwa?............. 103
36 Do polskich wygnańców w Genui........ 104
37 [Z Kowna].............. 104
38 [Do Komitetu Polskiego]........... 105
39 Na marginesie listu z Wołynia......... 106
40 Od wydawców.............. 108
41 Uroczystości ku czci zjednoczenia Litwy z Polską w Kownie 108
42 [Adres polskich dam]............ 108
43 [Telegraf]............... 109
44 [Poeta Syrokomla]............. 109
45 Mogiła Konarskiego............ 109
46 Oszczerstwo na Polaków........... 110
47 Rosyjscy triumfatorzy w Suwałkach........ 110
48 Artyleria i żałoba............. 114
49 List oficerów.............. 115
50 Rufin Piotrowski............. 116
51 [Jak też pocznie sobie Konstanty Mikołajewicz w Polsce?] . 122
52 Wystrzały, rany i zabójstwa.......... 123'
53 Keller!................ 126
54 Arnholdt, Sliwicki i Rostkowski......... 126
55 Szubienica w Warszawie........... 127
56 Odpowiedź „Polakowi" na artykuł i list...... 128
57 Do Centralnego Komitetu Polskiego w Warszawie .... 129
58 Do oficerów rosyjskich w Polsce......... 130
59 Z kim wojujecie?............. 136
60 Sfałszowany werbunek........... 137
61 Odpowiedź............... 139
62 Rosyjscy męczennicy i dręczyciele w Polsce..... 140
63 [Z Warszawy]..............140
64 Do Jego Cesarskiej Wysokości W. Księcia Konstantego Mikołajewicza od oficerów rosyjskich stacjonujących w Polsce . 140
65 Do oficerów wojsk rosyjskich od komitetu oficerów rosyjskich w Polsce................141
66 Umieją umierać..............141
67 [„Daily Telegraph"]............142
68 MDCCCLXIII..............142
69 Oficjalny kontradres............145
70 Sojusz rosyjsko-francuski...........148
71 Expiatio! ...............148
72 Raport — rapport, a nie denunciation.......150
73 Zrównanie praw obcokrajowców i Rosjan w obliczu katorgi . 151
74 Propaganda policyjna i podatek.........151
75 Resurrexit!...............152
76 W sprawie adresu oficerów..........154
77 Braterska prośba do żołnierzy rosyjskich...... 158
78 Udzielni książęta............. 159
79 Francuski gut, austriacki gut, a prusacki bardziej gut . . . 160
80 Przestępstwa w Polsce........... 161
81 Do oficerów rosyjskich, którzy pisali do nas z Polski ... 165
82 Książę Orłów i baron Budberg......... 165
83 Surtout pas trop de zele, mr Budberg....... 166
84 Pomocnicze wojsko francuskie w Polsce...... 166
85 Ziemia i wola . . ..... 167
86 21 lutego 1863 .............. 168
87 Płacz ................ 168
88 Grabież i rozbój w Polsce.......... 172
89 Konstytucja aleksandrowska i pawłowowskie „Wremia" . . 174
90 1853 — 1863......... ..... 175
91 Great Western.............. 181
92 Rosjanka u Langiewicza....... 135
93 [„Nadwiślanin"] ............. I35
94 Die Geschicktlichkeit ist mit einer Okonomie verbunden . . 185
95 Proklamacja „Ziemi i Woli".......... 186
96 [Manifest i literacki Liprandi].......... 188
97 Hrabia Nostitz.............. 189
98 Powrót jego cesarskiej wysokości głównodowodzącego armii czynnej do Warszawy............ 190
99 Hrabina Chreptowiczowa i arcybiskup Feliński..... 190
100 Telegraficzne zwycięstwa........... 191
101 Demoralizacja wojenna........... 192
102 Biedne imię Rosjanina........... 192
103 A. A. Potiebnia.............. 193
104 Oficerowie rosyjscy w szeregach powstańców..... 194
105 Błysk sumienia.............. 196
106 Dziwne igraszki przypadku.......... 197
107 Do roczników petersburskiego szpiegostwa...... 198
108 Hyde Park i zakazany mityng......... 199
109 „Ward Jackson"............. 200
110 Między błyskawicą i gromem......... 201
111 Petersburski „Gołos" i bałtycki bełkot o Centralnym Ko­mitecie ................ 202
112 Proklamacja.............. 203
113 [„Wsieobszczij Dniewnik" i „Moskowskije Wiedomosti"] . . 203
114 Pierwszy maja.............. 204
115 Czego się oni tak przestraszyli?........ 205
116 Nazwisko, nazwisko? — Na Boga, nazwisko!..... 209
117 Z. Padlewski.............. 209
118 Rossiada ............... 210
119 Płacz nad Miniszewskim........... 224
120 Nie ma róży bez kolców........... 226
121 Bankiet w Sztokholmie........... 226
122 Podli! ................ 227
123 „Dień" i „Kołokoł"............ 228
124 Martyrologium polskie............ 232
125 „Kołokoł" i „Dień"............. 234
126 Nie wierzymy!.............. 244
127 Zygmunt Sierakowski............ 245
128 „Dień" i „Kołokoł"............. 247
129 ...A sprawa toczy się swoją koleją........ 255
130 Szubienice i czasopisma........... 259
131 Wyzucie z posiadania...........262
132 Punkt zwrotny............. 263
133 [„Adresołówstwo"]............. 264
134 Warszawa pocieszona!............ 254
135 Odchodzącemu w wieczność 1863 rokowi....... 270
136 [Jeden się zarumienił]............ 271
137 [Rosjanie we Florencji, w Genewie i Nicei]..... 272
138 Schinderknecht.............. 272
139 Czy to ten sam Panowski?......... 273
140 Patriotyzm w Pary żu............ 273
141 Przyczynek do murawiowszczyzny........ 273
142 Tajemnice prywatne i pa ństwowe........273
143 Ludożercy samowładztwa........... 274
144 List do Garibaldiego............ 275
145 Sentymentalne spojrzenie wstecz......... 284
146 Odpowiedź Garibaldiemu........... 285
147 Oszaleli do reszty............. 291
148 Car w niełasce. Pierwsze avertissement Milutinowi . . . 292
149 Słowianofilstwo w komorze celnej........ 293
150 Józef Jankowski............. 294
151 Na Wołyń!............... 296
152 Spacyfikowanie Litwy, uspokojenie Polski...... 298
153 Europejczyk .............. 299
154 [Wyzwolenie chłopów w Polsce]......... 301
155 Lżenie idących na śmierć........... 301
156 Pytanie pod adresem „Dnia".......... 302
157 Dokumenty! Dokumenty!........... 303
158 [Książę W. Czerkasski]............ 303
159 Bluźnierstwo „Moskowskich Wiedomosti" oraz ich takt . . 304
160 Kwiatki z ojczystej niwy........... 304
161 Polizeiwut............... 306
162 Egzekucje w Kazaniu............ 307
163 Agryppina Petersburska........... 308
164 Cesarscy sankiulotydzi............ 309
165 I cóż dalej?.............. 310
166 Poprawki i uzupełnienia........... 320
167 [Z. Samarin i M. Bekieniew].......... 325
168 Wyzwolenie chłopów w Rosji i powstanie polskie .... 326
169 Dwa listy Jarosława Dąbrowskiego........ 327
170 I to jest sława?.............. 327
171 Przyjaźń i braterstwo............ 328
172 Zesłanie jednego zamiast drugiego........ 329
173 Poglądy polityczne generała Rożnowa....... 329
174 Prawosławie na szynach........... 331
175 Podziękowanie za płodność.......... 331
176 Stracenie Rosjan............. 332
177 Z Polski................ 332
178 [Opieka rewolucyjna]............ 333
Przypisy................ 335


WSTĘP

Zbliżająca się setna rocznica wybuchu powstania styczniowego przyczynia się do wzrostu zainteresowania społeczeństwa polskiego zarówno samym powstaniem, jak i całością problemu walk wyzwo­leńczych naszego narodu. Walka narodowowyzwoleńcza stanowi bo­wiem najbardziej istotne zagadnienie całej epoki w naszych dziejach, a jej wpływ na całokształt stosunków społecznych, na psychikę, lite­raturę i sztukę naszego narodu był olbrzymi. Rozbiory Polski, doko­nane pod koniec XVIII stulecia przez mocarstwa będące ostoją feudalizmu, absolutyzmu i legitymizmu, naruszyły proces funkcjonowania organizmu narodowego. Wszystkie rewolucyjne i postępowe elementy w społeczeństwie polskim dążyły do przywrócenia tego organizmu do życia. Ich działalność pełna wzniosłych porywów, bolesnych klęsk i cierpień stanowi piękną kartę w historii Polski i pozostanie na zawsze wzruszającym pomnikiem bohaterstwa i martyrologii.
