| Opis | Stefan Parnicki-Pudełko
NOVAE – SEKTOR ZACHODNI.
THE FORTIFICATIONS IN THE WESTERN SECTOR OF NOVAE.
1990, 104 strony
PUBLIKACJA W JĘZYKU ANGIELSKIM Fortyfikacje w Novae, naddunajskiej twierdzy Legionu I Italskiego i późniejszego wczesnobizantyjskiego miasta, są obiektem badań trzech ekspedycji archeologicznych prowadzących tam prace wykopaliskowe, to jest ekspedycji Uniwersytetu Warszawskiego, ekspedycji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i ekspedycji Instytutu Archeologii i Muzeum Bułgarskiej Akademii Nauk (ryć. l, 2). Badania te rozpoczęła w roku 1960 podczas swojej pierwszej kampanii wykopaliskowej ekspedycja Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. Kazimierza Majewskiego, a w rok później ekspedycja IA Bułgarskiej Akademii Nauk pod kierunkiem prof. Dymitra Dymitrowa. W roku 1970 przystąpiła do tych badań ekspedycja Uniwersytetu im. A. Mickiewicza pod kierunkiem autora niniejszej publikacji, który zaangażowany był w nich stale już uprzednio w ekspedycji warszawskiej. Do czasu rozpoczęcia w r. 1960 polsko-bułgarskich prac wykopaliskowych w Novae linia murów tej twierdzy i miasta była w przybliżeniu znana ze schematycznego planu Karela Szkorpila, który w swojej wędrówce po Bułgarii na przełomie XIX i XX w. musiał widzieć jeszcze znaczne resztki tych fortyfikacji nad powierzchnią ziemi. W chwili, gdy przystępowaliśmy do tych prac, tylko w paru miejscach można było zaobserwować wystające nad powierzchnią, a przeważnie na poziomie powierzchni terenu, nieznaczne fragmenty murów obronnych. Tak wiec w pobliżu dzisiejszej szosy przecinającej teren Novae na kierunku W-Z widoczny był niewielki fragment górnej powierzchni czes'ciowo zachowanych konstrukcji zachodniego odcinka fortyfikacji (ryć. 7). Z południowego odcinka muru obronnego zachował się na powierzchni terenu fragment wykorzystany jako fundament współczesnego domku w prywatnej działce ogrodniczej. Z północnego odcinka muru obronnego, który K, Szkorpil uważał za zaginiony na skutek podmywania gliniastego zbocza przez Dunaj, wśród drzew i krzewów chroniących to zbocze przed erozją dostrzegliśmy parę świeżo odsłoniętych przez poszukiwaczy materiału budowlanego kamiennych bloków licowych oraz fragment zniszczonej baszty zarysowujący się w profilu zbocza w północno-zachodnim narożniku fortyfikacji (ryć. 31, 34). Na poziomie terenu w trawie była ledwo dostrzegalna górna powierzchnia północnego odcinka muru obronnego przy jego wschodnim krańcu przy współczesnym pomniku zbudowanym ku czci żołnierzy rosyjskich, którzy zginęli przy przeprawie przez Dunaj podczas wojny rosyjsko-tureckiej w 1877 r. Ledwo iwidoczny był też o kilkadziesiąt metrów od tego miejsca dalej na zachód w trawie na dnie wąwozu drobny fragment północnego odcinka muru obronnego.
Niewielki fragment wschodniego odcinka muru obronnego można było dostrzec w południowym profilu wykopu wykonanego przy budowie dzisiejszej szosy i drugi po przeciwnej stronie tej drogi. Dzięki obserwacjom powierzchniowym terenu i badaniom wykopaliskowym można było już po pierwszej kampanii wykopaliskowej ustalić linie murów obronnych na odcinkach: zachodnim, północnym i południowym prawie dokładnie, natomiast na odcinku wschodnim w przybliżeniu. Na podstawie tych ustaleń i po założeniu przez topografów sieci hektarowych kwadratów dokonano podziału terenu Novae na Sektor wschodni przeznaczony do prac wykopaliskowych ekspedycji bułgarskiej i Sektor zachodni jako teren prac ekspedycji polskiej (ryć. 2). W obrębie Sektora zachodniego, jak się później okazało, znajdował się prawie cały obszar pierwotnego obozu Legionu I Italskiego, za wyjątkiem wschodniej jego części szerokości około 55 m. Wspomniane wyżej, a dostrzeżone już w 1960 r. fragmenty wschodniego jego odcinka zauważone przy dzisiejszej szosie należały do fortyfikacji późnoantycznych zbudowanych po usunięciu pierwotnego muru wschodniego twierdzy legionowej i po włączeniu w obręb, nowych murów obronnych terenu o powierzchni około 10 ha leżącego po wschodniej stronie obozu legionowego. Zarówno owe póznoantyczne mury, jak i wcześniejszy cały wschodni odcinek muru obronnego twierdzy legionowej wraz z jego wschodnimi narożnikami badane przez ekspedycje Bułgarskiej Akademii Nauk, lecz częściowo tylko opublikowane, nie są poddane opracowaniu w niniejszej publikacji, chociaż częściowo musiały być w niej uwzględnione.
Struktura systemu obronnego w różnych jego odcinkach była w pewnej mierze zróżnicowana, co było uzależnione przede wszystkim od warunków terenowych, które w wysokim stopniu decydowały o obronności poszczególnych sektorów fortyfikacji. Z natury obronny charakter miała północna strona obozu legionowego i późniejszego miasta. Zbocze nad Dunajem po południowej stronie rzeki wznosi się do wysokości około 20 m nad lustrem wody w rzece, którego poziom jest oczywiście zmienny. Pozostałości północnego odcinka fortyfikacji znajdują się obecnie w odległości przeciętnie kilku metrów od stromego zbocza. Uwzględniając jednak fakt postępującej erozji zbocza widoczny na przestrzeni kilku kilometrów na wschód i zachód od Novae należy przypuszczać, że w starożytności zbocze to sięgało może nawet o kilkanaście metrów dalej niż obecnie na północ. Północna wiec strona łatwa była do obrony, toteż fortyfikacje nie musiały być" tam zbyt silne. Natomiast o wiele silniejszych umocnień obronnych wymagała zachodnia, południowa, a także i wschodnia strona obozu i późniejszego miasta, gdzie teren był przeważnie płaski, ułatwiający nieprzyjacielowi dostęp do murów obronnych. Od zachodu też i od południa wiodły do Novae ważne drogi lądowe.
W badaniach wykopaliskowych nad systemem obronnym w Sektorze zachodnim Novae ograniczono się dotychczas do odkrycia i przebadnia najważniejszych jego elementów, a miedzy innymi do ustalenia miejsca usytuowania bram, a przez to samo rozpoznania linii biegu głównych ulic prowadzących do centralnej części siedziby Legionu I Italskiego. Różne przyczyny wpłynęły na to, że znaczne partie fortyfikacji w Sektorze zachodnim nie zostały poddane badaniom wykopaliskowym. Tak wiec eksploracja całego północnego odcinka muru obronnego połączona z likwidacją rosnących tam drzew i krzewów, które - jak było już wspomniane - chronią przed erozja zbocza nad Dunajem, musiałaby bez zastosowania kosztownych środków konserwacyjnych doprowadzić do zniszczenia zbocza. Zbocze to jest szczególnie zagrożone erozją, ponieważ wobec znacznego nachylenia terenu Novae z południa na północ, spływają przez nie w okresie opadów znaczne ilości wody. Przy południowym natomiast odcinku fortyfikacji i przy południowej części odcinka zachodniego prace wykopaliskowe (poza odkryciem bramy południowej i narożnej baszty południowo-zachodniej) przeprowadziliśmy w stosunkowo niewielkim zakresie głównie dlatego, by nie niszczyć prywatnych ogródków, przez które owe fortyfikacje przechodzą. Niewątpliwie tam kryją się jeszcze w ziemi pozostałości baszt wewnętrznych, których zarysów można się wczesną wiosną tu i ówdzie dopatrzeć, a o których bliższe wyobrażenie daje nam baszta odkryta przez ekspedycję Uniwersytetu Warszawskiego już podczas pierwszej kampanii wykopaliskowej w środkowej części zachodniego odcinka fortyfikacji (ryć. 8, 9) i nie opublikowane na razie baszty przy wshodnim odcinku muru obronnego przez ekspedycje IA Bułgarskiej Akademii Nauk.....
CONTENTS
Introduction
I. The Earth Fortifications.........................
1. The Defensive (?) Trenches West of the Fortress of the First Italian Legion . .
2. The Fortifications of the Camp of the first Italian Legion..........
3. Conclusion
II. The Stone Fortifications
A. The Western Segment
1. Middle Part: the Defence Wall and Bastions Chronology ........
2. The Western Gate (Porta Principalis Sinistra) Stage l (19); Stagc n (2i);Stage III (25) Stage IV (33); Later Changes in the Structure and Functions of the Gate (34)......
3. The Defence Walls by the Western Gate
B. The Northern Segment
1. The North-Western Corner
2. The Defence Wall
3. The Northern Gate (Porta Praetoria)
C. The Southern Segment
1. The Eastern Part of the Defence Wall ................
2. The Southern Gate (Porta Decumana) Stage i (47); Stage II (49); Stage III (49) . .
3. The South-Western Bastion.....................
4. The Defensive Wall by the South-Western Bastion
Conciusion
Notes
List of Figures
Novae - Sektor Zachodni. Fortyfikacje. Summary in Polish
Figures
Authors of Photos and Drawings |
