Warszawa 2004
320 str., wys. 24 cm
stan dobry


Spis treści

Wstęp ..................................................................................................................5

1, Geneza działalności oświatowo-wychowawczej do 1918 r........................ 13
2, Okres konfliktów i wojen o granice II Rzeczypospolitej (1[zasłonięte]918-19) .....40
3, Koncepcje pracy wychowawczej z żołnierzami oraz zasady upowszechniania oświaty i kultury w latach 1[zasłonięte]921-19...........................95
4, Wychowanie żołnierza-obywatela w latach 1[zasłonięte]926-19............... 144
5. Model działalności oświatowo-wychowawczej w latach 1[zasłonięte]934-19...... 190
6, Działalność oświatowo-wychowawcza w Polskich Siłach Zbrojnych
na Zachodzie i w okupowanym kraju podczas II wojny kwiatowej.........238
Zakończenie ................. 284
Bibliografia..................... 290
Sumrnary..................... 298
Wykaz schematów .................... 303
Indeks osób..................... 313


Wstęp

Druga potowa XIX w. charakteryzuje się w wojskowości przechodzeniem od modelu armii najemnej na model armii narodowej. Przełomu w tym względzie dokonała rewolucja francuska 1789 roku i nastający po niej okres wojen napoleońskich. Nowy model armii wymagał innego podejścia do problemów wychowawczych w jej szeregach. Zachodziła potrzeba świadomego wychowania żołnierza. To zaś rodziło inne podejście do jego wiedzy ogólnej oraz powinności obywatelskich. W tych uwarunkowaniach starano się powołać specjalistyczne struktury zajmujące się szeroko rozumiano działalnością oświatowo-wychowawczą. Po raz pierwszy pojawiła się ona w armii republikańskiej Francji.
W Polsce potrzebę wprowadzonego nowego modelu przygotowywania kadr dla potrzeb armii narodowej postrzeżono już w latach sześćdziesiątych XVIII w., kiedy utworzona została Szkoła Rycerska. Preferowany w niej model wychowawczy akcentował potrzebę wyposażenia kandydatów na oficerów w znaczny sposób wiedzy ogólnej, zwłaszcza wiedzy obywatelskiej, kształtowanie pożądanych cech osobowych oraz stosowanie nowoczesnych metod wychowawczych wobec podwładnych im żołnierzy.
Z działalnością oświatowo-wychowawczą w Wojsku Polskim po raz pierwszy spotykamy się w czasie insurekcji kościuszkowskiej 1794 roku. Wówczas to na szeroką skalę stosowano nowoczesne metody wychowawcze oraz, doceniano znaczenie prowadzenia w.śród mas żołnierskich pracy oświatowej. Kolejnego etapu tej działalności należy się doszukiwać w czasie funkcjonowania Legionów Polskich przy boku armii francuskiej. Wypracowany wówczas model działalności oświatowo-wychowawczej uznać należy jako wzorcowy nie tylko w ówczesnych warunkach. Prowadzono bowiem centralnie kierowaną działalność edukacyjną, w tym z wiedzy o Polsce i tradycjach oręża polskiego, stosowano nowoczesne
metody wychowawcze oraz zapoczątkowano działalność kulturalną, dostrzegając w niej ważny element wychowawczy i oświatowy. Działalność ta była w pewnym stopniu kontynuowana w armii Księstwa Warszawskiego.
Okres niewoli narodowej utrudniał, a niekiedy wręcz uniemożliwiał, prowadzenie zapoczątkowanych wcześniej form pracy oświatowo-wychowawczej. Nie była ona zupełnie możliwa po likwidacji polskich formacji wojskowych w 1831 r Stąd ponadstuletnia niewola narodowa zahamowała prace nad wypracowaniem spójnego modelu działalności oświatowo-wychowawczej.
Okresy zrywów powstańczych w latach 1830— i 831 i 1[zasłonięte]863 18 stanowiły krótkie etapy, kiedy powstawały sprzyjające warunki do prowadzenia działalności oświatowo-wychowawczej wśród żołnierzy wojsk powstańczych. Była ona jednak poniekąd utrudniona dynamiką prowadzonych walk oraz - powstanie styczniowe 1[zasłonięte]863-18 r. - ich partyzanckim charakterem. Tym niemniej wypracowano w czasie tych powstań wiele interesujących doświadczeń w zakresie form i metod prowadzenia takiej działalności.
W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej, kiedy na terenie Galicji powstawały polskie organizacje paramilitarne - Związek Walki Czynnej, Związek Strzelecki i inne - zaistniały możliwości prowadzenia w ich szeregach aktywnej pracy oświatowo-wychowawczej. Było to konieczne i z tego względu, iż członkowie tych organizacji traktowani byli jako kadry przyszłego wojska polskiego. W okresie krystalizowania koncepcji podjęcia walki o przynajmniej częściową - tak wówczas sądzono - odbudowę niepodległości, powstał zamysł zintensyfikowania działań nad pobudzeniem postaw patriotycznych Polaków, poddawanych intensywnym poczynaniom służącym ich wynaradawianiu. Dostrzeżono fakt, że największą przeszkodą w budzeniu świadomości narodowej był ogromny analfabetyzm - skutek celowej polityki okupanta - słaba znajomość własnych dziejów i tradycji orężnych.
W polskich formacjach zbrojnych walczących na różnych frontach I wojny światowej widziano potrzebę prowadzenia dostępnych form działalności oświatowo-wychowawczej i kulturalnej. Prowadzona była ona aktywnie w szeregach Legionów Polskich, korpusów polskich tworzonych w Rosji, Armii gen. Józefa Hallera powstałej we Francji, Polskiej Sile Zbrojnej czy Polskiej Organizacji Wojskowej. Z uwagi na charakter tych formacji oraz po części ich formowanie poza ziemiami polskimi, formy i metody prowadzonej działalności oświatowo-wychowawczej były nieco zróżnicowane. Wspólnym było wychowanie patriotyczne i obywatelskie, nadrabianie ogromnych braków edukacyjnych spuścizna po czasach rozbiorowych — oraz rozbudzanie zainteresowali kulturalnych. Priorytetem bytu wówczas działalność oświatowa, stopień analfabetyzmu społeczeństwa polskiego był bowiem ogromny. Powstały wówczas struktury organizacyjne instytucji odpowiedzialnych za powyższą działalność, które przeniesione zostały w pewnym zakresie do tworzonego po odzyskaniu przez Polskę
niepodległości w listopadzie 1918 r. Wojsku Polskiego. Nie było dziełem przypadku, że pierwsza instytucja nosiła nazwę Uniwersytet Żołnierski.
I wojna światowa udowodniła, iż o ostatecznym sukcesie decydowały nie armie kadrowe funkcjonujące w okresie pokoju, lecz rezerwy. Do lego wojna ta, charakteryzująca się wieloma elementami wojny totalnej, wymagała odpowiedniego przygotowania do niej zarówno potencjalnych żołnierzy, jak i całego społeczeństwa. Wobec powyższego sfera świadomościowa odgrywać zaczęła coraz większą rolę. Stąd wykazywano, że „żołnierz nowoczesny, prócz przygotowania fachowego, musi być przysposobiony do wojny od strony moralnej - powinien być obywatelem, który wie, jak dla państwa pracować w czasie pokoju, który rozumie, dlaczego jest jego obowiązkiem walczyć i umierać za kraj". To zaś powodowało, że działalność wychowawcza, realizowana przez takie formy jak oświata, kultura, propaganda, odgrywać miała coraz większą rolę w przygotowaniu żołnierzy zarówno do zadań pokojowych, jak i wojennych.
Powyższe rozważania wykazują, iż zanim powstało Wojsko Polskie II Rzeczypospolitej, mieliśmy interesujące własne doświadczenia w zakresie prowadzenia działalności oświatowo-wychowawczej. Rozumieliśmy też potrzebę sprecyzowania i realizowania jednolitej doktryny wychowawczej w tymże wojsku.
II Rzeczypospolita, powstała 11 listopada 1918 r., z formaino-prawnego punktu widzenia funkcjonowała, mimo klęski poniesionej we wrześniu 1939 r. i okupacji kraju przez Niemców i Związek Radziecki, do 28 czerwca 1945 r., czyli daty utworzenia w Polsce Rządu Jedności Narodowej i jego uznania przez mocarstwa, a w ślad za nimi przez inne państwa. Było to równoznaczne z cofnięciem przez mocarstwa zachodnie uznania dla polskiego rządu emigracyjnego przebywającego w Londynie, który był prawnym spadkobiercą instytucji rządowych II Rzeczypospolitej. Był to więc kres działalności II Rzeczypospolitej. Przyjęcie powyższych cezur czasowych oznacza, iż w niniejszej publikacji zrekonstruowana zostanie działalność oświatowo-wychowawcza w Polsce w latach 1[zasłonięte]918-19. To zaś powoduje potrzebę wyodrębnienia etapów tej działalności, na które składają się zarówno okres działalności pokojowej - lata 1[zasłonięte]921-19 -jak i okresy prowadzonych wojen - lata 1[zasłonięte]918-19 i 1[zasłonięte]939-19.
W pokojowym okresie funkcjonowania Wojska Polskiego, z uwagi na zmiany w priorytetach prowadzonej działalności oświatowo-wychowawczej, wyodrębnić należy trzy podokresy obejmujące lata 1[zasłonięte]921-19, 1[zasłonięte]926-19 i 1[zasłonięte]934-19. Preferowane w nich formy i metody prowadzonej działalności ulegały istotnym modyfikacjom. Zmieniały się także struktury organów odpowiedzialnych za ten dział pracy. Uwarunkowane to było zarówno wewnętrznymi, jak i międzynarodowymi czynnikami mającymi wpływ także na politykę wojskową Polski.

Słowa kluczowe: