PWN 1972
426 str., okładka twarda wys. 20 cm
stan dobry


SPIS TREŚCI
Wstęp ............. 5
I
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PODSTAWOWYCH 2RODEŁ I STANU BADAŃ NAD DZIEJAMI MIASTA EPOKI OŚWIE­CENIA I REWOLUCJI FRANCUSKIEJ . 13
1. Źródła ............. 13
2. Stan badań, wyniki i dyskusje .................. 31
GŁÓWNE TENDENCJE I KIERUNKI ROZWOJU WEWNĘTRZ­NEGO EUROPY W LATACH 1763—1804 .... 69
1. Ogólne przemiany życia politycznego .... 69
2. Państwo a miasto . .... 73
3. Walki socjalne wewnątrz miasta - 82
4. Rozwój handlu światowego i europejskiego . - 85
5. Kształtowanie się i rozwój układu kapitalistycz­nego w przemyśle europejskim....... 100
III
MIASTO EUROPEJSKIE EPOKI OŚWIECENIA .... 123
1. Uwagi ogólne..................123
2. Liczbowy wzrost ludności miejskiej w XVIII stu­leciu ........ . . 134
3. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny miast.............. 146
4. Struktura społeczna ludności miejskiej .............. 160
5. Zagadnienie stratyfikacji społecznej miasta euro­pejskiego..............190
6. Życie codzienne miasta europejskiego .... 196
IV
INSTYTUCJE, FORMY, ŚRODKI TWORZENIA I PRZEKAZY­WANIA KULTURY...........215
1. Uwagi ogólne........... 215
2. Prasa codzienna i specjalistyczna..... 221
3. Książka, jej rozwój i handel oraz funkcja spo­łeczna .............. 236
4. Towarzystwa naukowe, zrzeszenia miłośników wiedzy, „uczone akademie" ........ 250
5. Wolnomularstwo ......... 259
6. Teatr.............. 274
7. Instytucje i związki nieformalne, salony i kluby towarzyskie..... ...... 279
8. Kolekcjonerstwo, zbiory prywatne..... 286
9. Podróże, kontakty korespondencyjne, „wędrówka idei"...... ...... 292
V
PRZEMIANY IDEOWO-KULTURALNE W EUROPIE EPOKI OŚWIECENIA I REWOLUCJI FRANCUSKIEJ . .303
1. Periodyzacja europejskiego Oświecenia, główne tendencje jego rozwoju ....- 303
2. Narodziny etyki i estetyki mieszczańskiej ..... 314
3. Problematyka miejska i jej miejsce w filozofii
Oświecenia....................... 331
4. W kręgu rewolucyjnych zmian i przeobrażeń......... 336
5. Mniejszość rewolucyjna i jej przywódcy w dzia­łaniu .......... .... 350
6. Ku równości socjalnej — wizje przyszłości .............. 374
ZAKOŃCZENIE ... .... ...... 383
INDEKS OSÓB................ 389
RESUME.................. 405
ZUSAMMENFASSUNG.............. 413
SPIS ILUSTRACJI...............422
WSTĘP
Problematyka okresu Oświecenia i Rewolucji Fran­cuskiej stanowiła od dawna przedmiot żywego zain­teresowania polskiej nauki historycznej. Syntetyczna praca Szelągowskiego (Rewolucja Francuska 1789 --1793), opracowania Piwarskiego i Konopczyńskiego zamieszczone w Wielkiej historii powszechnej, podręcz­nik Żywczyńskiego (Historia powszechna 1789 - 1870), tłumaczenia obcych prac, jak Historii nowożytnej, t. I, 1[zasłonięte]640-17, pod redakcją Porszniewa czy Rewolucji Francuskiej, Mathieza, wreszcie monograficzne opraco­wania Leśnodorskiego, Zahorskiego, Salmonowicza, Szackiego i innych, stanowiły nie tylko podsumowanie aktualnego stanu badań, lecz również — polski, ory­ginalny wkład do badań nad tą ciekawą, choć zarazem i tak trudną epoką.
Badacze ci w większości kładli jednak nacisk na sy-stematyczno-chronologiczne przedstawienie wydarzeń, przede wszystkim politycznych, tworząc kompendia typu podręcznikowego, co wynikało zresztą głównie z potrzeb dydaktycznych. Tylko część opracowań — głównie z ostatnich, powojennych lat — stanowiła pró­bę oryginalnego rozwiązania szczegółowych zagadnień, będących od dawna przedmiotem zainteresowania
europejskiej nauki historycznej. Mimo tych niewątpli­wych osiągnięć, istniejący stan badań trudno jest uz­nać za całkowicie wystarczający. Zapotrzebowanie spo­łeczne zmuszało do opracowywania przede wszystkim dziejów ojczystych. Spowodowało to pewne zaniedba­nie w zakresie historii powszechnej. Nie podejmowano więc dotychczas szerszych prób syntezy i integracji osiągnięć różnych gałęzi humanistyki, zajmującej się XVIII i początkiem XIX wieku, dzięki której na pod­stawie licznie zebranych faktów, stanowiących doro­bek wielu działów nauki, a dotyczących różnych dzie­dzin ludzkiej działalności, można by odtworzyć struk­tury społeczne oraz związane z nimi stereotypy my­ślowe, wzorce kulturowe itp., a więc przejść od usta­lenia faktów do badań procesów tworzenia i zmian idei, stosunków międzyludzkich i ich odbicia w świa­domości społecznej, co postulują historycy i socjolo­gowie.
Oświecenie europejskie było zjawiskiem ogólnym, przekraczającym ramy poszczególnych państw, posia­dającym cechy uniwersalne, co silnie akcentowali naj­wybitniejsi jego przedstawiciele. Wyrastało ono jednak zarazem z konkretnego, miejscowego „podłoża" — ist­niejącego poziomu sił wytwórczych, dawnych tradycji politycznych i kulturalnych, aktywności i dojrzałości różnych grup społecznych, formułujących programy i środki ich realizacji. Dynamika tego „podłoża" w ostatniej instancji zawsze okazywała się decydującym czynnikiem określającym tempo, zasięg i charakter rozwoju' idei i haseł Oświecenia oraz przekładu ich uniwersalnych treści na język konkretnych, miejsco­wych potrzeb. Nie było ono zresztą czymś statycznym, mającym raz na zawsze ustaloną strukturę wewnę­trzną i wzajemny układ poszczególnych elementów. Na przykład niejednakową — zależną od wielu czynni-
ków — rolę odegrały poszczególne grupy społeczne, a nawet te same grupy czy instytucje wśród różnych organizmów państwowych i w różnych epokach histo­rycznych. I tak, w epoce wczesnofeudalnej miasto jako instytucja społeczna stanowiło integralną część, mają­cą swe określone miejsce i funkcje w ramach systemu feudalnego i nastawione było na obsługiwanie tegoż społeczeństwa. Trzeba dodać, że nawet i w tym okresie miasto spełniało także inne zadania. W obrębie jego murów gromadzono bogactwa, będące solą w oku nie tylko szlachty, ale nawet i panujących. Znajdowali tam schronienie ludzie, którzy nie aprobowali ustalonego porządku społecznego i jego hierarchii wartości, róż­nego rodzaju „prorocy" i buntownicy, wędrowni kle­rycy, poszukiwacze przygód i nowych prawd. Kwitły wreszcie w mieście sztuki i nauki, rodziło się zwąt­pienie, refleksja, która z zacisza samotnej pracow­ni wychodziła często na ulicę, aby zapłonąć jasnym płomieniem buntu. Słowem — miasto było zawsze wielkim tyglem, w którym topiły się różne elementy cywilizacyjne i powstawały nowe wartości, odpowia­dające potrzebom rozwoju społecznego i postępu.
W miarę rozwoju dziejowego wzrastała również i rola miasta. Mimo znacznego nieraz udziału pewnych grup szlachty w akcjach reformatorskich, a nawet, od XVII wieku poczynając, w rewolucjach, skierowa­nych przeciwko koronie i dworowi, nie ona jednak decydowała o jej przebiegu i charakterze. Nie szlachta bowiem, a miasto i mieszczaństwo, a przynajmniej jego część, aktualnie najbardziej dynamiczna, najaktywniej partycypowała w wytwarzaniu nowych wartości kul­turalnych i politycznych, ona była ośrodkiem żywej opozycji przeciwko staremu reżymowi. Na antyfeudal-ną rolę miast i mieszczaństwa w odniesieniu do wcze­śniejszych okresów historycznych wskazywał Fryde-
ryk Engels w pracy pod tytułem: O upadku feudali-zmu i początkach rozwoju burżuazji (Warszawa 1949), stwierdzając: „...Podczas gdy szlachta stawała się coraz bardziej zbyteczna i hamowała rozwój, miesz­czaństwo stawało się klasą ucieleśniającą dalszy rozwój produkcji i handlu, oświaty oraz instytucji społecz­nych i politycznych... Mieszczaństwo rozporządzało przy tym potężną bronią przeciwko feudalizmowi — był nią pieniądz..." Stwierdzenie to w pełni odnosi się do XVIII stulecia.
Proces gospodarczej, politycznej i kulturalnej eman­cypacji mieszczaństwa był głównym i podstawowym zjawiskiem historii społecznej i politycznej wieku XVIII, a w szczególności jego drugiej połowy, które w sposób decydujący określiło tempo i kierunek dalsze­go rozwoju społecznego. Takie założenie pozwoliło autorowi skoncentrować zainteresowania na problema­tyce miasta i mieszczaństwa, jego rozwoju i roli w Oświeceniu, a następnie w rewolucji burżuazyjno-de-mokratycznej. Autor chciałby zwłaszcza zwrócić uwa­gę czytelnika na mieszczański wkład do ideowo-kultu-ralnych zdobyczy okresu Oświecenia, a w szczególności ukazać wątek tradycji ludowej, tworzenie kultury na­rodowej oraz formy i środki jej upowszechnienia. Trzeba również podkreślić, że miasto i mieszczaństwo nigdy nie tworzyło (bo nie mogło) homogenicznej ca­łości. Im wyższy poziom rozwoju społecznego osiąg­nęło ono jako całość, tym silniej występowały różnice wewnętrzne. Ujawniały się różne wizje przyszłego świata, od liberalno-mieszczańskich do radykalno-ja-kobińskich, a nawet socjalistycznych, i różny stopień radykalizmu społecznego poszczególnych grup. Przed­stawienie tych zjawisk — głównie zresztą od strony ich struktury wewnętrznej — stanowi jedno z głów­nych zamierzeń autora niniejszej pracy.
Pozostaje do wyjaśnienia sprawa ram chronologicz­nych. W historiografii, głównie pod wpływem fran­cuskiej nauki historycznej (Lavisse, Labrousse i inni) jako epokę Oświecenia (siecle des Lumieres) uważa się lata 1715 - 1815, to jest okres od Regencji do Cesar­stwa. Chronologia ta — uzasadniona z punktu widze­nia Francji — obejmuje poszczególne fazy Oświecenia: od ideologii szlachecko-liberalnej do ideologii jakobiń­skiej. W okresie Cesarstwa przyjęto, a nawet utrwalo­no niektóre osiągnięcia i siecle des Lumieres i rewolu­cji. Z punktu widzenia innych państw europejskich, Niemiec, krajów słowiańskich, Italii itd., powyższe ramy chronologiczne, a w szczególności data początko­wa, to jest rok 1715, wydają się znacznie mniej odpo­wiednie, gdyż całokształt przemian społeczno-gospodar-czych, ideowych i kulturalnych obejmowanych wspól­nym mianem Oświecenia wyraźniej zarysowuje się dopiero w drugiej połowie stulecia, w latach sześćdziesią­tych, a nawet i później. Oświecenie nabiera wtedy wy­raźnie mieszczańskiego charakteru, co szczególnie wi­doczne jest w zakresie kultury narodowej, języka itp. Dlatego też jako datę początkową dojrzałej fazy euro­pejskiego Oświecenia przyjąłem rok 1763 (rok zakoń­czenia wojny siedmioletniej), a jako końcowy — 1804, to jest powstanie Cesarstwa. Można bowiem uważać, że w zasadzie utworzenie Cesarstwa zakończyło okres wojen rewolucyjnych, w czasie których ludność innych krajów witała entuzjastycznie wojska francuskie, czę­sto wbrew ich własnej woli, widząc w nich wyzwolicie­li spod jarzma despotyzmu feudalnego. Nastroje, które wywoływała armia francuska nie były już całkowicie zgodne z dążeniami termidoriańskiej burżuazji i jej „szpady", Napoleona Bonapartego, niemniej jednak do­piero ukonstytuowanie się Cesarstwa oznaczało — rów­nież w polityce zagranicznej — odwrót od rewolucyj-
nyeh haseł .wyzwalania ludów", a dążenie do zorga­nizowania Grand Empire z całym systemem państw wasalnych, zaś w dziedzinie ekonomicznej przykrą i dławiącą zależność od Francji.
Praca jest próbą syntetycznego ujęcia tematu, autor zgodnie z przyjętymi założeniami koncentruje się na wybranych zagadnieniach, ze szczególnym uwzględ­nieniem __ społeczno-kulturalnych i ideowych. Apa­rat naukowy został świadomie zredukowany do nie­zbędnych przypisów, głównie bibliograficznych, zaś podany w pierwszym rozdziale zarys podstawowych źródeł i literatury ma, w zamierzeniu autora, dostar­czyć czytelnikowi nie tylko ogólnej wiedzy o przedmio­cie, ale też i pewnych wskazówek do dalszych, samo­dzielnych studiów.
Podstawą niniejszej pracy jest wykład monograficz­ny pod tytułem: Europa w epoce Oświecenia i Rewolu­cji Francuskiej, wybrane zagadnienia, który był wy­głoszony w roku 1966 i opublikowany w skrócie pod tym samym tytułem w wydawnictwie Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Krytyczne i życz­liwe zarazem uwagi kolegów, historyków ze środowiska toruńskiego, za które wyrażam im serdeczne podzięko­wanie, zachęciły mnie do kontynuacji i rozszerzenia badań.
Gorące podziękowanie składam profesorowi B. Le-śnodorskiemu, którego cenne uwagi krytyczne, postu­laty i sugestie towarzyszyły różnym fazom tej pracy, przyczyniając się poważnie do wykrystalizowania się jej obecnej postaci. Wyrazy trwałej wdzięczności i po­dziękowania składam również Sekcji VI Ecoles Pratique des Hautes Etudes w Paryżu. Przyznanie przez nią stypendium pobyt w Paryżu i życzliwa opieka
jej przedstawiciela, pani Labrousse, umożliwiły mi wyzyskanie bogatych zasobów bibliotecznych i niedo­stępnych w kraju źródeł, bez których powstanie tej pracy nie byłoby możliwe.

Słowa kluczowe: