Poznań 1998
364 str., okładka twarda wys. 24 cm
stan dobry


SPIS TREŚCI
Wstęp.................................... 5

CZĘŚĆ I
Następstwa przegranej wojny dla ludności niemieckiej w Prusach Zachod­nich (1[zasłonięte]918-19) ............................... 13

Rozdział I. Niemcy wobec perspektywy utraty Prus Zachodnich (październik 1918 -
czerwiec 1919).......................... 15

Rozdział II. Przygotowania organizacyjne Niemców w Prusach Zachodnich do roli
mniejszości narodowej (czerwiec 1919 - styczeń 1920)......... 35

CZĘŚĆ II
Niemcy pomorscy między Polskę a Rzeszą w latach 1[zasłonięte]920-19........ 49

Rozdział III. Liczba i rozmieszczenie ludności niemieckiej na Pomorzu...... 51

Rozdział IV. Polska i Niemcy wobec mniejszości niemieckiej na Pomorzu ..... 71
1. Polskie władze i społeczeństwo wobec mniejszości niemieckiej na Pomorzu 72
2. Państwo niemieckie wobec mniejszości niemieckiej na Pomorzu..... 81

CZĘŚĆ III
Mniejszość niemiecka na Pomorzu w latach 1[zasłonięte]920-19 .......... 85

Rozdział V. Działalność polityczna ...................... 87
1. Rozwój organizacyjny w latach 1[zasłonięte]920-19 .............. 87
2. Legalne formy walki politycznej................... 97
3. Inne przejawy działalności politycznej................ 107
4. W poszukiwaniu nowych rozwiązań (1[zasłonięte]930-19) ........... 115

Rozdział VI. Zagadnienia gospodarcze..................... 119
1. Walka o ograniczenie rewindykacji polskich (1[zasłonięte]920-19)........ 119
2. Koniunktura gospodarcza (1[zasłonięte]925-19)................ 132
3. W okresie kryzysu gospodarczego (1[zasłonięte]930-19) ............ 148

Rozdział VII. Kwestie wyznaniowe...................... 156
1. Ewangelicy........................... 156
2. Katolicy............................. 172

Rozdział VIII Problematyka szkolna, kulturalno-oświatowa i życia codziennego . . 186
1. Szkolnictwo ........................... 185
2. Działalność kulturalno-oświatowa.................. 211
3. Sport .............................. 222
4. Oddziaływanie światopoglądowe Rzeszy .............. 225
5. Sprawy codziennej egzystencji na styku polsko-niemieckim ...... 226

CZĘŚĆ IV
Mniejszość niemiecka na Pomorzu w latach 1[zasłonięte]933-19............ 233

Rozdział IX. Działalność polityczna...................... 235
1. Po przejęciu władzy w Niemczech przez narodowych socjalistów (1933--1937)............................. 235
2. W okresie rewizji granic przez Niemcy na drodze „pokojowej" (1938 - ma­rzec 1939) ............................ 250
3. W okresie największego napięcia między Polską a Niemcami (marzec - sier­pień 1939) ............................ 257

Rozdział X. Zagadnienia gospodarcze..................... 266

Rozdział XI. Kwestie wyznaniowe ...................... 280
1. Ewangelicy............................ 280
2. Katolicy............................. 287

Rozdział XII. Problematyka szkolna, kulturalno-oświatowa i życia codziennego . 291
1. Szkolnictwo ........................... 291
2. Sport .............................. 304
3. Działalność propagandowa i kulturalno-oświatowa.......... 307
4. Efekty światopoglądowe oddziaływania na mniejszość i ich wpływ na relacje polsko-niemieckie...................... 322

Zakończenie................................. 330
Wykaz skrótów............................... 338
Bibliografia................................. 340
Indeks nazwisk............................... 350
Die deutsche Minderheit in Pommerellen in den Jahren zwischen den bei-
den Weltkriegen (Zusammenfassung).................... 355


WSTĘP

Sposób wytyczenia i przebieg granicy polsko-niemieckiej po I wojnie światowej był czynnikiem determinującym wzajemne stosunki mię­dzy Polską a Niemcami w całym okresie międzywojennym. Niebagatelnym elementem tych stosunków międzypaństwowych pozostawała ludność nie­miecka, która znalazła się pod suwerennością polską. Stąd też problem tej ludności stał się od początku bardzo istotnym zagadnieniem w polityce obu państw, co znalazło swe odbicie w ówczesnej publicystyce. Publicystyka niemiecka usiłowała stworzyć obraz lojalnej wobec państwa mniejszości niemieckiej, która wobec polskiej polityki ucisku musi walczyć o przysługu­jące jej prawa. Publicyści polscy, zwalczając tę tezę, koncentrowali się na wy­kazaniu nielojalności mniejszości niemieckiej wobec państwa polskiego, działalności irredentystycznej i różnorakich powiązań z państwem nie­mieckim.
Dyskusja na temat rzeczywistego obrazu egzystencji Niemców w II Rze­czypospolitej odżyła po 1945 roku. Spory okresu międzywojennego uległy przy tym znacznemu zaognieniu, a przyczyną stały się te wydarzenia z września 1939 roku, które bezpośrednio dotyczyły Niemców zamieszkałych w Polsce, wydarzenia naznaczone tragedią internowali i działaniami „V ko­lumny". Zbyt dużo nagromadziło się wokół tej tematyki emocji, a sam prob­lem Niemców w Polsce, wobec kolejnej zmiany granic między obu państwa­mi, miał zbyt aktualny wymiar polityczny, aby mógł stać się wyłącznie kategorią historyczną i obiektem dociekań naukowych.
W połowie lat pięćdziesiątych w Republice Federalnej Niemiec zaczęły ukazywać się prace, w których opisywano różne aspekty dziejów mniejszo­ści niemieckiej. Zawierały one na ogół pewien ładunek wiedzy faktograficz­nej z różnych dziedzin życia ludności niemieckiej, uzupełniony niekiedy interesującą dokumentacją. W pracach tych wykazywano jednak również, że lojalna wobec Rzeczypospolitej mniejszość niemiecka, broniąc się przed wynarodowieniem, była zmuszona walczyć z władzami polskimi o przysłu­gujące jej prawa. Nie jest bez znaczenia, jak się zdaje, że autorami tych prac
bvli często ludzie związani uczuciowo z działalnością mniejszości niemiec­kiej w okresie międzywojennym.
Historiografia polska natomiast znalazła się na pozycjach publicystyki polskiej sprzed 1939 roku. Historycy polscy często wykorzystywali w swo­ich pracach na temat mniejszości niemieckiej ustalenia tej publicystyki oraz dane zaczerpnięte z dokumentacji wytwarzanej w okresie międzywojennym przez różnego szczebla polskie władze administracyjne, policyjne i woj­skowe. Na podstawie takich jednostronnych materiałów trudno było o od­tworzenie obiektywnego obrazu egzystencji Niemców w II Rzeczypospoli­tej, tym bardziej że niektórzy historycy, znajdując zresztą niekiedy wzorce wśród publicystów okresu międzywojennego, pisali pod z góry przyjętą te­zę, wykazując przede wszystkim nielojalność mniejszości niemieckiej wobec państwa polskiego i eksponując działania irredentystyczne.
Inne sfery działalności ludności niemieckiej w Polsce były przedsta­wiane różnie przez autorów poszczególnych prac dotyczących mniejszości w II Rzeczypospolitej. Było to zależne od komplementarności materiałów zgromadzonych w toku kwerend, sumienności badawczej w przedstawianiu wyników prac, a także - nierzadko - od umiejętności warsztatowych w in­terpretacji zgromadzonych źródeł i literatury, aby uniknąć przedstawiania wydarzeń zgodnie z góry przyjętą tezą. Stąd też liczne prace na ten temat, które ukazały się w Polsce po II wojnie światowej są bardzo zróżnicowane tak pod względem komplementarności materiałów, jak i ich interpretacji.
Republika Weimarska od początku zaangażowała się w materialne i mo­ralne popieranie mniejszości niemieckich poza granicami państwa. Stwier­dzenie to w istotny sposób zmienia punkt odniesienia, z jakiego należy roz­patrywać dzieje mniejszości. Badania naukowe, zawężające się do pozornie oczywistej relacji: mniejszość niemiecka - państwo polskie, mogą prowadzić do uproszczonych lub zgoła fałszywych wniosków. Aby tego chociaż w części uniknąć, należy rozpatrywać bardziej złożony układ, oddający wzajemne relacje zachodzące między państwem niemieckim - mniejszością niemiecką - państwem polskim. Układ ten należy rozpatrywać, lecz nie fetyszyzować; nie powinno się widzieć w mniejszości niemieckiej w Polsce jedy­nie instrumentu państwa niemieckiego, bo grozi to daleko idącymi uprosz­czeniami w osądach. Potrzebę takiego spojrzenia zasygnalizowałem już przed kilkunastu laty, wskazując, że mniejszości niemieckich, zamieszkują­cych w okresie międzywojennym poza granicami Rzeszy, nie należy trakto­wać jako niemal pozbawionego podmiotowości instrumentu polityki zagra­nicznej Niemiec.
Znający nie tylko z racji zainteresowań, lecz również z autopsji problemy mniejszości narodowych prof. Tibor Csorba (urodzony na Spiszu, w rodzi­nie madziarskiej, uległ w znacznym stopniu wpływom polonizacyjnym) jed­ną z podstawowych trudności w zrozumieniu tych zagadnień widział w nie­docenianiu w badaniach sfery reakcji psychicznej mniejszości. Pisał on na ten temat: „Do cech charakterystycznych dla psychiki mniejszości narodo­wych należy niezadowolenie, chorobliwe wyczulenie, przekonanie o tym, że większość chce jej krzywdy [...]. Nie należy do przyjemności być biednym, jak również nie należy do przyjemności być uważanym za mniejszość ...

Słowa kluczowe: