|
Witold Jan Doroszewski (ur.
1 maja 1899 w Moskwie, zm. 26 stycznia 1976 w Warszawie) – językoznawca polski,
profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek PAN, redaktor Słownika języka
polskiego.
Był synem Antoniego
(fizykochemika, dyrektora Centralnego Laboratorium Chemicznego Ministerstwa
Skarbu Rosji, przewodniczącego Naukowego Koła Polskiego w Moskwie) i Marii z
Tynowskich. Kształcił się w gimnazjum w Moskwie (do 1917), podjął następnie
studia językoznawcze na uniwersytecie moskiewskim; w 1918 przeniósł się na
Uniwersytet Warszawski, ale w tymże roku został powołany do wojska i służył do
1920. W latach 1920–1923 kontynuował studia na UW (m.in. pod kierunkiem Jana
Baudouina de Courtenay) i obronił w 1923 doktorat na podstawie pracy O znaczeniu
dokonanym osnów czasownikowych (słownych) w języku polskim. Podjął pracę na
uniwersytecie jako starszy asystent w Katedrze Języka Polskiego (1924–1927); w
latach 1927–1929 uzupełniał studia w Ecole Nationale des Langues Orientales
Vivantes w Paryżu i był tam lektorem języka polskiego. W 1928 został docentem w
Katedrze Języka Polskiego UW, a w 1930 kierownikiem tej Katedry i profesorem
nadzwyczajnym; od 1938 profesor zwyczajny. W latach 1935–1939 był dyrektorem
Instytutu Fonetycznego UW; w 1968 odszedł ze stanowiska kierownika Katedry
Języka Polskiego, a rok później przeszedł na emeryturę. Kierował również
Pracownią Dialektologiczną PAN (w latach 1954–1969, od 1957 pod nazwą Zakład
Językoznawstwa) w Warszawie. Na UW prowadził wykłady z języka polskiego,
słowotwórstwa i językoznawstwa ogólnego; gościnnie wykładał na uniwersytecie w
Brukseli (1934), uniwersytecie Wisconsin w Madison (w latach 1936–1937, gdzie
zorganizował Katedrę Języka Polskiego), uniwersytetach w Nancy, Bordeaux i
College de France w Paryżu (1939), w Oxfordzie, Leeds i Londynie (1958). W 1939
brał udział jako żołnierz w kampanii wrześniowej, a w latach 1940–1944 wykładał
na tajnym Uniwersytecie Warszawskim.
Był członkiem czołowych polskich akademii i towarzystw naukowych – Towarzystwa
Naukowego Warszawskiego (1930 członek-korespondent, 1936 członek rzeczywisty),
PAU (1947 członek-korespondent) i PAN (1952 członek-korespondent, 1957 członek
rzeczywisty). Był m.in. zastępcą przewodniczącego Komitetu Językoznawstwa PAN (w
latach 1954–1966 i 1969–1974, w latach 1960–1961 pod nazwą Komitet
Językoznawstwa i Słowianoznawstwa). W 1925 był w gronie członków założycieli
Polskiego Towarzystwa Językoznawczego; pełnił funkcje sekretarza (1931–1934),
wiceprezesa (1962–1964) i prezesa (w latach 1956–1958 i 1971–1974). W latach
1938–1939 i od 1966 był prezesem Towarzystwa Kultury Języka. Należał ponadto do:
Bułgarskiej Akademii Nauk (1963), Międzynarodowego Komitetu Slawistów (w latach
1968–1975 przewodniczący, od 1975 członek honorowy), Polskiego Komitetu
Slawistów (w latach 1969–1974), Serbskiej Akademii Nauk (1972), Austriackiej
Akademii Nauk (1974 członek-korespondent), Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego (w
1974 członek założyciel), Societe de Linguistique w Paryżu, Linguistic Society
of America, Institut d'Etudes Slaves w Paryżu, Instytutu Słowiańskiego w Pradze,
Comitee International Permament des Linguistes. Organizował Koło Warszawskie
Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. Był członkiem, a w latach 1[zasłonięte]948-19 -
przewodniczącym zarządu Stowarzyszenia Mieszkaniowego Spółdzielczego Profesorów
UW.
Zajmował się gramatyką opisową języka polskiego, dialektologią, słowotwórstwem,
fonetyką, semantyką, leksykologią i dydaktyką języka polskiego. Jest uważany za
twórcę warszawskiej szkoły dialektologicznej. Dokonał krytycznej analizy
doktryny Ferdinanda de Saussure'a i zwrócił uwagę na związki tej doktryny z
koncepcjami Emile Durkheima. Na podstawie analizy języka Teodora Tomasza Jeża
(Język Teodora Tomasza Jeża, 1949) przedstawił obraz polskiego języka
literackiego XIX wieku oraz określił ogólne prawa ewolucji języka (zasada
leksykalizacji i krystalizowania się dominanty). Badał związki historii
językoznawstwa z historią innych nauk humanistycznych; interesowało go również
pokrewieństwo historyczne języków słowiańskich. Określił podstawowe metody
badawcze w dialektologii. Sformułował zasady wydawania słowników. Był redaktorem
naczelnym Słownika języka polskiego (11 tomów, Państwowe Wydawnictwo Wiedza
Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1958-69; reprint, PWN 1996-97)
zawierającego ok. 130 000 haseł napisanych na podstawie 5 milionów cytatów z 3
tysięcy utworów literackich, prac naukowych, artykułów prasowych i innych
źródeł.
Współpracował z wieloma czasopismami, m.in. "Journal de Psychologie Normale et
Pathologique", "Biuletynem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego", "Pracami
Językoznawczymi", "Studiami Warmińsko-Mazurskimi", "Pracami Filologicznymi",
"Poradnikiem Językowym"; prowadził pogadanki radiowe w ramach Radiowego
Poradnika Językowego. Uczestniczył w krajowych i międzynarodowych kongresach
językoznawczych i slawistycznych. Na 30-lecie pracy naukowej dedykowano mu tom
XVIII "Prac Filologicznych" (1961). W gronie jego studentów byli m.in. Halina
Auderska, Jadwiga Puzynina, Zofia Kurzowa, Jan Tokarski. Był laureatem nagrody
państwowej II stopnia (1955), odebrał doktoraty honoris causa Uniwersytetu
Łódzkiego (1960), uniwersytetu w Berlinie (1960) i uniwersytetu w Pradze (1968);
odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej, Medalem Komisji Edukacji
Narodowej, Krzyżem Walecznych, Orderem Sztandaru Pracy I klasy, Krzyżem
Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
W jego dorobku jest około 800 publikacji naukowych.
Był żonaty z Janiną z Rogowskich, profesorem pedagogiki specjalnej Uniwersytetu
Warszawskiego; syn Jan (ur. 1931) został profesorem biofizyki Centrum Medycznego
Szkolenia Podyplomowego w Warszawie, syn Marek – profesorem protozoologii w
Instytucie Biologii Doświadczalnej PAN.
Najważniejsze publikacje
naukowe
O Komisji Edukacyjnej (1916)
Monografie słowotwórcze (1928–1931, 4 części)
Jan Baudouin de Courtenay (1929)
Zarys ogólnej klasyfikacji znaczeniowej sufiksów w językach słowiańskich (1929)
Kilka uwag o metodach badań gwaroznawczych (1931)
Mowa mieszkańców wsi Staroźreby. Opis i tezy teoretyczne (1934)
Z zagadnień fonetyki ogólnej (1936)
Język polski w Stanach Zjednoczonych A.P. (1938)
Studium języka a studium literatury (1939)
Język Warszawy (1945)
Kategorie słowotwórcze (1946)
Treść społeczna nauk humanistycznych a uniwersyteckie studia językowe (1947)
Zasady poprawnej wymowy polskiej (1947, z Bronisławem Wieczorkiewiczem)
Fizjologiczny mechanizm błędów językowych (1950)
Podstawy gramatyki polskiej (1952)
O normatywny charakter nauczania gramatyki (1953)
Słowotwórstwo a geografia lingwistyczna (1954)
Uwagi o metodach geografii lingwistycznej (1954)
Z zagadnień leksykografii polskiej (1954)
Jan Baudouin de Courtenay na tle swej epoki i jako prekursor nowych prądów w
językoznawstwie (1955)
Słownik języka polskiego (1958–1969)
Studia i szkice językoznawcze (1962)
Elementy leksykologii i semiotyki (1970)
O funkcji poznawczo-społecznej języka (1973)
Książki popularne i poradniki językowe
Myśli i uwagi o języku polskim (1937)
Rozmowy o języku (1948–1954, 4 serie)
Kryteria poprawności językowej (1950)
Wśród słów, wrażeń i myśli. Refleksje o języku polskim (1968)
O kulturę słowa (1962–1979, 3 tomy; zbiór artykułów o języku polskim)
|
