Łódź 2004
136 str., wys. 24 cm
stan dobry



Spis treści
Wstęp.............................................. 5
Rozdział I. Niemcy w Estonii i na Łotwie w średniowieczu i czasach nowożytnych
(XIV-XIX w.)....................................... 7
1. Niemiecki podbój i panowanie niemczyzny wschodniobaityckiej pod kolejnymi rządami Polski, Szwecji i Rosji............................ 7
2. Zmagania wojenne Polski, Szwecji i Rosji o kraje wschodniej Nadbattyki (1[zasłonięte]558-17) ....................................... 11
3. Wpływy Baltendeutschów w Petersburgu i ich doniosła rola w Cesarstwie Rosyjskim wieku XVIII-XIX............................ 20
4. Próby zmiany statusu Baltendeutschów na przełomie wieku XJX-XX..... 38
Rozdział II. Niemcy wschodniobaltyccy (Łotwy i Estonii) w przełomowym
wieku XX (do 1920 r.).................................. 48
1. Imperialna polityka wschodniobałtycka II Rzeszy przy aktywnym poparciu Baltendeutschów z Łotwy i Estonii (1[zasłonięte]916-19).................. 52
2. Niemcy bałtyccy w walce z ekspansją Rosji sowieckiej (1918/1[zasłonięte]919-19/1920) 64
3. Sytuacja powojenna Baltendeutschów w czasach niepodległości Estonii i Łotwy (1[zasłonięte]919-19/1934).................................... 84
Rozdział III. Niemcy osiadli na Litwie i w kraju kłajpedzkim.............. 93
1. Niemcy na Litwie................................... 93
2. Niemcy kłajpedzcy................................... 107
Zakończenie........................................... 123
Bibliografia........................................... 124
Indeks nazwisk........... ......... 130
Wstęp
Po przełomie politycznym, który nastąpił w Polsce i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej na początku lat dziewięćdziesiątych ubieg­łego wieku, jedną z zauważalnych oznak tego procesu w polskiej historio­grafii stało się żywe zainteresowanie problematyką „mniejszościową". Stop­niowo zdjęte zostało odium, towarzyszące wcześniej takim badaniom w od­niesieniu do polskiej rzeczywistości. Wykreowany wcześniej obraz jednoet-nicznej Polski został zakwestionowany, zauważone zostały i w znacznym stopniu docenione inne niż polska narodowości, które, jakkolwiek stosun­kowo mało liczne, mają jednak swoje cechy immanentne, wprowadzające w krwioobieg kraju cenne elementy kulturowe, socjalne, ekonomiczne i inne.
Wśród mniejszości tych istotne miejsce zajmuje ludność deklarująca niemieckie pochodzenie (według ostatniego spisu - około 130 tys. osób) i jej to, uwzględniając długą historię jej obecności na ziemiach polskich, a także kontekst relacji międzypaństwowych (polsko-niemieckich) i między­ludzkich, poświęcone zostały poważne studia i rozprawy. W znacznie mniejszym stopniu zainteresowanie „niemczyzną" w Polsce przełożyło się na badania nad jej obecnością na innych terenach, w tym również ościennych wobec obecnego terytorium państwa polskiego, które przejściowo stanowiły także jego składową część. Uwaga ta odnosi się również do obszarów położonych na wschodnim wybrzeżu Bałtyku, stanowiących obecnie terytoria państwowe Łotwy, Estonii i Litwy.
Obecność żywiołu niemieckiego na tych terenach datuje się od wieku XIII i przetrwała w postaci zorganizowanego życia tej społeczności aż do połowy XX w. Siedem wieków niemieckiej obecności odcisnęło na tych terenach swoje wyraźne piętno. Przede wszystkim odnosi się to do Łotwy i Estonii, w znacznie mniejszym stopniu do Litwy.
Obszary niemieckiej ekspansji i osiedlenia na wschodzie obejmujące ziemie nadbałtyckie stanowiły tak silny bastion niemczyzny, że pozwalało jej to myśleć nawet o przyłączeniu do państwa niemieckiego. Takie tendencje występowały począwszy od okresu dominacji krzyżackiej wspartej potęgą Hanzy, zakończywszy na takich planach w okresie I wojny światowej, co łączyło się z obecnością na ziemiach nadbałtyckich niemieckich wojsk okupacyjnych.
Mniejszość niemiecka na terenie Łotwy i Estonii odgrywała przez długi czas tradycyjnie przypisaną jej rolę „Kulturtragerów", co było konsekwencją przygniatającej dominacji elementu niemieckiego w klasie rządzącej - szlachcie, a także silnej pozycji wśród wyższych warstw mieszczaństwa. Niezgoda na wynikające z tego faktu podporządkowanie miejscowej ludności wystąpiła w postaci zorganizowanego oporu dopiero w drugiej połowie XIX w. wspierana też przez władze carskie, dążące na tych terenach do osłabienia wpływów niemieckich.
Autorzy zakończyli swój wykład na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku, co podyktowane zostało z jednej strony zakończeniem w tym czasie dominacji niemieckiej, ale jest także wynikiem faktu, iż okres międzywojenny w odniesieniu do terenów Łotwy i Estonii został już przedstawiony w sposób wyczerpujący w innej publikacji (A. Topij, Mniejszość niemiecka na Łotwie i w Estonii 1[zasłonięte]918-19/41, Bydgoszcz 1998). Niemniej krótki rys sytuacji Baltendeutschów w latach dwudziestych był potrzebny.
Wyjaśnienia wymaga odrębne potraktowanie terytorium Litwy, co wynika ze specjalnego statusu i usytuowania enklawy kłajpedzkiej, wcześniej nie wchodzącej faktycznie w obręb ziem tradycyjnie litewskich, a przyłączonej do Litwy w 1923 r. Z tego powodu losy Niemców z kraju kłajpedzkiego doprowadzono chronologicznie w zarysie do lat trzydziestych.
W bibliografii wykorzystanej w pracy dominują pozycje niemieckich autorów, dla których problematyka ta stanowiła przedmiot żywego zainte­resowania, co trwa do dziś. Stosunkowo jeszcze nieliczne, ale pojawiające się publikacje polskich i zachodnich autorów pozwalają na wprowadzenie do obiegu także spojrzenia drugiej strony. Część bazy źródłowej stanowią również archiwalia niemieckie, z Zentrales Staatsarchiv w Poczdamie (w RFN oddział Bundesarchiv - Koblenz) i polskie z Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Słowa kluczowe: