Pierwsza na naszym rynku czytelniczym książka belgijskiego psychologa społecznego J. M. Nuttina (juniora) to praca bardzo szczególna, stanowi ona bowiem jedną z pierwszych reakcji na dominację teorii poznawczych w psychologii społecznej, którą to dominację znakomity amerykański psycholog społeczny R. B. Za-jonc ironicznie nazywa „imperializmem poznawczym". Nie ulega wątpliwości, że od lat około 20 w psychologii społecznej mamy do czynienia z tzw. orientacją poznawczą czy kognitywistyczną, która zapoczątkowali tacy badacze i teoretycy jak F. Heider czy L. Festinger: ten pierwszy przenosząc bezpośrednio na grunt amerykańskiej psychologii społecznej koncepcje europejskiej psychologii całości, ten drugi czyniąc to niejiako za pośrednictwem K. Lewina, 'który przed wyemigrowaniem do USA rozpoczął swoją działalność badawczą i teoretyczną w Europie. Zwolennicy orientacji kognitywistycznej decydującą rolę w regulacji ludzkiego zachowania przypisują procesom i strukturom poznawczym, natomiast nieco mniejszą wagę przywiązują do procesów emocjonalnych, traktując je co najwyżej jako skutki owych stanów poznawczych. Przykładem takiego podejścia może być chociażby uznawanie przykrego stanu napięcia jednostki za efekt pojawienia się u niej dysonansu poznawczego. W tym wypadku dysonans tuki uważa się za źródło napięcia, a samo napięcie emocjonalne za czynnik „służący" redukcji dysonansu.

Właśnie polemikę z tego typu podejściem, traktującym procesy emocjonalne jako swego rodzaju dodatek do procesów poznawczych, i to polemikę opartą na wynikach badań eksperymentalnych, stanowi praca J. M. Nuttina Illusion oj Attitude Change —¦ w polskim tłumaczeniu dosłownym: „Złudzenie zmiany postaw", które to sformułowanie zdecydowaliśmy się zastąpić nie mniej adekwatnym do treści książki, a lepiej brzmiącym tytułem: Kontrowersje wokół zmiany postaw. Swoje badania autor zaczai od replikacji badań wywodzących się wprost z tradycji badań nad dysonansem poznawczym, w których dysonans wywołuje się przez zachęcenie osób badanych za pomocą nagrody pieniężnej do wygłaszania opinii sprzecznych z własną postawą, a następnie sprawdza się, jak ten zabieg wpłynął na zmiany postawy (jest jasne, że skoro mowa o nagrodzie pieniężnej, w badaniach uwzględnia się również podejście teoretyczne oparte na koncepcji nagrody). J. M. Nuttin wykonał trzynaście różnych eksperymentów opierających się właśnie na tym paradygmacie, replikując niektóre z badań oryginalnych. Eksperymenty te dostarczały wyników .sprzecznych z wynikami badań .oryginalnych, a także wyników nie dających się interpretować w terminach teorii dysonansu czy teorii wzmocnienia. Ogólnie można stwierdzić, że Nuttin uzyskiwał znaczne „zmiany postawy" w następujących warunkach eksperymentalnych: badanych i(byli nimi studenci) proszono, żeby wypowiedzieli się (publicznie lub prywatnie) przeciwko własnej silnie ugruntowanej postawie (chodziło o negatywną postawę wobec tradycyjnego, niezwykle trudnego, systemu egzaminów). Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy badany produkował taką argumentację, pojawił się pewien charakterystyczny, nowy, szokujący, dziwny element sytuacji eksperymentalnej (nieuzasadnione pretensje eksperymentatora wobec badanego, próba dopisania mu przez eksperymentatora dodatkowych punktów za egzamin; eksperymentator-kobieta w szortach mini, co jest bardzo szokujące na katolickim uniwersytecie), wywołujący silne pobudzenie emocjonalne; owa bliskość czasowa między kontrargumentaeją przeciw własnej postawie a owym pobudzeniem emocjonalnym prowadzi do zmiany usytuowania reakcji na skali postawy w kierunku zgodnym z ową argumentacją, a niezgodnym z pierwotną silnie ugruntowaną postawą. Mówiąc ina-

czej: za pośrednictwem napięcia emocjonalnego wcześniejsza reakcja ewaluatywna (kontrargumentacją) „rozprzestrzenia się" — „zaraża", „infekuje" reakcję późniejszą, tzn. modyfikuje zaznaczenie określonej pozycji na skali postaw. Stąd podtytuł pracy: W kierunku teorii perswazji opartej na rozprzestrzenianiu się reakcji.

Widzimy więc, że zgodnie z koncepcją Nuttina dla zmiany postawy, a dokładniej mówiąc: określonej reakcji postawy, jest rzeczą podstawową nie tylko sama argumentacja sprzeczna z dotychczasową postawą, nawet jeżeli byłaby ona wytworzona przez samego odbiorcę — na co kładzie się nacisk przy podejściu poznawczym —- ale także, i to przede wszystkim, stan napięcia emocjonalnego towarzyszący pierwszej reakcji niezgodnej z postawą, .a więc w tym konkretnym wypadku kontrargumentacji stworzonej przez samą osobę badaną. I dlatego praca Nuttina jest zwiastunem pewnego odwrotu od koncepcji poznawczych widocznego w pracach niektórych współczesnych psychologów społecznych, jak chociażby wspomnianego już R. B. Zajonca. Warto również zwrócić uwagę, że koncepcja Nuttina zawiera pewne elementy neobehawioryzmu. W całej swojej pracy autor konsekwentnie używa terminu „reakcja postawy", który sprawiał wiele kłopotu w. trakcie tłumaczenia. Jest to termin niezwykle rzadko pojawiający się w literaturze z zakresu psychologii społecznej. Jednakże okazało się, że zmiany, które uzyskano w wyniku opisanego wyżej postępowania badawczego, dotyczyły wyłącznie jednej reakcji ewaluatywnej wyrażanej na jednej skali, natomiast nie wystąpiły one na innych skalach ściśle związanych z przedmiotem postawy. Innymi słowy, nie sprawdziła się teoria zgodności ze sobą poszczególnych elementów postawy ściśle związana ze strukturalną czy poznawczą koncepcją postawy jako względnie trwałej struktury złożonej z elementów poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych (lub dyspozycją do występowania takiej struktury), w której wyraża się stosunek do określonego przedmiotu. Zwykle zakłada się, że mamy do czynienia ze swoistą równowagą wewnątrz wspomnianej wyżej struktury, tzn. że wszystkie elementy postawy mają podobny znak, a gdy z jakiegoś powodu zmieni się znak jednego z nich, pozostałe elementy również go .zmieniają. Badania Nuttina pokazują wyraźnie, że ów

stosunek przejawia się w reakcji ewaluatywnej i że można doprowadzić do zmiany jednej reakcji ewaluatywnej (zaznacza się wtedy na .skali inną jej pozycję czy inny punkt niż dotychczas) bez zmian innych reakcji wyraźnie związanych z elementami poznawczymi. I dlatego J. M. Nuttin powątpiewa w trafność strukturalnego podejścia do konstruktu „postawa", wyraźnie preferując podejście beha wióry styczne, w którym badacz ogranicza się do badania określonej reakcji — reakcji ewaluatywnej — i stąd użycie skrótowego terminu „reakcja postawy" w znaczeniu: reakcja brana za równoważnik postawy. Wynik takiego badania, , wskazujący na zmianę jakiegoś jednego elementu, bez zmian innych elementów postawy w jej klasycznym, strukturalnym rozumieniu, dał pomysł tytułu pracy — w przekładzie dosłownym z oryginału — „Złudzenie zmiany postawy".

W stosunku zarówno do badań Nuttina, jak i do jego koncepcji teoretycznych nasuwają się liczne wątpliwości — wymienię niektóre z nich. I tak, można postawić pytanie: dlaczego Autor badał tylko postawy wobec jednego przedmiotu — a dokładniej mówiąc, reakcje ewaluatywne — a nie próbował weryfikować swojej koncepcji, jeżeli chodzi o reakcje wobec innego obiektu. Mogłoby się np. okazać, że koncepcja ta ma ograniczony charakter lub że jest bardziej ogólna.

Poważne wątpliwości budzi etyczna strona prowadzonych eksperymentów. Jak daleko może posuwać się badacz w bezpodstawnym obrażaniu osób badanych; czy da się celami poznawczymi usprawiedliwić nakłanianie ich do czynów nieetycznych (które normalnie grożą usunięciem z uczelni) czy można wprowadzać ich w zaambarasowanie tylko po to, by wywołać u nich silne pobudzenie emocjonalne; czy wreszcie wszystkie te napięcia są istotnie eliminowane w czasie sesji wyjaśniającej cel eksperymentu — innymi słowy, czy nie została w sposób wyraźny przekroczona zasada: „nie szkodzić badanym"?

Również samej teorii zmian reakcji postawy opartych na mechanizmie pobudzenia emocjonalnego nie można uznać za rozwiniętą w pełni. Badano tylko napięcia emocjonalne o wyraźnie negatywnym charakterze, brak jest natomiast danych na temat roli emocji pozytywnych. Czy ich wystąpienie również będzie prowadzić do zmian reakcji ewaluatywnych?

W przypadku postaw czy reakcji postawy ważną do zbadania zmianą byłoby nie tylko samo wystąpienie pobudzeń emocjonal-nvch czy ich znak, lecz również ich siła. Należałoby również uwzględnić różnice indywidualne w zakresie reagowania emocjonalnego, które — jak wiadomo — niewątpliwie istnieją. Nasuwa się także pytanie, czy koncepcja Nuttina nie jest ograniczona do sytuacji, w których badani sami produkują kontr argumentację przeciw swoim postawom, natomiast może nie mieć zastosowania wówczas, gdy przekaz pochodzi od jakiegoś innego nadawcy. Mimo wspomnianej wyżej wątpliwości praca Nuttina stanowi interesujący przykład badania roli pobudzenia emocjonalnego w procesie zmian postaw czy, mówiąc językiem Nuttina, zmian reakcji postawy.

Oprócz wspomnianych wyżej wartości merytorycznych praca J. M. Nuttina ma jeszcze inny walor. W. J. McGuire w jednej-ze swoich prac (The yin and yang oj progress in social psychologii. „J. of Personality and Social Psychology" vol. 26, nr 3) poświęconych kryzysowi w psychologii społecznej zwrócił uwagęT że omawiając metodologię ibadań psychologicznych przywiązujemy nadmierną wagę do formalnej strony planowania eksperymentów, a następnie do statystycznego opracowywania uzyskiwanych wyników, natomiast bardzo nieliczne są prace, w których omawia się proces dochodzenia do hipotez badawczych. Myślę, że praca Nuttina jest dobrym przykładem, jak to można robić i z tego powodu może być bardzo pomocna dla osób, które rozpoczynają swoją działalność badawczą w dziedzinie psychologii społecznej, czy nawet psychologii ogólnej. Punktem wyjścia dla postawienia hipotez były, jak to już wspomniano, prace badawcze wywodzące się z koncepcji dysonansu poznawczego, jak i z badań, w których próbowano pokazać pewne metodologiczne słabości tych pierwszych. Innymi słowy, bardzo skrupulatna analiza krytyczna tekstów opublikowanych prac badawczych pozwoliła Nuttinowi na wykrycie ich braków, a następnie na zaplanowanie ich ulepszonej replikacji, na nieco innym materiale, jeżeli chodzi o sam przedmiot postaw. Tak więc jeden ze sposobów dochodzenia do hipotez polega na krytycznej analizie badań prowadzonych w jakiejś dziedzinie, na wykryciu ich braków, sprzeczności w uzyskanych wynikach. Próba sprawdzenia już wykry-

tych prawidłowości w warunkach wolnych od błędów metodologicznych, ewentualnie ma innym materiale, jest zwykle oparta na nieco innych hipotezach niż te, które są zawarte w analizowanych pracach oryginalnych.

Drugi sposób dochodzenia do nowych hipotez, to bardzo dokładna analiza wyników własnych badań, stwierdzenie, czy nie pojawiły się jakieś fakty, które przy ujmowaniu ich w terminach już istniejących teorii (np. w wypadku Nuttina — teorii dysonansu poznawczego, czy teorii wzmocnienia) trudno jest zrozumieć. Tego rodzaju krytyczna analiza uzyskanych wyników pozwala na stawianie nowych hipotez, jak np. wspomniana wyżej hipoteza roli pobudzenia emocjonalnego w zmianie reakcji ewa-luatywnej. Ten sposób stawiania hipotez doprowadził J. M. Nuttina do wykonania łańcucha 13 ściśle powiązanych ze sobą eksperymentów, w którym każdy następny eksperyment wynikał z eksperymentów go poprzedzających. Efektem tego ciągu badań była wspomniana wyżej koncepcja teoretyczna. Tak więc kolejnym źródłem hipotez może być analiza własnych wyników, a szczególnie zwrócenie uwagi na te z nich, które są sprzeczne 2. postawionymi wcześniej hipotezami lub które trudno jest wy-, jaśmić za pomocą znanych już koncepcji teoretycznych. Oczywiście, z jednej strony, ten .sposób przedstawiania ze wszystkimi szczegółami procesu dochodzenia do hipotez utrudnia czytanie pracy Nuttina, obfitującej w liczne powtórzenia, z drugiej jednak — pozwala dokładnie śledzić, jak przedstawia się proces tworzenia tych hipotez.

Wreszcie jeszcze jeden walor, a mianowicie, że jest to praca ¦europejskiego psychologa .społecznego. Jak wiadomo, najbujniej psychologia społeczna rozwijała się i nadal się rozwija w Stanach Zjednoczonych A.P, Prace psychologów amerykańskich dominują w literaturze światowej,z zakresu psychologii społecznej i często ich pochodzenie geograficzne samo przez się je nobilituje. Od mniej więcej dwudziestu lat psychologia .społeczna bardzo intensywnie rozwija się w Europie, a w tym i w takich krajach jak Belgia, Polska, Holandia, a ostatnio Włochy, Austria. W naszym czasopiśmiennictwie psychologicznym publikowano już prace europejskich psychologów społecznych, jak np. prace brytyjskiego psychologa społecznego Tajfela (Tajfel H., Opuszczenie

qrupy joko przyspieszenie zmian społecznych. „Przegląd Psychologiczny 1979", t. XXII, nr 1), francuskiego psychologa Codola '(Cociol J. P., Porównywanie „ja — inni" a normy społeczne; zjawisko PIP. „Studia Psychologiczne" 1977, t. XVI, z. 2) i innych. Jest rzeczą ciekawą przedstawienie pierwszej książki europejskiego psychologa społecznego pochodzącego z nieco mniejszego kraju, pracy, która została współwydana przez Academic Press w ramach serii „Europejskie Monografie z Psychologii Społecznej" — tytuł owej serii, w której wyszło dotąd około 20 pozycji, świadczy o silnym rozwoju tej dyscypliny na naszym kontynencie. Wreszcie jako ciekawostkę warto podkreślić, że praca pokazuje (w Dodatku), jak trudno jest społecznemu psychologowi europejskiemu zostać uznanym na rynku amerykańskim, szczególnie gdy podważa on osiągnięcia tamtejszych psychologów — a także, jak przykry bywa brak takiego uznania.

Stanisław Mika

W roku 1964 w miejscowości Frascati we Włoszech po raz pierwszy zapoznałem się z pracami badawczymi dotyczącymi zmian postawy prowadzonymi przez Józefa Nuttina jr. Na kameralnym, zebraniu naukowym przedstawił on wyniki swoich wczesnych prac, w których zajmował się oddziaływaniem nagrody za argumentację niezgodną z postawą prowadzącym do zmiany tejże postawy. Referat wywołał ożywioną dyskusję, ponieważ zawierał implikacje o ogromnym znaczeniu dla żywej wówczas dyskusji pomiędzy zwolennikami teorii dysonansu a zwolennikami teorii wzmocnienia. Chociaż wyniki uzyskane przez Nuttina oaie udzielały poparcia właściwie żadnej z powyższych teorii, chętniej zaakceptowali je zwolennicy teorii dysonansu, gdy tymczasem zwolennicy teorii wzmocnienia usiłowali podważyć ich wartość, broniąc w ten sposób własnego stanowiska. Niełatwo jest jednak podważyć wartość prac badawczych charakteryzujących się tak znakomitą podbudową teoretyczną i metodologicznym rygorem. Nuttin zatem bez trudu obronił się przed zarzutami krytyki.

Dla doświadczonego naukowca przyjęcie postawy obronnej nie należy do spraw trudnych. Wystarczy, w zasadzie, wykazać słabe punkty analizy przeciwnika, potwierdzić raz jeszcze trafność własnych wyników, równocześnie atakując prace badawcze osoby krytykującej. Niewielka z tego płynie korzyść dla nauki, ale koledzy po fachu mają rozrywkę, a reputacja własna nie doznaje

szwanku. Nuttinowi zaszczyt przynosi fakt, iż nie ograniczył się on wyłącznie do przyjęcia opisanej wyżej postawy obronnej oraz ic w swej odpowiedzi na krytykę zwolenników teorii wzmocnienia r,ie dał się zwieść argumentacji zwolenników teorii dysonansu. Niezależny i nie skrępowany ograniczeniami doktrynalnymi, kroczył drogą wytyczoną we wczesnych swoich pracach, stopniowo gromadząc dowody na poparcie nowatorskiego i ciekawego stanowiska, które, o dziwo, bardziej przypomina teorię wzmocnienia niż teorię dysonansu. Niniejsza monografia prezentuje rezultaty atakowania przez Nuttina wytrwale i w sposób systematyczny — w aspekcie eksperymentalnym i teoretycznym — klasycznej, wchodzącej w zakres psychologii społecznej 'problematyki postaw i ich zmian.

Monografia ta z pewnością będzie stanowić istotny teoretyczny i empiryczny wkład do psychologii społecznej, ponadto posłużyć może za wzór przeprowadzania systematycznych, całościowych i teoretycznie znaczących programów badawczych. Imponuje w niej wyrafinowanie metodologiczne, analiza zagadnień teoretycznych jest dokładna, a przy tym błyskotliwa, eksperymenty są ciekawe i twórcze. Nowatorskie poglądy teoretyczne mogą stać się źródłem inspiracji dla przyszłych prac badawczych nad zmianą postaw, a także — w ujęciu bardziej ogólnym — powinny przyczynić się one do skorygowania nadmiernie „poznawczego" podejścia w rozważaniach teoretycznych nad zachowaniem społecznym.. Profesor Nuttin oddał .przysługę swojej dziedzinie naukowej udowadniając raz jeszcze, w jaki sposób dokładne, systematyczne badania oraz wnikliwa analiza teoretyczna mogą przyczynić się do wyjaśnienia problemów skomplikowanych przez niedociągnięcia pojęciowe i metodologiczne wcześniejszych prac badawczych.

Są powody do przypuszczeń, iż monografia ta wywoła gniew niektórych kolegów po fachu, z pewnością jednak będzie ona powszechnie czytana i jej wpływ okaże się znaczny, szczególnie dlatego, że jest to praca świetnie dająca się wyzyskać do celów nauczania. Zarówno absolwenci, jak i studenci zajmujący się problemami podstawowymi lub metodologicznymi znajdą w niej wiele ciekawych i pouczających informacji.

John T. Lanzetta

W mniejszej monografii przedstawiono trzynaści-e -nie opublikowanych eksperymentów, które stanowią jądro długoletniego projektu badań nad zmianą postaw, podjętych przez autora w ścisłej współpracy z dr Annie Beckers w Laboratorium voor Experi-mentale Sociale Psychologie Uniwersytetu w Leuven (Louvadn, Belgia). Punktem wyjścia dla tego programu była książka Leona Festingera z r. 1957 pt. Teoria dysonansu poznawczego, w której przedstawiono śmiałą teorię integracji i zmiany poznawczej, sta-nowuącą wspólną podstawę pojęciową dla zrozumienia imponującej liczby różnorodnych zjawisk psychologicznych. W pierwszym wydaniu tej książki zajmowano się czterema zasadniczymi grupami problemów badawczych: konsekwencjami decyzji, skutkami wymuszonej zgody, dowolnym i niedowolnym wystawianiem się na działanie informacji oraz rolą poparcia społecznego. Wspomniana publikacja niewątpliwie stała ,się bodźcem do podjęcia większej liczby badań i zainicjowała więcej sporów teoretycznych niż jakakolwiek inna z osobna wzięta praca w dziedzinie psychologii społecznej. Pomysł naszych badań zrodził się pod wpływem wątpliwości dotyczących eksperymentalnych podstaw interpretowania w kategoriach dysonansu poznawczego wpływu, jaki wymuszona zgoda na przedstawienie sprzecznej z postawą argumentacji wywiera na zmianę tej postawy. Znaczenie pierw-

szej części naszego projektu badawczego dla kontrowersji wokół dysonansu poznawczego było tak oczywiste, iż pierwotnie zamierzaliśmy podkreślić to w tytule naszej monografii — miał on brzmieć: „Rozprzestrzenianie się reakcji postawy: akognitywny, dysonansowy pogląd na perswazję". W rezultacie jednak, postanowiliśmy nie nawiązywać w tytule do teorii Festingera i zdecydowaliśmy się na tytuł ,,Złudzenie -zmiany postawy: w kierunku teori: perswazji opartej na rozprzestrzenianiu się reakcji" 1, Tytuł ten wprawdzie wydać się może przesadnie ambitny — najistotniejszy w nim jest prawdopodobnie zwrot „w kierunku" — chcieliśmy jednak w ten sposób zwrócić uwagę na ostatnie rezultaty naszych prób teoretyzowania, które, mamy nadzieję, będą miały znacznie większy wpływ na badania, zarówno podstawowe jak i stosowane, nad modyfikacją zachowań i perswazją niż tradycyjny paradygmat dotyczący wymuszonej zgody.

Chcielibyśmy wyrazić swą wdzięczność wszystkim tym, którzy przyczynili się do zrealizowania tego projektu i opublikowania jego rezultatów.

W przytoczonych pracach badawczych głównym eksperymentatorem była Annie Beckers, której nazwisko jako współpracownika widnieje na stronie tytułowej. Ponadto, cały rozdział drugi napisano opierając się w zasadzie na jej rozprawie doktorskiej. Ważniejsze jednak było jej ciągłe naukowe i osobiste zaangażowanie oraz entuzjazm, bez których doprowadzenie projektu do pomyślnego końca nie byłoby możliwe.

Jesteśmy również ogromnie zobowiązani Johnowi T. Lanzetcie. Do opublikowania niniejszej monografii po prostu nie doszłoby, gdyby nie jego zachęta i wnikliwa ocena krytyczna kolejnych wersji rękopisu. Ci, którzy wiedzą, jak wymagający jest wydawca „ Journal, of Personality and Social Psychology",* zrozumieją, że za luki i niedociągnięcia w tekście odpowiedzialny jest wyłącznie jego autor.

Uniwersytet w Leuvem, Fundacja Forda i Nationaal Fonds

voor Wetenschappelijk Onderzoek (Belgijska Narodowa Fundacja Naukowa) finansowali nasz projekt badawczy i pomogli nam w stworzeniu zaplecza technicznego i osobowego.

Chcielibyśmy przy tej okazji złożyć bardziej osobiste podzię- ' kowanie profesorom Józefowi (R.) Nuttinowi i Leopoldowi Knop-sowi. Znakomite przygotowanie teoretyczne i metodologiczne, jakie autor im zawdzięcza, w połączeniu z ich niesłabnącą troską o rozwój psychologii społecznej i stworzenie odpowiednich warunków do prowadzenia prac badawczych na Uniwersytecie w Leuven mają swój bezcenny wkład w powstanie niniejszej

monografii.

Sprawozdanie z pierwszych eksperymentów przedstawiliśmy w r. 1964 we Frascatd ma Konferencji Europejskiego Towarzystwa Eksperymentalnej Psychologii Społecznej. Przez cały okres prowadzenia przeze mnie prac badawczych Towarzystwo to odgrywało istotną rolę w tworzeniu przyjaznego naukowego klimatu dla uprzednio raczej wyizolowanego społeczniego psychologa.

Znaczna część maszynopisu przygotowana została podczas po-"bytu autora w Dartmouth, w roli profesora zaproszonego przez tamtejszy Instytut Stosunków Międzyludzkich. Pisanie monografii ukończono podczas rocznego urlopu naukowego udzielonego autorowi przez Uniwersytet w Leuven. Mieliśmy w ten sposób czas na przedyskutowanie najistotniejszych naszych wyników z przyjaciółmi i kolegami z laboratoriów psychologii społecznej przy uniwersytetach: w Oslo, Wisconsin, Michigan, Delaware, Princeton, Massachusetts, Yale, Harvard, Stanford oraz na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles i Santa Barbara.

Wreszcie, wyrażamy głębokie podziękowanie Josowi Feysowi ^a jego bezcenną pomoc przy rozwiązywaniu zagadnień technicznych i statystycznych, jak również Eddy'emu De Greef, który wykazał wiele cierpliwości kilkakrotnie przepisując poprawiany ¦ciągle rękopis.

T , ,„,, Jozej M. Nuttin, u

Leuven, maj 1974 J

Przedmowa do wydania polskiego........5

Słowo wstępne............12

Przedmowa i podziękowania . .......14

Rozdział 1. Spór między Rosenbergiem i Cohenem a nasze badania

z r. 1964.............. 17

1. Teoria dysonansu poznawczego Festingera (1957) i eksperyment Cohena dotyczący zamieszek studenckich (1962) .... 18

2. Rosenberga „Kiedy dysonans zawodzi" (1[zasłonięte]964-19) .... 30

3. Nasza krytyczna replikacja eksperymentu Rosenberga — rok 1964 39

4. Nierozstrzygające dowody na wpływ dysonansu.....68

Wnioski z rozdziału I...........80

B.ozdzial 2. Eksperymentalna próba podważenia interpretacji wpływu dysonansu poznawczego..........83

1. Wspólne cechy proceduralne naszych badań w r. 1969 oraz ich uzasadnienie............88

2. Eksperyment piąty. Wpływ anonimowości niezgodnego z postawą argumentowania o charakterze publicznym na następujące po

nim reakcje postawy (grupa telewizyjna i radiowa) .... 1001 2. Eksperyment szósty. Wpływ nagrody pieniężnej za publiczną argumentację niezgodną z postawą na następujące po niej reakcje

postawy.............123

4. Eksperyment siódmy. Nagroda „dysonansowa" a niezgodny z postawą charakter anonimowej, publicznej argumentacji . . . 141

3. Eksperyment ósmy. „Dysonansowa" nagroda a publiczny bądź

prywatny charakter argumentacji niezgodnej z postawą . . 146 Wnioski z rozdziału 2...........154

Rozdział 3. Dowody na poparcie akognitywnego stanowiska „dysonansowego" .............156

1. Eksperyment dziewiąty. Wpływ „dysonansowej", lecz wysoce cenionej nagrody niepieniężnej, prowadzący do zmiany postawy po argumentacji (badania z r. 1970)........157

"2. Eksperyment dziesiąty. Wpływ „dysonansowego" bodźca awersyj-nego na zmianę postawy po przedstawieniu argumentacji (badania z r. 1971)............186

3. Eksperyment jedenasty. „Dysonansowe bodźce i zmiana postawy po zgodnych i niezgodnych z postawą, perswazyjnych i nie-perswazyjnych, werbalnych reakcjach ewaluatywnych ... 195

Wnioski z rozdziału 3.......¦, . . . 216

Rozdział 4. Złudzenie zmiany postaw po przedstawieniu argumentacji: Perswazja w świetle hipotezy rozprzestrzeniania się reakcji ewaluatywnej.............218

1. Trwała zmiana postawy a stabilność zmienionej reakcji postawy 219

2. Postawa społeczna. Koncepcja oparta jedynie na hipotezie odwołującej się do reakcji ewaluatywnej.......243

3. Dominujące, „niezależne od sytuacji" reakcje ewaluatywne i „nieprzewidziana" zmiana reakcji w nagle zaistniałej sytuacji . . 249

¦4. Zakłócenie a rozprzestrzenianie się reakcji ewaluatywnych: elementy teorii perswazji..........264

5. Niektóre reprezentatywne eksperymenty dotyczące perswazji zre-

interpretowane w świetle hipotezy o rozprzestrzenianiu się reakcji 277

Wniosek końcowy.............294

Bibliografia.............298

.Dodatek do rozdziału 1: Fakty i fikcje w recenzji naukowej . . 305