Walka narodowowyzwoleńcza rozwinęła się w okresie, kiedy Polska nie dokonała jeszcze rewolucji burżuazyjno-demokratycznej i kraj nasz pozostawał wciąż jeszcze w warunkach ekonomiki feudalnej. Ekonomika ta przeżywała stadium chronicznego kryzysu i hamowała rozwój wszystkich dziedzin życia narodu. Dlatego też walka o wyzwo­lenie narodowe musiała się organicznie zespolić z walką o realizację reform i przemian o charakterze burżuazyjno-demokratycznym, które by wyprowadziły naród z feudalnego impasu.
Najważniejszym problemem społecznym ówczesnej Polski była kwe­stia agrarna, z którą były związane interesy najliczniejszej grupy na­rodu — mas chłopskich. Od sposobu rozwiązania tego problemu za­leżało zarówno tempo rozwoju ekonomiki polskiej, jak też udział chłopów jako świadomych bojowników sprawy narodowej w walce wyzwoleńczej.
W ciągu dziesięcioleci poprzedzających powstanie styczniowe 1863 r. na czele ruchu narodowowyzwoleńczego znajduje się szlachta. Walka jej miała charakter historycznie postępowy, albowiem, z jednej stro­ny, była skierowana przeciwko zaborcom, ostojom reakcyjnego feudalizmu i absolutyzmu w Europie, z drugiej zaś — obiektywnie sprzyja³a realizacji programu rewolucji bur¿uazyjno-demokratycznej. Po­stêpowoœæ ta mia³a jednak cechy klasowej ograniczonoœci. Balast œwiatopogl¹du szlacheckiego — idealizowanie stosunków panuj¹cych w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, tendencja do utrzymania uprzy­wilejowanej pozycji szlachty w narodzie, niedocenianie sprawy ch³opskiej - wszystko to powa¿nie ogranicza³o rezultaty dzia³alnoœci rewolucjonistów szlacheckich i skazywa³o ich na osamotnion¹ walkê i klêskê.
Skuteczność walki o wyzwolenie narodowe ograniczał w tym okre­sie także fakt, iż kierowniczą w niej rolę w latach 1830-ych odgrywa­ła emigracja. Działając w warunkach wolnych od ucisku, utrzymując kontakt z postępowymi prądami Europy Zachodniej, starała się emi­gracja odzwierciedlać myśli i uczucia całego narodu, wypracowywać programy działalności i realizować je. Oderwanie od kraju musiało ujemnie odbić się na jej działalności, która jednak była o tyle sku­teczna, o ile odpowiadała żywotnym interesom kraju. A tak było nie zawsze. Oderwanie od kraju sprzyjało izolacji od jego aktualnej pro­blematyki, kształtowało nierealne programy działania, a priori ska­zane na niepowodzenie. Oderwanie od kraju w połączeniu z nieko­rzystną sytuacją polityczną i brakiem perspektyw jej zmiany wzbu­dzało nastroje pesymizmu, których naturalną konsekwencją było uleganie mistycyzmowi, tworzenie złudnych wizji i mitów, pogrążanie się w religijnej ekstazie. Nawet najbardziej postępowi i rewolucyjni przedstawiciele emigracji nie byli w stanie się od tego uchronić.
Postępowe skrzydło emigracji polskiej zdziałało wiele dla rozwoju walki narodowowyzwoleńczej, lecz tylko kraj mógł ująć w swoje ręce ster tej walki i zrealizować jej hasła.
W historii walki wyzwoleńczej narodu polskiego 1831—1863 do­strzegamy dwa równoległe, wzajemnie splatające się ze sobą procesy. Jeden '— to stopniowe, lecz systematyczne emancypowanie się ruchu narodowowyzwoleńczego spod kierownictwa emigracji i wypracowy­wanie własnego programu działania, w oparciu o konkretną rzeczy­wistość kraju. Drugi — to przełamanie i przezwyciężenie w tym ru­chu balastu światopoglądu szlacheckiego, rozrywanie kręgu intere­sów tej grupy, wysuwanie postulatów programowych, odzwierciedla­jących interesy szerokich rzesz narodu, przede wszystkim zaś mas chłopskich, organizowanie wśród nich szerokiej akcji agitacyjnej, bu­dzenie świadomości narodowej, wciąganie do szeregów bojowników o wolność.
Polscy działacze demokratyczni przypisywali wielką wagę powiąza­niu sprawy polskiej z interesami rewolucji europejskiej, z ideą mię­dzynarodowej solidarności ludów. Tym samym przeciwstawiali się oni antynarodowej polityce obozu arystokratycznego, wiążącego swe na­dzieje z pomocą rządów Europy Zachodniej, angażującego się w konflikty wojenne i rozgrywki dyplomatyczne nie maj¹ce nic wspólne­go ze spraw¹ polsk¹.
Niezmiernie doniosłą rolę przypisywał polski obóz demokratyczny nawiązaniu rewolucyjnej współpracy z narodem rosyjskim, z którym stosunki były w przeszłości bardzo skomplikowane w wyniku przede wszystkim egoistycznej polityki zarówno rosyjskich, jak i polskich feudałów.
Problem stosunków polsko-rosyjskich by! czynnikiem absorbującym w tym czasie uwagę wszystkich odłamów polskiego społeczeństwa, przy czym każdy z nich w różny sposób stosunki te rozpatrywał.
Najbardziej reakcyjne ugrupowania obozu magnacko-szlacheckiego zeszły, dążąc do utrzymania swych przywilejów, na pozycje zdrady narodowej, wyrzekając się własnego narodu, oddając się pod opie-kuńcze skrzydła caratu.
Inne ugrupowania tego obozu, wiążąc swe nadzieje z interwencją państw zachodnich, krzewiły w społeczeństwie nastroje biologicznej nienawiści do narodu rosyjskiego, przedstawiając go jako „naród nie­wolników", utrudniając tym samym narodowi polskiemu znalezienie drogi do porozumienia i współpracy z narodem, który uciskany przez to samo jarzmo był potencjalnie jego naturalnym sojusznikiem.
Przedstawiciele obozu demokratycznego rozróżniali między caratem i narodem rosyjskim i przeciwstawiali ich sobie, współczuli cierpie­niom narodu, wyrażali nadzieję, iż w przyszłości obudzi się ze snu, otrząśnie okowy niewoli i jako wolny reprezentant ludzkości odegra wielką rolę w jej dziejach. Sądzili, że walka narodu polskiego o swe wyzwolenie narodowe ma wielkie znaczenie dla narodu rosyjskiego. W ich poglądach było wiele elementów mistycznych, przeważnie brak­ło im realistycznej analizy stosunków społecznych i politycznych. Niemniej jednak ich zasadnicza myśl była głęboko słuszna i dobrze służyła sprawie zacieśnienia wzajemnych stosunków pomiędzy naro­dami, sprawie obalenia caratu i wyzwolenia Polski.
Szczególną czcią otaczali demokraci polscy świetlane postacie dekabrystów. Ilekroć przedstawiciele polskiej demokracji zwracali się z apelem czy odezwą do narodu rosyjskiego, zawsze ze czcią i pietyz­mem wspominali pamięć ofiar 1825 r. Coroczne uroczystości żałobne ku czci dekabrystów, organizowane przez polską lewicę emigracyjną, odgrywały ogromną rolę w kształtowaniu się podstaw polsko-rosyjskiego sojuszu rewolucyjnego, jednocześnie zaś zapoznawały narody Europy z rewolucyjnymi tradycjami narodu rosyjskiego.
Bohaterska walka narodu polskiego o niepodległość budziła podziw i szacunek postępowych elementów narodu rosyjskiego. W przeci­wieństwie do wielkomocarstwowej i szowinistycznej nagonki na Po­laków ze strony czynników państwowych, popieranej przez zwolenni­ków „oficjalnej ideologii", bądź reakcyjnego słowianofilstwa, postępowe elementy narodu rosyjskiego nie ba³y siê przyznaæ Polsce pra­wa do wolnego ¿ycia.
Człowiekiem, który odniósł się w Rosji szczególnie entuzjastycznie do sprawy polskiej, był Aleksander Hercen — jeden z najwybitniej­szych przedstawicieli rosyjskiego ruchu rewolucyjnego XIX stulecia.
Nie jest rzeczą łatwą dokonać krótkiej charakterystyki tej wspa­niałej jednostki, odznaczającej się zarówno wielkim humanizmem i erudycją, jak też niezłomną wolą walki o cel, postawiony sobie je­szcze w młodości...
...Było to w pierwszych latach reakcji mikołajewskiej. Po krwa­wym zdławieniu powstania dekabrystów w Rosji zapanowała martwa cisza; żelazna ręka tyranii carskiej tłumiła bezlitośnie każdy przejaw wolnej myśli. W społeczeństwie dominowały nastroje apatii, zniechę­cenia, rozpaczy. W takich warunkach młody Aleksander Hercen skła­da wraz ze swym najserdeczniejszym przyjacielem Mikołajem Ogariowem przysięgę, że życie swoje poświęci realizacji celu, w imię którego oddali swe życie dekabryści. Po wstąpieniu na Uniwersytet Moskiewski Hercen rzuca się w wir pracy kółkowej, poznaje utwory Aleksandra Radiszczewa, rewolucyjnej myśli Zachodniej Europy, stu­diuje dzieła klasyków utopijnego socjalizmu. W ówczesnych warun­kach Rosji kółka studenckie były jedynym ośrodkiem, gdzie żarzył się ogień wolnej i niezależnej myśli. Nic więc dziwnego, że władze pilnie śledziły za działalnością studentów. Wkrótce, w roku 1834 Hercen zostaje aresztowany.
Następują lata zesłania, w czasie których Hercen przebywa w Permie, Wiatce i Włodzimierzu nad Klaźmą. Bacznie obserwuje otacza­jącą go rzeczywistość, smutną rzeczywistość mikołajewskiej Rosji, widzi bezprawia i samowolę prowincjonalnych despotów w gubernatorskich mundurach, nędzę i cierpienia dręczonego ludu rosyjskie­go. Wkrótce obserwacje te znajdą odzwierciedlenie w pierwszych utworach literackich („Kto winien?", „Sroka złodziejka"), a szczegól­nie na kartach pamiętnika, opatrzonego tytułem „Rzeczy minione i rozmyślania", w których realizm w odtwarzaniu rzeczywistości szedł w parze z niezrównanym mistrzostwem stylu. Jednocześnie Hercen zadziwia wielką erudycją, szczególnie w dziedzinie filozofii. Jego „Listy o poznaniu przyrody" stanowią wspaniałe studium o materia-listycznym pojmowaniu otaczającego świata.
Lata 1843—1847 spędza Hercen w Moskwie, mając już wyrobioną markę w rosyjskim świecie literackim. Przyjaźni się z wielkim kryty­kiem literackim, rewolucjonistą Wissarionem Bielińskim, pisarzem Iwanem Turgieniewem, historykiem Tymoteuszem Granowskim, pu­blicystami Annienkowem, Botkinem i in., bierze czynny udział w po­lemice pomiędzy słowianofilami i zapadnikami.
Ponura atmosfera mikołajewskiej Rosji i stałe inwigilowanie przez w³adze policyjne wp³ywaj¹ deprymuj¹co na Hercena. Podejmuje on decyzjê emigracji, któr¹ urzeczywistnia w roku 1847.
Przebywa przez jakiś czas we Włoszech, następnie osiada w Paryżu. Burżuazyjne porządki monarchii lipcowej nie znalazły entuzjasty w osobie Hercena. Panowanie plutokracji finansowej, konformizm polityczny francuskich mężów stanu doczekały się niejednej zjadli­wej, a jednocześnie bardzo trafnej oceny na kartach nieustannie ros­nącego dorobku publicystycznego Hercena.
Wybuch rewolucji lutowej w roku 1848 powitał Hercen z entuzjaz­mem. Ocenił ją jako wiosnę ludzkości, jako młodzieńczy zryw świata do nowego, lepszego życia. Wkrótce jednak rewolucja zamiera. Zwy­cięstwo reakcji, a zwłaszcza krwawe stłumienie przez gen. Cavaignaca czerwcowego powstania robotników paryskich wywiera na przybyszu z Rosji przytłaczające wrażenie. Klęskę rewolucji Hercen ocenił jako zmierzch cywilizacji europejskiej. Nastrój rozpaczy i bólu znalazł odzwierciedlenie w utworze pod tytułem „Z tamtego brzegu".
W dniach zwycięskiego pochodu kontrrewolucji rozczarowany do Europy Zachodniej Hercen coraz częściej zwraca swą myśl ku rosyj­skiej ojczyźnie. Jeszcze w czasie zesłania zdołał przekonać się, że nie ma jednej, organicznie zespolonej Rosji, lecz są dwie Rosje: Rosja Pa­łacu Zimowego i knuta carskiego i Rosja uciskana, ludowa. I właś­nie w tych dniach depresji porewolucyjnej Hercen zaczyna dochodzić do wniosku, że w Rosji ludowej, w formach bytu rosyjskiego tkwią zalążki przyszłego ustroju sprawiedliwości społecznej. Taki zalążek dostrzegł on w instytucji wiejskiej wspólnoty gminnej, w której upatrywał panaceum przyszłości Rosji. Była to teoria błędna, ale w ówczesnych warunkach wyrażała ona dążenie do uznania prawa chłopów do ziemi i do sprawiedliwego jej podziału pomiędzy tych, którzy w codziennym trudzie ją uprawiają. Ta teoria Hercena odegra istotną rolę w dalszym rozwoju rosyjskiej myśli rewolucyjnej, stanie się idealistyczną podstawą narodnictwa.
Wiążąc z ludową Rosją nadzieje na lepszą przyszłość, Hercen stawia przed sobą bardzo ambitny i trudny cel. Postanawia zapoznać demo­kratyczną opinię Europy z rewolucyjnymi tradycjami narodu rosyj­skiego, ażeby przezwyciężyć dominujące w ówczesnej Europie mnie­manie, utożsamiające Rosję z reakcyjnym caratem.
Pierwszym przedsięwzięciem na tym polu jest wydanie w 1851 r. w języku francuskim i niemieckim pracy „O rozwoju idei rewolucyj­nych w Rosji". Życzliwe przyjęcie, z jakim się spotkała, dodało Hercenowi bodźca do dalszej działalności na tym polu, do nadania jej systematycznego charakteru. W tym celu przenosi się Hercen w 1852 r. do Londynu i tu zakłada Wolną Drukarnię Rosyjską, która odegrała bardzo wybitną rolę w dziejach wolnej prasy rosyjskiej.
Rozpoczyna się okres najbardziej płodnej działalności ...

Słowa kluczowe: